بنی‌خثعم در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌خثعم است. بنی‌خثعم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌خثعم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

خثعم از قبایل قحطانی هستند که در نواحی مرتفع و کوهستانی یمن و حجاز زندگی می‌‌کردند. آنان در ایام جاهلیت بت می‌‌پرستیدند و به مسیحیت هم گرایش داشتند. با ظهور اسلام مسلمان شدند و در فتوحات اسلامی و در جنگ‌های دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) و در واقعه عاشورا نقش فعال و پررنگی داشتند.

مقدمه

خَثْعَمْ را از قبایل قحطانی و یمنی‌الاصل گفته‌اند. غالب دانشمندان انساب، این قبیله را به أنْمار بن اِراش (نزار) بن عَمْروبن الغَوْث بن نَبْت بن زید بن کهلان بن سبأ منتسب کرده، در تأیید این نظر به حدیثی از پیامبر اکرم (ص) استناد کرده‌اند. برخی دیگر نیز، انمار را به نِزار بن مَعَدّ بن عَدنان منتسب ساخته، از شاخه‌های قبایل عدنانی برشمرده‌اند. آنان – از جمله ابن اسحاق و مسعودی- بر این اعتقادند که انمار پس از حمله بخت النصر به مکه و ستمگری‌های او بر مردم آن سرزمین، به همراه بسیاری از عدنانیان به یمن گریخت و در آنجا ساکن شد. وی بواسطه این که سالیانی دراز در یمن زندگی کرد، عنوان قحطانی به خود گرفت و به عرب جنوبی شهرت یافت. اما پذیرش این دیدگاه به نظر اندکی مشکل می‌نماید؛ چرا که:

1. رأی مسعودی بر خلاف نظر عموم دانشمندان انساب است به ویژه وی دلیل روشنی بر گفته خود بیان نکرده است.
2. جایگاه خَثْعم و بَجیله در «سراة» یمن بود و روابط دوستی مشخصی با قبایل دیگر یمنی اطراف خود همچون مَذْحِج داشت ولی با قبایل معدی در ستیز و پیکار بود.
3. بَجیله و خَثْعم بت «ذوالخَلَصَه» را که در تَباله بین یمن و مکه قرار داشت ستایش می‌کردند و جز «هوازن» و باهله عموم پرستندگان این بت قبایل یمنی مثل اَزْد بودند.
4. خَثْعم در هنگام حمله ابرهه به مکه همراه وی بودند. در حالی که اگر معدی بودند در این حمله شرکت نمی‌کردند.

برخی منابع، نام اصلی «خثعم» را «اقیل» و به نقلی «افتل» گفته‌اند و در سبب نام‌گذاری این قبیله به این نام، وجوه مختلفی را ذکر کرده‌اند. از جمله اینکه خثعم نامِ شتری از آنِ این قبیله بود و بدین سبب این قبیله نیز به ‌این نام شهرت یافته است. برخی نیز خثعم را به معنای «به خون آغشتن» گفته‌اند و آورده‌اند چون این قبیله، ماده شتری را کشتند و دستانشان را به خونش آغشتند و بدین‌وسیله هم‌پیمان شدند، خثعم نام گرفتند. پاره‌ای نیز خثعم را نه یک نسب بلکه نام کوهی در سَرات -در غرب عربستان- دانسته‌اند. اما قول راجح، قول اکثر علما و نسب‌شناسان است که در آثار خود از خثعم به عنوان یک نسب یاد کرده، او را از فرزندان انمار بن اِراش (نزار) بن عَمْرو معرفی کرده‌اند. خثعم با عاتِکه، دختر ربیعة‌ بن نِزار، ازدواج کرد و از او صاحب فرزندی به نام «حُلْف» یا «حَلِف» شد. وی نیز پس از ازدواج، صاحب فرزندی به نام «عِفْرِس» شد و بدین ترتیب، نسل خثعم از طریق عِفْرِس‌ بن حلف استمرار یافت. فرزندان عفرس که شکل دهنده طوایف خثعم بودند را ناهِس و شَهران (که بیشتر جمعیت و اشراف خثعم از آنان بودند)، کُرْز، خُبَیْنی، ربیعه، نُوَیهِش و خُسَیْف گفته‌اند.

این قبیله از قبایلی است که در دوران کنونی نیز موجود است و مردم آن عمدتاً در جنوب شبه جزیره عربستان و مناطق جنوبی خلیج فارس ساکنند. مردم این قبیله به طور مشخص در وادی خثعم، وادی شری، قریه جبل‌البلس و قریه الفوقاء ساکنند. قریه جبل البلس در منطقه عسیر واقع است و مردم آن همگی از قبیله آل ابو صالح وقبیله آل ثعلب -از شاخه‌های قبیله خثعم- هستند. وادی شری نیز که در جنوب منطقه الباحه قرار دارد شماری از خثعمیان از جمله قبیله بنی‌میمون ساکنند. در وادی خثعم نیز از مهمترین آبادی‌های شناخته شده‌ای است که بسیاری از قبایل خثعم را شامل می‌‌شود و در آن قبایلی همچون قبیله آل ثعلب، قبیله النعم، قبیله آل‌صالح و شماری دیگر از قبایل خثعم جز قبیله بنی میمون ساکنند.

قبیله‌ای به‌نام خثعم نیز در سَرات، در راه طائف به اَبها، سکنی دارند که از شاخه‌های آن، آل‌مُرّه، السردان، المَزارِقه و السلمان را می‌توان یاد کرد. امروزه شهران پرجمعیت‌ترین طایفه عربی در بلاد عَسیر به‌شمار می‌رود و شهرانیان در نقاطی همچون وَدیعه، عَرِقَه، عَرین و طَریب سکونت دارند.

مساکن خَثْعم

خثعمیان در نواحی مرتفع و کوهستانی حجاز و یمن تا تَباله (در جنوب‌ غربی جزیرة‌العرب) زندگی می‌کردند. آنان نخست در جبال‌السَّراة یا السَرَوات و نواحی مجاور و نزدیک آن از جمله کوه «شیّ» و کوه «بارق» منزل گزیدند. آنان همچنان در این منطقه ساکن بودند تا این که قبیله اَزْد در مسیر کوچ شان به سوی شمال، از سرزمین آنها گذشتند و در بلاد آنها متفرق شدند. در پی وقوع جنگ بین خثعمیان و ازدیان، ازدیان به پیروزی رسیدند و آنان را از اقامتگاه‌هایشان در این نواحی کوهستانی راندند. وضع بر این منوال بود تا این که اسلام ظهور کرد؛ پس خثعمیان به یمن بازگشتند. آنان در ایام مقارن با ظهور اسلام در سرزمینی بین بیشه و تربة ساکن شدند و بر تباله سیطره یافتند. آنان در این شهر و اطراف آن ساکن شدند.

سکونتگاه خثعم با برکت و دارای زراعت و میوه بود و بیشتر آذوقه مکه، مانند گندم و جو از آنجا تأمین می‌شد. خثعمیان در ایام حج کالاهایی همچون عقیق از یمن با خود می‌آوردند. آنان نزد حجاج به سَرو (سَرَوات) معروف بودند.

قبیله خثعم در ایام فتوحات اسلامی پراکنده شدند و فقط اندکی از آنان در منزلگاه‌های خود ماندند. از آن جمله بسیاری از آنان به هنگام فتح اندلس به این سرزمین رفتند و عثمان بن ابی‌نِسعه خثعمی در اوایل قرن دوم هجری در اندلس به حکومت رسید. پس از عثمان، نسل او در شهر شَذُونَه -که اقامتگاه خثعمیان در اندلس بود- ادامه حیات دادند.

همچنین منطقه سراة یمن از جمله مناطق و منزلگاه‌هایی بود که قوم خثعم همراه با قبایل مختلفی از جمله «بَجیله»، «غامد»، «بارق»، «غافِق» و اَزْد زندگی می‌کردند. ضمن این که «تَبالَه»، «بیشَه» و شمال و شرق «جُرَش» نیز، عمده سکونت گاه‌های این قبیله به شمار می‌‌رفت.

خثعم در دوران جاهلیت

مردم خثعم از معدود قبایلی بودند که حج بیت‌اللّه نمی‌کردند و حرم را حرمت نمی‌نهادند و همچون قبیله طَیِّء، در ماههای حرام می‌جنگیدند و حرمت این ماه‌ها را نگه نمی‌داشتند. قبیله خثعم در پاره‌ای از جنگ‌های زمان جاهلیت (ایام‌العرب) مشارکت داشتند که از جمله آن می‌‌توان به: «یوم‌المِسْعَط» یا «یوم جُبَیْل‌الصباح» که به شکست خثعم ختم شد، «یوم عاقل» میان خثعم و بنی‌حنظله، و «یوم‌القَرن» و «یوم فیف‌الریح» هر دو میان خثعم و بنی‌عامر و «یوم راکه» میان خثعم و بنی‌عَکّ اشاره کرد.

از دیگر وقایع مهم دیگر خثعم در ایام جاهلی مشارکت با برخی دیگر از قبایل عرب در مواجهه با قبیله ثقیف در طائف است. در این نبرد ثقفیان به فرماندهی غیلان بن سلمه با آنان جنگیدند و شکست سختی را بر آنان تحمیل کردند. برخی از بجلیان در این جنگ کشته شدند و جمعی به اسارت بنی ثقیف در آمدند. شعرای عرب در وصف این جنگ اشعار بسیاری سرودند.

در دوران پیش از اسلام، خثعم در قلمرو ساسانیان شناخته شده بود. ظاهرآ در پی تجاوز خثعم (با همدستی قبیله اِیاد) به متصرفات ایران، پادشاهان ساسانی حملات مکرری بر ضد آنان سازمان دادند و شاپور ذوالاکتاف بسیاری از آنان را نابود کرد. همچنین در واقعه «جبله» که در عام الفیل و در روزگار حکومت شاپور دوم میان ایرانیان و اعراب رخ داد، قبیله خثعم همراه با قبایل بجیله و تَمیم و بَکر و عبدالقیس به خاک عراق حمله بردند، اما حمله متقابل شاپور آنان را با شکست مواجه کرد و این قبایل جملگی، با دادن تلفات بسیار سنگین عقب نشستند.

از دیگر وقایع معروف این قبیله در ایام جاهلیت حضور آنان در سپاه ابرهه و حمله به کعبه است. نقل شده که در حدود ۵۷۰ میلادی (عام‌الفیل) که اَبْرَهه پادشاه مسیحی یمن به مکه حمله کرد، اعراب شهران و ناهس به ریاست نُفَیْل بن حبیب با او مقابله کردند، اما شکست خوردند و نفیل اسیر شد و به ابرهه قول داد وی را در سرزمین عرب راهنمایی کند. پس از آن، خثعمیان که همراه نفیل به اطاعت و یاری ابرهه گردن نهادند، بیشترین اعراب سپاه وی در این حمله بودند.

خثعمیان نیز بمانند بسیاری از قبایل عرب دیگر، در جهت کسب منافع یا حفظ منافع خود گاه با همسایگان خود در چالش و جنگ و ستیز بودند. به طوری که گاه با عموزادگان خود از قبیله بَجیله روابط تیره‌ای داشتند و با یکدیگر می‌جنگیدند. رابطه خَثْعم با همدان نیز گاه خصمانه می‌‌شد و دو قبیله علیه یکدیگر دست به خشونت می‌زدند. بین خَثْعم و اَزْد نیز خونخواهی‌ها و جنگ‌های سختی وجود داشت. آنان در سده شش میلادی سرات جنوبی را برای ازدیان دوس که زمانی ساکنان آن به شمار می‌‌آمدند، ناآرام کرده، عرصه را بر آنان تنگ کرده بودند. از سویی وجود بت «ذوالخَلَصه» معبود مشترک ازدیان (به ویژه دوس)، خثعم و بجیله، خود عاملی برای استحکام دوستی بین این دو قبیله با تیره‌هایی از ازدیان شده بود.

ادیان خثعم در جاهلیت

خثعمیان نیز همچون اغلب اعراب شبه جزیره، در روزگار جاهلیت می‌‌پرستیدند. آنان بتی به نام‌ ذوالخَلَصه داشتند که‌ در پرستش آن با دوس‌، بجیله، باهله و ازد سراه و دیگر قبایل مشارکت داشتند. آنان این بت را که در تباله – ناحیه‌ای بین مکه و یمن- قرار داشت بزرگ می‌‌شمردند و برای آن قربانی می‌‌کردند. پرستندگان این بت برای آن سرایی در این منطقه ساختند و آن را کعبه یمانی و خانه کعبه در مکه را کعبه شامیه می‌‌خواندند. تا این که پس از ظهور اسلام جریر بن عبدالله بجلی و جماعتی از قومش به دستور رسول خدا (ص) بدان مکان رفته ضمن کشتن بسیاری از مردم باهله و خثعم که در پاسداری از بت ذوالخلصه با جریر و قومش احمس جنگیدند، بت ذو الخلصه را در هم شکستند و خانه‌ای را هم که در آن این بت نگهداری می‌‌شد به آتش کشیدند. علاوه بر آن، مردم این قبیله، عموماً به زیارت دیر نجران یا کعبه نجران در یمن توجهی وافر داشتند که این توجه و رویکرد خثعم را می‌توان به رواج اعتقاد به مسیحیت در میان خثعم حمل کرد.

خَثْعمیان و ایام حکومت نبوی (ص)

در سال هشتم و در جریان واقعه غزوه طائف، علی (ع) و همراهانش با گروهی از سواران خثعم برخورد کردند. در جنگی که بین آنها رخ داد، حضرت جمعی از آنان را به هلاکت رساند و بتهایشان را به دستور نبی اکرم (ص) در هم شکست. در صفر سال نهم هجری نیز، پیامبر (ص) گروهی را به فرماندهی قُطْبَة بن عامر بن حدیده به یکی از منزلگاه‌های خثعم در ناحیه تباله فرستاد و او پس از کشتن شماری از مشرکان و به غنیمت گرفتن چهارپایان و اموال و نیز زنان این قوم به مدینه بازگشت.

رسول خدا (ص) همچنین، سپاه دیگری را به فرماندهی خالد بن ولید به سوی خثعم فرستاد. در این رودررویی، عده‌ای از خثعمیان به نشانه نماز به سجده افتادند، اما مسلمانان به عمل آنها وقعی ننهادند و آنها را کشتند. پیامبر (ص) پس از اطلاع از این واقعه، امر فرمود تا نصف دیه آنان را به وراث آنان بپردازند.

در سال دهم هجری نیز پس از وفد «صُرد بن عبدالله اَزْدی» به مدینه و پذیرش اسلام از سوی او، رسول خدا (ص) وی را مأمور دعوت مردم قبایل اطراف به اسلام و جنگ با مشرکین آنان کرد. او نیز چنین کرد و به «جرش» که محل اجتماع برخی قبایل -از جمله قبیله خَثْعم- رفت و با آنانی که در آن متحصن شده بودند ستیز کرد و عده‌ای از آنان را کشت تا این که سرانجام آنان به حکم اسلام گردن نهادند و مسلمان شدند.

اسلام خثعم

در سال دهم هجری جریر بن عبدالله بَجَلی به نمایندگی از بجلیان به مدینه رفت و اسلام پذیرفت. حضرت در این دیدار ضمن گفتگو با جریر وی را مأمور تخریب بتخانه ذوالخَلَصَه ساخت. این بت سنگی سپید و نگارین بود که شکل تاجی بر آن نگاشته بودند. جَریر به قبیله خود رفت و با کمک مردان قبیله‌اش - بنی احمس - به ذوالخَلَصَه حمله برد و صد مرد از باهله و دویست مرد از خَثْعم را که پرده‌دار آن بت بودند کشت و بقیه را هزیمت داد و ذوالخلصه را ویران ساخت و محل آن را آتش زد. پس از ویرانی ذوالخلصه، خثعمیان که دریافتند مقاومت در برابر اسلام بیهوده است، با ارسال هیئت‌های پیاپی به مدینه، انقیاد خود را از پیامبر (ص) و اسلام اعلام کردند.

عَثْعَثْ بن زَحر و انس بن مُدْرِکْ از سران قبیله خثعم همراه با گروهی از مردان این قوم به حضور رسول خدا (ص) رفتند و ضمن اعلام ایمان خود به خداوند و رسول او، از ایشان خواستند تا برایشان عهدنامه‌ای بنویسد تا به دستورهای آن عمل کنند. پیامبر (ص) نیز عهدنامه‌ای نوشتند و در آن ضمن تعیین مقدار زکات زمین‌های مزروعی آنان، حدود زمین‌ها و مراتع آنان را معین فرمودند و نشانه‌هایی برای آن حدود قرار دادند.

همچنین در سال دهم، هیئتی از شهر جُرَش یمن، که مردمی از قبیله خثعم در آن ساکن بودند، نزد پیامبر (ص) رفتند و اسلام پذیرفتند. ابورُوَیْحه سَکَن بن ربیعه و اَجْرَم نیز از دیگر سران خثعم بودند که به حضور پیامبر (ص) شرفیاب شدند. در این دیدار، خثعمیان با طرح پرسش‌هایی از پیامبر (ص)، علاقه خود به آموختن احکام و تعالیم اسلامی را ابراز نمودند.

خثعم و نقش آنان در واقعه رده

همچنین ببینید: واقعه رده

در سال یازدهم و در پی رحلت پیامبر (ص)، برخی از قبایل با شورش علیه حکومت مدینه، راه ارتداد پیمودند که از جمله آنان برخی از مردم قبیله خثعم و بجیله بودند. ابوبکر، با فرا خواندن جریر بن عبدالله بجلی، او را مأمور کرد تا با مرتدان خثعم و بجیله که به هواخواهی از ذوالخَلَصه برخاسته بودند، بستیزد. او نیز چنین کرد. وی پس از سامان دادن به اوضاع قبیله بجیله نزد قبیله خثعم رفت تا آنان را نیز به اطاعت از حکومت مدینه وادارد. جز اندکی از خثعمیان، کسی در برابر او مقاومت نکرد و او با کشتن آنها مأموریت خود را به انجام رسانید.

همچنین در برخی منابع، تجمعی از مردم خثعم در یمن همراه با ازدیان و بجلیان در شنوءه به فرماندهی حُمیضة بن یمان علیه حکومت مرکزی مدینه گزارش شده است. در پی این تجمع، عامل طائف، گروهی را برای سرکوبی‌شان فرستاد. این سپاه، با متفرق کردن جماعت اطراف حمیضه، بار دیگر آنان را به اسلام بازگرداند.

قبیله خثعم و فتوحات اسلامی

خثعمیان نیز به مانند عموزادگان خود از قبیله بجیله در فتوحات اسلامی خصوصاً در فتوحات عراق نقشی بسزا داشتند. در جریان فتوحات اسلامی در ایام خلافت عمر بن خطاب، جمعی از خثعمیان به فرماندهی عبدالله بن ذوالسهمین نزد عمر آمدند و او آنان را نزد مثنی بن حارثه در عراق فرستاد. عبدالله نیز رفت تا این که نزد مثنی بن حارثه در بویب - در نزدیک کوفه فعلی - رسید. با اجتماع مسلمین در کنار پل بویب، دیری نگذشت که نبردی سخت بین ایرانیان و مسلمین در گرفت. این نبرد سخت با کشته شدن پسر باذان - از بزرگان ملت پارس - به دست منذر بن حسان بن ضرار ضبی و جریر بن عبدالله بجلی در سال چهاردهم، خاتمه یافت. در قادسیه نیز جمعی از قبیله خثعم از جمله عبدالله بن ذوالسهمین حضور داشتند. در این جنگ که عبدالله به فرماندهی سواران منصوب شده بود، وی در برهه‌ای حساس از جنگ - که طبری ذیل عنوان لیلة القادسیه از آن نام برده است - به همراه دیگر بزرگان لشکر اسلام، به تحریض و تشویق سپاه اسلام به ادامه نبرد و به سرانجام رساندن آن پرداخت و با سپاهیان در این باب سخنانی ایراد کرد. علاوه بر فتوحات عراق، بر اساس نقل بعضی منابع، برخی از مردم خثعم در فتوحات شام از جمله یرموک در سال ۱۳ هجری نیز حضور داشتند.

خثعم و حضور در شهرهای اسلامی

با آغاز فتوحات اسلامی و پس از فتح حیره، شهرهای اسلامی تازه تأسیس آن -کوفه و بصره- شاهد مهاجرت تعداد زیادی از قبایل عرب بود. به طوری که به گفته بلاذری، حضور دوازده هزار یمنی در کوفه، تنها بخشی از نخستین مهاجران به حیره (کوفه) بوده است. پس از مهاجرت قبایل عرب به کوفه، این شهر تخطیط شد و هر قبیله، محله‌ای را به خود اختصاص داد. قبیله خثعم در کوفه بخش قابل توجهی از جمعیت شهر را به خود اختصاص داده بودند و در کنار قبایل یمنی قضاعه، غسان، بجیله، کنده، حضرموت و ازد بخشی از جمعیت اسباع کوفه را تشکیل داده بودند. پس از جنگ جمل در سال ۳۶ق، علی (ع) با تغییر این نظام، ازد، بجیله، خثعم و انصار را در یک گروه قرار داد.

خثعم در دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع)

کشته شدن عثمان در ذی‌الحجه سال سی و پنج هجری، بیعت عمومی مردم با علی (ع) را به عنوان خلیفه مسلمین را در پی داشت. قاطعیت حضرت در اجرای عدالت در کنار دیگر عوامل، مخالفت و بیعت‌شکنی جمعی که بعدها در تاریخ به ناکثین مشهور شدند را به همراه داشت. آنان با حضور در بصره به غائله‌ای دست زدند که به «جمل» شهره است. با برپایی جنگ جمل در سال ۳۶ هجری علیه خلیفه بحق مسلمین، کوفیان که هفت گروه از قبایل ازد، بجیله و خثعم نیز در میانشان بودند، علی‌رغم کارشکنی‌های ابوموسی اشعری، با تلاش امام حسن مجتبی (ع) و مالک اشتر و عمار یاسر به کمک سپاه علی (ع) شتافتند. بسیاری از مردم خثعم همراه با جمعی دیگر از مسلمین خود را از کوفه به ذی قار نزد علی (ع) رساندند. در این جنگ، علی (ع) برای ازد و بجیله و خثعم و خزاعه پرچم بست و مخنف بن سلیم ازدی را بر آنان گماشت.

علاوه بر جمل، مردان این‌ قبیله‌ در صفین‌ نیز حضوری چشمگیر داشتند. آنان در این جنگ به دو گروه متخاصم تقسیم شدند؛ برخی از آنان به علی (ع) پیوستند و گروهی نیز در کنار معاویه گرد آمدند و به نبرد با یاران علی (ع) پرداختند. در این جنگ که - به نقل از ابن اعثم - علی (ع)، فرماندهی خثعم و قبایل ازد، بجیله، انصار و خزاعه را به مخنف بن سلیم ازدی سپرده بود، هر قبیله‌ای به دستور علی (ع) در مقابل هم قبیله‌ای‌های شامی خود قرار گرفتند. بدین ترتیب خثعمیان کوفه با فرماندهی ابی کعب و خثعمیان شام به ریاست عبدالله بن حنش خثعمی رو در روی هم قرار گرفتند. گفته شده که عبدالله بن حنش در آغاز جنگ، به ابی کعب پیغام داد و او را به ترک مخاصمه دعوت کرد اما ابی کعب با رد این پیشنهاد، به او اعلان جنگ داد. با وقوع جنگ، دو طرف به شدت با هم درگیر شدند و با شهادت ابی کعب و زخمی شدن پسرش، جنگ اوج گرفت تا این که هشتاد تن از خثعمیان کوفه و قریب به همین تعداد از خثعمیان شام در این مرحله از نبرد صفین کشته شدند.

در واقعه ظهور خوارج هم برخی از چهره‌های خثعمی حضور داشتند؛ چندان که پس از وقوع جریان خوارج، برخی از سران خثعم همچون ربیعة بن ابی شدّاد خثعمی که از همراهان امام علی (ع) در جنگ‌های جمل و صفین و پرچمدار خثعمیان در این جنگ‌ها بود، از حضرت جدا شدند و به این جریان پیوستند.

حضور در وقایع و حوادث مرتبط با غارات معاویه در بلاد تحت فرمان امیرالمؤمنین (ع) نیز از دیگر مواقفی است که بیان از نقش مردم این قبیله در رخدادهای ایام حکومت علی (ع) دارد. نقل است که علی (ع) پس از دریافت غارت بسر بن ارطاة به یمن و شهادت جمع زیادی از شیعیان، به خطبه ایستاد و ضمن سرزنش مردم به جهت اهمال و سستی، آنان را به دفع این فتنه دعوت کرد. پس جاریة بن قدامه سعدی برخاست و برای دفع این حمله ابراز آمادگی کرد و سپس وهب بن مسعود خثعمی برخاست و گفت: «من هم می‌‌روم». حضرت برای او دعا کرد و او را سوی یمن گسیل داشت. پس او با دو هزار تن از کوفه بیرون رفت و جاریه نیز با همین تعداد سپاه از بصره خارج شد؛ این دو گروه در حجاز به هم پیوستند و به سوی یمن ادامه مسیر دادند. بسر گریخت و آنان به بسر و یارانش دست نیافتند. آنان همچنان در یمن بودند تا این که خبر شهادت امیرالمؤمنین (ع) و بیعت مردم با امام حسن (ع) به آنها رسید.

قبیله خثعم و قیام حجر بن عدی

همچنین ببینید: قیام حجر بن عدی

با آغاز قیام حجر بن عدی و یارانش در کوفه، زیاد بن ابیه -فرماندار معاویه در کوفه- با تهدید و ارعاب و تحریک رؤسای قبایل از آنان در سرکوب قیام حجر کمک گرفت. بدین ترتیب به دستور زیاد، مردم خثعم به همراه قبایل بجیله، انصار، خزاعه و قضاعه با اکراه به سوی میدان صایدیین کوفه رفتند. لکن پس از اجتماع در میدان صایدیین، سران یمنی فراهم آمدند و تصمیم گرفتند تا در این کار تعلل کرده تا جوانان شتاب جوی مذحج و همدان کاری را که آنان دوست نداشتند در قبال حجر و قبیله‌اش انجام دهند، به سرانجام برسانند.

مدتی بعد، حجر، با واسطه‌گری بزرگان یمنی از زیاد امان گرفت و با این شرط که او را نزد معاویه بفرستد، خود را تسلیم وی کرد. اما زیاد بر خلاف امان خود، او را زندانی کرد و به تعقیب یاران حجر پرداخت. پس از دستگیری حجر، زیاد شهادت‌نامه‌ای علیه حجر تنظیم نمود و از سران چهار ناحیه کوفه و نیز هفتاد تن از سران کوفه خواست تا بدان گواهی دهند. زیاد پس از تنظیم این شهادتنامه حجر را با سیزده تن از یارانش که کریم بن عفیف خثعمی از جمله آنان بود، نزد معاویه فرستاد. در پی دستور معاویه به نگه داشتن حجر و یارانش در مرج عذراء، یاران معاویه بر اساس گرایشات و احساسات قبیله‌ای خواستار عفو افراد هم قبیله‌ای خود که در میان یاران حجر بودند، شدند. بدین ترتیب برخی از آنان آزاد شدند و برخی دیگر از جمله حجر به شهادت رسیدند. کریم بن عفیف و عبدالرحمن بن حسان عنزی خواستار ملاقات با معاویه شدند؛ پس آنان ر نزد معاویه بردند. پس از رد و بدل شدن سخنانی بین معاویه و ابن عفیف، معاویه دستور به زندانی کردن او داد. تا این که سرانجام پس از گذشت یکسال و با درخواست شمر بن عبدالله خثعمی، معاویه با این شرط که تا او در رأس حکومت است، کریم بن عفیف به شهر کوفه وارد نشود، او را آزاد کرد.

خثعمی‌ها و نقش آنان در قیام امام حسین (ع)

از جمله وقایع مهمی که خثعمیان در آن نقشی برجسته ایفا نمودند واقعه عظیم عاشورا است. آنان در این واقعه، شهدایی را تقدیم کردند که عبدالله بن بشر بن ربیعه خثعمی، زهیر بن بشر خثعمی و سُوَید بن عمرو بن ابی‌مطاع خثعمی از آن جمله‌اند. عبدالله بن بشر از دلاوران نامی و از حامیان و طرفداران حق به شمار می‌رفت که همراه با پدرش در جنگ‌ها شهرتی به هم رسانده بودند. عبدالله بن بشر جهت جنگ با امام حسین (ع) پا به عرصه کربلا نهاده بود؛ اما قبل از آغاز جنگ به سپاه امام (ع) پیوست و با ایشان همراه بود تا این که به شهادت رسید. زهیر بن بشر خثعمی نیز به همراه برادرش عبدالله در کربلا حضور یافت و همواره ملازم رکاب امام (ع) بود تا این که در جریان حمله نخست به فیض شهادت رسید.

سوید بن عمرو نیز، پیرمردی شریف و عابد و فردی کثیرالصّلاة بود؛ او در امور جنگی مجرب و در میدان جنگ همانند شیر خشمگین مبارزه می‌کرد. سوید در میدان کارزار، بر اثر جراحات بسیاری که بر او وارد شده بود بیهوش به زمین افتاد. پس از شهادت امام حسین (ع) و در زمان غارت خیام اهل بیت (ع)، او به هوش آمد و با خنجری که به همراه داشت به سوی دشمن حمله‌ور شد تا این که به شهادت رسید.

در آن سوی میدان و در سپاه عمر بن سعد هم، افرادی از این قبیله حضور داشتند که عبدالله بن عروه خثعمی از معروفترین آنهاست. از عروه در برخی منابع به عنوان قاتل جعفر بن عقیل یاد شده است. در روایتی هم، او قاتل عبدالرحمن بن عقیل نیز دانسته شده است. او ادعا می‌کرد که در روز عاشورا دوازده تیر به سوی امام (ع) و یارانش پرتاب کرده است.

خثعم و حضور در قیام‌ها و وقایع سده اول هجری

با آغاز قیام مختار در سال ۶۶ هجری، بسیاری از مردم خثعم به این قیام پیوستند. چندان که با اعلام قیام مختار، عبدالله بن قراد خثعمی با حدود دویست تن از خثعمیان شبانه خود را به او رساندند و در اردوگاهش حاضر شدند. آنان همچنین در مواقف و جنگ‌های مختار با امویان و زبیریان از جمله یوم المذار و نیز یوم حروراء نقش فعالی ایفا نمودند. به طوری که خثعم در کنار قبایل کنده، ازد، نخع، خثعم، قیس، رباب، اسد، تمیم، همدان و مذحج ترکیب قیبله‌ای سپاه مختار را در نبردهایش تشکیل می‌‌داد. در کنار این گروه، جماعتی از خثعمیان نیز در پی قیام مختار به دعوت برخی از بزرگان قوم، خود را به میدان سبیع نزد عبدالرحمن بن مخنف رساندند و با گردهم آیی در این میدان، آماده پیکار با مختار و یارانش شدند. سران و اشراف حاضر در سبیع با دریافت خبر حمله قریب‌الوقوع مختار، پیاپی کسان سوی مردم ازد و بجیله و خثعم فرستادند و به نام خدا و خویشاوندی از آنان خواستند تا با شتاب به کمک آیند و آنان نیز چنین کردند. با جمع شدن همگان در میدان سبیع، دو طرف به کارزار پرداختند تا این که سرانجام کار با پیروزی مختار و یارانش خاتمه یافت.

همچنین گروهی از آنان در سپاهی که در سال ۶۶ هجری به دستور مروان بن حکم و به فرماندهی عبیدالله بن زیاد، جهت سرکوب قیام مختار به سوی عراق فرستاده بود، شرکت داشتند. پس از ورود این سپاه به موصل، مختار سپاهی را به فرماندهی یزید بن انس برای مقابله با آنان فرستاد. عبیدالله پس از گاهی از حضور این سپاه، لشکری را به فرماندهی عبدالله بن حمله خثعمی به سوی آنان فرستاد. با رودررو شدن دو سپاه، عبدالله بن حمله لشکر خود را منظم کرد و زبیر بن خزیمه خثعمی را در جناح راست لشکر و ابن اقیصر قحافی خثعمی را بر جانب چپ لشکر شام، امیر کرد. این جنگ با پیروزی یاران مختار و کشته شدن عبدالله بن حمله و تعداد زیادی از سپاهیان او خاتمه یافت.

حضور دسته‌هایی از خثعم در شورش یزید بن مُهَلَّب بر ضد یزید بن عبدالملک اموی در سال ۱۰۱ هجری نیز، از دیگر وقایعی است که خثعمیان در آن نقش آفرین بودند.

اعلام و رجال قبیله خثعم

ابن‌ دُمَیْنه شاعر جاهلی، انس بن مدرک بن کعب بزرگ خثعمیان در جاهلیت و از شعرا و شجاعان خثعم، ابورویحه خثعمی از اصحاب و وفود کنندگان بر رسول خدا (ص) و برادر مؤاخاتی بلال حبشی، ابی کعب فرمانده خثعمیان کوفه در صفین و از شهدای این جنگ، وهب بن مسعود از اصحاب و یاران علی (ع) و از شرکت کنندگان در صفّین به همراه حضرت،

عثمان بن أبی نسعة از والیان اندلس، سُوَید بن عَمرو از اصحاب امام حسین (ع) و از شهدای کربلا، اَسماء بنت عُمَیس همسر جعفر بن ابی‌طالب و خواهرش سَلمی همسر حمزة بن عبدالمطلب، امّ الفضل لُبابه بنت الحارث همسر عباس بن عبدالمطلب، مالک‌ بن عبداللهاز سرداران فتوح در روزگار معاویه، یزید و عبدالملک اموی، مصعب بن مِقدام از محدّثان اهل سنت و.... نمونه‌هایی از شخصیت‌های بارز و ممتاز قبیله خثعم می‌‌باشند که در منابع به نام آنان پرداخته شده است.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت