انتظار ظهور امام مهدی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. انتظار ظهور امام مهدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انتظار فرج در حدیث - انتظار فرج در کلام اسلامی - انتظار فرج در معارف و سیره رضوی - انتظار فرج در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

انتظار ظهور امام مهدی

انتظار ظهور امام مهدی (ع) از مهمترین ارکان اعتقادی شیعیان است که بسیاری آن را صرفا یک حالت قلبی تلقی می کنند در حالی که روح سازنده انتظار، با حرکت و عمل پیوند خورده است و تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی انسان را دربر می گیرد و آثار عمیق تربیتی، روانشناختی، سیاسی، اقتصادی و... بر فرد و جامعه باقی می گذارد.

معناشناسی

انتظار در لغت به معنای توقع، چشم‌ داشت پیدا کردن و چشم ‌به راه بودن برای آینده‌ای مطلوب است و در اصطلاح، مهمترین مصداق انتظار فرج، انتظار ظهور حضرت مهدی موعود (ع) است که با برپایی حکومت عدلِ جهانی، بساط طاغوت و ظلم و ستم‌ را برمی‌چیند. باتوجه به اینکه انتظار فرج یک مفهوم بسیار وسیع و گسترده‌ است، در معنای عام به انتظار گشایش در تمام امور اشاره دارد؛ بنابراین مفهوم انتظار در دو معنای عام و خاص استفاده می‌شود:

1. انتظار عام: مقصود از انتظار به معنای عام، انتظار کشیدن برای گشایش در تمام مشکلاتی است که انسان در امور زندگی خود با آن مواجه می‌‌شود.
2. انتظار خاص: به انتظار کشیدن برای ظهور امام مهدی (ع) یا زمینه‌سازی برای ظهور ایشان گفته می‌شود.

انتظار در اسلام

در اسلام، انتظار مهدی موعود(ع) یکی از مسایل حیاتی و اعتقادات قطعی عموم مسلمانان است که شیعه و سنی در طی قرون و اعصار پیاپی همه بر این عقیده اتفاق نظر دارند. انتظار در اسلام به ویژه تشیع، در برگیرندۀ ایمان به امام‌ حاضر و ناظر است که همۀ اعتقادات بنیادین اسلام را در خود به همراه دارد و ظهور آخرین ذخیره و حجت الهی، اتمام دوران ظلم ظالمان و آغاز پیروزی نهایی صالحان است. اما اکثر ادیان دیگر منتظر یک وجود مافوق بشری هستند که در آخر الزمان ظهور کند‌ و عدالت را در جهان برقرار نماید. انتظار در‌ این‌ جوامع، از وجود بحران‌ها، نیازهای درونی و روحی انسان‌ و ‌‌ناتوانی‌ بشر برای اصلاح؛ نشأت می‌گیرد و تنها امید این جوامع برای رهایی از این‌ قیود، ظهور منجی و بروز یک انقلاب اجتماعی‌ همه جانبه است.

اسلام، درصدد ایجاد جامعه‌ای خداباور، منسجم و در نهایت نهادینه‌سازی عدالت در جامعه انسانی است و در هزار و چهار صد سال قبل چنین‌ جامعۀ جهانی مبتنی بر عدل و اتحاد را پیش‌بینی نموده و مطرح می‌نماید که صالحان‌ و مستضعفان‌ بر‌ کافران و ظالمان غلبه می‌یابند و شخصی از تبار ابراهیم(ع) و از خاندان حضرت رسول‌ اکرم(ص) که نام او "محمد" و کنیه او "ابو القاسم" و لقب او "قائم" است، قیام خواهد نمود. البته باید توجه داشت همان‌گونه که دربارۀ مهدی و غیبت او عقاید انحرافی در میان مسلمانان وجود دارد، اصل اندیشه انتظار نیز به انحراف کشیده شده است؛ بدین معنا که گروه‌هایی از مسلمانان در طول تاریخ انتظار ظهور شخصی از قبیله یا طایفه خود را داشته‌اند.

انتظار در قرآن

قرآن که مهم‌ترین منبع اسلامی است، بی‌آنکه به جزئیات بپردازد، در آیاتی چند به مسئله انتظار پرداخته است، برای نمونه می‌‌فرماید: انتظار بکشید من نیز با شما از منتظرانم: ﴿فَأَنْجَيْنَاهُ وَالَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَمَا كَانُوا مُؤْمِنِينَ﴾؛ در انتظار باشید من هم در انتظارم: ﴿وَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْكُمْ وَمَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ﴾ و نیز می‌‌فرماید: منتظر باشید که ما هم با شما منتظریم: ﴿قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَنْ يُصِيبَكُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيْدِينَا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ﴾. این آیات در بعضی از روایات به مسئله انتظار تفسیر و تأویل شده است.

انتظار در روایات

مقالهٔ اصلی: انتظار فرج در حدیث

انتظار ظهور حضرت مهدی (ع) در روایات معصومین (ع) بخش قابل توجهی را به خود اختصاص داده که در اینجا به عنوان نمونه به چند مورد اشاره شده است:

1. درباره اینکه چرا حضرت مهدی (ع) را "مُنتَظَر" (مورد انتظار واقع شده) نامیده‌اند، صقر بن ابی دلف می‌گوید: از امام جواد (ع) پرسیدم پس از حسن (امام حسن عسکری (ع)) چه کسی امام است؟ فرمودند: «همانا پس از حسن، فرزندش قائم، به حق، امام منتظر است»، گفتم: ای فرزند رسول خدا! چرا او را قائم می‌گویند؟ فرمودند: «زیرا او پس از آنکه یادش از بین مردم برود و اکثر معتقدین به امامتش مرتد شوند قیام کند»، گفتم: چرا او را منتظر گویند؟ فرمودند: «زیرا ایام غیبتش زیاد شود و مدتش طولانی گردد، مخلصان، در انتظار قیامش باشند و شکاکان، انکارش کنند و منکران، یادش را استهزاء نمایند و عجله کنندگان در آن هلاک شوند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند».
2. ائمه (ع) در همان حال که شیعیان را دعوت به دعای تعجیل فرج می‌کردند، به آنان پند می‌داده‌اند در ظهور امام شتاب نکنند و تسلیم قضای الهی شوند؛ زیرا شتاب مایه یأس و نامیدی از ظهور و راضی نبودن به قضای الهی و انکار حکمت خداوند متعال و پیروی از گمراهان است.
3. انتظار فرج برترین و محبوب‌ترین عمل است. رسول اکرم (ص) فرمودند: «برترین عمل امت من، انتظار فرج از جانب خدای بلند مرتبه است».

مراتب انتظار ظهور امام زمان (ع)

مقالهٔ اصلی: مراتب انتظار

انتظار ظهور امام زمان (ع) به انتظار قلبی و عملی تقسیم می‌‌شود:

1. انتظار قلبی: حالتی قلبی و نفسانی است که وقتی شدت و عمق پیدا کرد، از قلب به اعضا و جوارح سرازیر می‌‌شود و آثار خود را در عمل نشان می‌دهد. انتظار مورد نظر پیشوایان معصوم این نوع از انتظار است که موجب تلاش و مجاهدت منتظر می‌شود.
2. انتظار عملی: انتظار عملی به این معنی است که منتظر واقعی در تمامی عرصه‌ها، زندگیِ امام زمان پسند داشته باشد و عصر غیبت را عصر تکلیف بداند و علاوه بر اصلاح خود در اصلاح جامعه نیز کوشا باشد.

همچنین انتظار ظهور براساس بینش و اهدافی که منتظران برای خود در نظر گرفته‌اند به دو قسم منفی و مثبت نیز تقسیم می‌شود:

1. انتظار منفی و ویران‌گر: این نگاه، برداشت سطحی از مهدویت، قیام و انقلاب مهدی (ع) است که از ما می‌‌خواهد یا در برابر هر نوع ضعف، عیب و ستمی‌ سکوت کنیم تا خود حضرت ظهور کرده و آن را اصلاح می‌نماید، یا به اعتراض، بدون هیچ اقدام و عملی در برابر ظلم و بیداد ستمگران اکتفا کنیم؛ این نوع انتظار ظهور به هیچ‌وجه با موازین اسلامی و قرآنی سازگار نیست، چراکه اقدام و عمل، اصل جدایی ناپذیر از مفهوم انتظار است.
2. انتظار مثبت و سازنده: در این انتظار، ظهور مهدی موعود (ع) حلقه‌ای از حلقه‌های مبارزۀ اهل حق علیه باطل است که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌‌شود. شخص منتظِر، از وضعیت موجود جهان ناراضی است، اما در عین حال نقش خود را نیز مهم و موثر می‌‌داند و با امید به آینده‌ای روشن، برای فراهم ساختن زمینه‌های ظهور می‌کوشد و خود را برای سربازی امام زمان آماده می‌‌کند.

ویژگی‌های انتظار پویا و سازنده

مقالهٔ اصلی: ویژگی‌های انتظار

مهمترین ویژگی‌های انتظار سازنده که روحیه امید را در انسان زنده نگه می‌دارد عبارت است از:

1. ناخشنودی از وضعیت موجود یا قانع نبودن به آن: انتظار شایسته و سازنده آن است که انسان نسبت به شرایط عصر انتظار و جامعه موعود آگاهی داشته باشد تا از پذیرش نظام فاسد حکومتی و دین‌ستیزی آشکار سرباز زند.
2. امید و باور نسبت به آیندۀ مطلوب: مشخصۀ اساسی انتظار سازنده، خوش‌بینی به آیندۀ بشریت است؛ آینده‌ای روشن و سعادت‌بخش و انسانی که در آن تقوای الهی و عدالت و آزادی، در برابر زور و استکبار، در سراسر گیتی، قد علم می‌‌کند.
3. تلاش برای تحقق آیندۀ مطلوب: انتظار جنبش‌‏آفرین، سرچشمۀ قیام و مقاومت و حرکت است و حالت فرسایشی و سست‏‌کنندگی ندارد؛ زیرا با تلاش و زمینه‌‏سازی، فرج و گشایش نزدیک می‌‌شود.
4. مسئولیت‌پذیری: انتظار، احساس مسئولیت در قبال سرنوشت خود و اجتماع و زمینه‌سازی برای تحقق حکومت عدل است و به عبارتی دیگر انتظار سازنده همان انتظار مثبت است که تعهدآور، مسئولیت آفرین، نیروبخش و به حرکت درآورنده است.

منشأ و عناصر انتظار

مقالهٔ اصلی: ارکان انتظار

مفهوم انتظار ریشه در اصل کلیِ «حرام بودن یأس از گشایش و رحمت خداوند» دارد که از آیه ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ﴾ گرفته شده است، پس روحِ اصلی انتظار، امید به آینده و رسیدن به وضعیت مطلوب و ایده‌آل است. انتظار ظهور حضرت مهدی (ع)، حالتی نفسانی است که برای تحقق این آرمان در انسان آمادگی ایجاد می‌کند؛ ضد این حالت یأس و ناامیدی است؛ ازاین‌رو، هر قدر انتظار شدیدتر باشد، یعنی با امید و تلاش کامل همراه باشد، آمادگی قوی‌تر خواهد بود؛ لذا هویتِ انتظار مرکب از دو عنصر "نفی" و "اثبات" است. عنصر نفی، بیگانگی از وضع موجود و ناخشنودی از آن و عنصر اثبات، امید به آینده‌ای روشن و آرمانی و تلاش برای آن است.

در نگاهی دقیق‌تر پنج عنصر حقیقت انتظار عبارت است از: اعتراض به وضع موجود و قانع نشدن به داشته‌ها؛ آگاهی از وضع مطلوب و تحلیل درست عصر ظهور؛ اعتقاد و امید به تحقق وضع مطلوب و اینکه عدالت حداکثری، شدنی و حقیقت ظهور نزدیک است و اقدام برای تحقق وضع مطلوب که نشان‌دهنده صداقت در ادعای انتظار است.

ابعاد انتظار

مقالهٔ اصلی: ابعاد انتظار

انتظار ظهور امام زمان (ع) تمام ابعاد زندگی انسان را در بر می‌‌گیرد، برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. بعد فکری و اعتقادی انتظار: انتظار صحیح استفاده از قدرت تعقل و تفکر را در درون خویش دارد، زیرا حضور منتظِر در جامعه وقتی کارساز و کارآمد است که همراه با دانش و آگاهی باشد، او باید بنیان‌های اعتقادی و فکری خود را تقویت کند تا در دام مکتب‌های انحرافی گرفتار نشود. در بعد اعتقادی نیز انتظار موعود به عنوان اصل مسلّم اعتقادی که بر ضرورت و وجوب آن تصریح شده، مطرح است. به علاوه می‌‌توان در بازتاب منشور عظیم انتظار، تمام رنگ‌های اصول عقاید را دید مانند: اصل توحید؛ اصل نبوت؛ اصل امامت؛ اصل عدل و اصل معاد.
2. بعد روحی و روانی انتظار: انتظار عاملی است تا شخص منتظِر به تقویت حیات روحی و روانی و جسمی خود و کسب فضیلت‌های اخلاقی روی ‌آورد و ظرفیت وجودی خود را برابر گرفتاری‌ها و مشکلات بالا ببرد.
3. بعد اخلاقی و تربیتی: انتظار در جامعۀ منتظر که جامعه‌ای اسلامی است باید دارای اخلاق و رفتار اسلامی نیز باشد لذا جامعۀ اسلامی، برای ایجاد فرهنگ مهدوی، به ابعاد اخلاقی و تربیتی افراد از جمله: خودسازی و پارسایی، ایمان و عمل صالح، اقتدا به امام، تقوا و عدالت و امر به معروف و نهی از منکر، توجه دارد.
4. بعد سیاسی انتظار: انسان‌ها حاکمی را می‌طلبند که بتواند ارزش‌های انسانی را در جهان حاکم سازد، ظلم و اختناق را نفی کند و به طرد استکبار بپردازد، آنان خواستار سیاستی هستند که حد و مرز جغرافیایی نشناسد، حکومتی که مخصوص تیپ و نژادی خاص نباشد.
5. بعد اقتصادی: بعد اقتصادی انتظار ظهور حضرت به عنوان یکی از مؤلفه‌های زمینه‌سازی ظهور ایشان، به دو شکل قابل تفسیر است یکی ایجاد رفاه عمومی در همه ابعاد زندگی که با تلاش و کوشش فراوان انسان‌ها و آباد کردن زمین به دست می‌آید و دیگری اقامه قسط و عدل که ارتباط مستقیمی با جنبه‌های اقتصادی زندگی دارد.
6. بعد نظامی و انتظامی انتظار: به تصریح روایات، آماده کردن سلاح و کسب مهارت نظامی، برای شرکت در سپاه حضرت مهدی (ع) از وظایف منتظران است. بر این اساس حکومت اسلامی وظیفه دارد آمادگی نظامی جامعه اسلامی را بیشتر نموده تا دشمنان اسلام، طمع آسیب‌رسانی به حکومت اسلامی را نداشته باشند.

آثار انتظار

مقالهٔ اصلی: آثار انتظار

1. آثار اخلاقی و تربیتی: برخی آثار اخلاقی و تربیتی انتظار عبارت‌اند از:
   1. گسترش امیدهای واقعی: یکی از ویژگی‌های نسل منتظر امیدواری و نگرش مثبت به آیندۀ جهان است.
   2. معنا یافتن زندگی: اندیشۀ مهدویت، می‌‌تواند به انسان بیاموزد جهت رسیدن به جامعۀ آرمانی با محوریت امام مهدی (ع)، همواره باید به این کانون فکر کرد و فعالیت‌های خود را بدان سو معطوف ساخت، لذا در مقایسه با زندگی بدون هدف و سرشار از روزمرگی، می‌‌تواند معنای بسیار عمیقی به زندگی انسان ببخشد.
   3. ایجاد وحدت و همبستگی فردی و اجتماعی: چنانچه انتظار را آرمان مشترک بدانیم، این احساس، از حیث فردی موجب تمرکز افکار و نیروهای آدمی می‌‌شود و از حیث جمعی، موجب هم دلی، هم نوایی و هم اندیشی امت منتظر خواهد شد.
   4. سلامت اخلاقی جامعه؛ الگوسازی؛ مداومت بر دعا، به جریان افتادن نیروهای نهفته و سرمایه‌های راکد انسان در پرتو دوران سخت انتظار نیز از دیگر آثار تربیتی انتظار ظهور است.
2. آثار فکری و اعتقادی: آنچه قیام جهانی امام زمان را از دیگر انقلاب‌ها متمایز و ممتاز می‌سازد، دگرگونی‌هایی در اعتقاد و باور انسان‌هاست، که در پرتو تلاش‌های او و یارانش پدید خواهد آمد. برخی از آثار فکری و معرفتی انتظار عبارت‌اند از: دین‌شناسی؛ شناخت و اطاعت از امام زمان (ع)؛ رشد عقلانی انسان‌ها در دوران غیبت امام عصر (ع) و وسعت فکر و اندیشه.
3. آثار روان‌شناختی: برخی از آثار روان‌شناختی عبارت است از: پیش‌گیری از بیماری‌های روانی؛ ماندگاری اصل امید در دل‌ها؛ برخورداری از احساس امنیت با داشتن پناهگاه معنوی؛ مراقبۀ دائمی و سلامت اخلاقی جامعه.
4. آثار نظامی و انتظامی: جمع‌آوری و مجهز شدن به سلاح و مهمات و کسب مهارت و آمادگی و تلاش‌های نظامی و نیروی سلحشوری و آمادگی برای نبرد نهایی؛ تقویت و آمادگی جسمانی از آثار نظامی و انتظامی انتظار است.
5. آثار اقتصادی: آثار اقتصادی هم می‌‌توان برای انتظار نام برد مانند: مصرف مال در موارد مورد رضایت امام زمان (ع)؛ تعدیل عادلانۀ ثروت و برداشته شدن فواصل طبقاتی؛ جلوگیری از حملۀ تجاوزکارانه برای منافع اقتصادی.
6. آثار سیاسی: دو اثر از آثار سیاسی انتظار امام مهدی (ع) عبارت است از: حق‌طلبی و ظلم ستیزی و عدالت‌گرایی.

آمادگی برای ظهور

مقالهٔ اصلی: آمادگی برای ظهور

1. خودسازی: منتظر باید اعمال و رفتارش را اصلاح کند؛ منتظر واقعی باید حسادت، کینه، نفاق و کارهای خلاف را از خود دور کرده و سپس خود را به فضایل اخلاقی آراسته کند و در جهت تثبیت آن گام بردارد، زیرا فرد ناپاک و آلوده نمی‌‌تواند منتظر تحوّل و انقلابی باشد که شعله اوّلش دامان او را می‌‌گیرد و افراد ظالم و فاسد در نظام مهدوی هیچ گونه نقشی ندارند، بلکه مطرود و منفور خواهند بود.
2. اصلاح دیگران: برنامۀ عظیم انقلاب جهانی که انتظارش را می‌‌کشند برنامه فردی نیست؛ بلکه باید کار به صورت دسته جمعی و همگانی باشد. در یک میدان وسیع مبارزۀ دست‌جمعی هیچ فردی نمی‌تواند از حال دیگران غافل بماند؛ بلکه موظّف است هر نقطه ضعفی را در هرکجا ببیند اصلاح کند؛ زیرا بدون شرکت فعّالانه و هماهنگِ تمام مبارزین، پیاده کردن چنان برنامه عظیمی امکان‌پذیر نیست.
3. ایمان و عمل صالح: تحقّق انقلاب جهانی بدون ایمان مستحکم، که هر گونه ضعف و زبونی و ناتوانی را دور سازد و بدون اعمال صالحی که‌ راه را برای اصلاح جهان بگشاید، امکان‌پذیر نیست و آنها که در انتظار چنین اصلاحی هستند، باید سطح آگاهی و ایمان خود را بالا ببرند.
4. دعا برای ظهور: از دعا کردن برای ظهور حضرت نباید غفلت کرد زیرا علاوه بر آثاری که دارد، برای برخورداری از نعمت حضور ظاهری امام معصوم و امیدوار بودن به آن، اشتیاقِ را در انسان زنده نگه می‌‌دارد، از پیامبر اسلام (ص) نقل است که خدای متعال، فرج امام زمان (ع) را در یک شب محقق می‌سازد و لذا وظیفۀ منتظران آن است که همواره انتظار کشند و برای‌ ظهور مقدمات و قیام حضرت مهدی (ع) دعا و لحظه‌شماری کنند.

پرسش مستقیم

• معنای انتظار چیست؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منابع

1. مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی
2. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۹
3. جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود
4. خاتمی، سید احمد، انتظار مسئولانه، ماهنامه پاسدار اسلام
5. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
6. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲
7. موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
8. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت
9. سلیمیان، خدامراد، نقش مردم در انقلاب جهانی حضرت مهدی
10. سلیمیان، خدامراد، مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین، گفتمان مهدویت مقاله‌های گفتمان هشتم ج۱
11. سلیمیان، خدامراد، انتظار و منتظران، معارف مهدویت
12. بنی‌هاشمی، سید محمد، انتظار فرج
13. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ
14. فروهی، ناصر، مقاله «انتظار»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
15. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
16. محمد‌هاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی، فصلنامه پیام
17. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار
18. کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور
19. موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، فصلنامه مشرق موعود
20. آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، گفتمان مهدویت سخنرانی و مقاله‌های گفتمان چهارم
21. نصیری، علی، انتظار موعود
22. حکیمی، محمد، عصر زندگی
23. صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه‌های ظهور
24. ابراهیمی، زهرا، نگاهی به انتظار و ظهور منجی از منظر ادیان توحیدی
25. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت