بنی‌‌فهر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قبایل عرب مکه است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«بنی فهر بن مالک» کهن‌ترین شاخه قریش در روزگار اسلام بوده است. آنان در هیچ یک از افراد سلسله نسب خود جز در جد بزرگشان فهر بن مالک بن نضر بن کنانه با دیگر تیره‌های قریش پیوستگی نداشته‌اند. بدین ترتیب باید گفت همه قریش از آل فهر بوده‌اند و به باور نسب‌شناسان هر که نسبش به فهر نمی‌رسیده، قرشی شمرده نمی‌شود. با این حال افرادی در متون تاریخی صدر اسلام به طور خاص «فهری» خوانده شده‌اند، که نه از طریق لؤی بن غالب، بلکه از طریق دو عموی او «حارث» و «مخارق» - شاخه‌های اصلی آل فهر- به فهر نسب برده‌اند. در پی ظهور اسلام، فهریان همچون سایر تیره‌های قریش و اعراب جزیرة العرب، واکنش‌های متفاوتی در برابر این آیین نوظهور از خود بروز داده‌اند. گروهی از آنان به دشمنی با پیام‌آور این دعوت برخاستند، و برخی نیز دعوت حضرت را پذیرفته، در راه پیشبرد آن تلاش کرده‌اند. از ویژگی‌های مشترک شاخه‌های مختلف فهر –خصوصاً دو شاخه اصلی آن- روحیه جنگاوری است. برخی از نام آورترین فرماندهان نظامی در روزگار خلفای نخستین و حکام بنی امیه، همچون ابوعبیده جراح، حبیب بن مسلمه، عقبة بن نافع و ضحاک بن قیس – فاتحان بزرگ شام، آسیای صغیر، مصر و شمال افریقا - از این تیره معروف بودند. عمده آنان با اهل بیت پیامبر(ص) و آموزه‌های وحیانی ایشان، بیگانه و نسبت به جریان حاکم، همسو و در پشتیبانی از نظریه «حاکمیت قریش» تعصب داشته‌اند.

نسب بنی فهر

بنی فهر از تیره‌های معروف و بنام قریش‌اند که نسب از فهر بن مالک بن نضر بن کنانة بن خزیمة بن مدرکة بن إلیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان -جد دهم نبی خاتم(ص)- می‌‌برند. برخی منابع، نام اصلی فهر را «قریش» ذکر کرده، «فهر» را لقبی برای او برشمرده‌اند. در مقابل، برخی دیگر از مورخان نیز، «قریش» را لقب فهر بن مالک دانسته‌اند. لکن غالب مورخین و نسابیین این سخن را رد کرده، جد جاهلی قریشی که قبیله قریش بدو منسوب است را، نضر بن کنانة بن خزیمه عنوان کرده‌اند. آنان بر اثبات این مدعی، به سخنی از نبی مکرم اسلام(ص) که فرمود: «نَحْنُ بَنُو النَّضْرِ بْنِ كِنَانَةَ» استناد کرده‌اند. این امر، برخی از مورخین را بر آن داشت تا به اعتبار این که نضر بن کنانه، «قریش اکبر» است، فهر بن مالک را «قریش اوسط» و قصی بن کلاب را «قریش اصغر» بدانند.

فهر بن مالک از ازدواجش با لیلی بنت حارث بن تمیم بن سعد بن هذیل بن مدرکه صاحب فرزندانی به نام‌های «غالب»، «محارب»، «حارث»، «اسد»، «عوف»، «جون» و «ذئب»و دختری به نام «جندله» شد. از میان این فرزندان، «غالب»، «محارب» و «حارث» از شهرت بیشتری نسبت به بقیه برخوردار شدند و فرزندانشان، سه شاخه اصلی این قبیله یعنی بنی‌غالب، بنی حارث و بنی محارب بن فهر را شکل دادند. از هر یک از این تیره‌ها، بطون و شاخه‌های بسیار دیگر متفرع شده است که از جمله آنان می‌‌توان به اسامی تیم (ادرم)، بنی کعب، بنی عامر، بنی سامه، بنی وائله، بنی حبیب، بنی حجوان و.... اشاره کرد.

بنی فهر پیش از ظهور اسلام

آل‌فهر در روزگار پیش از اسلام به همراه شاخه‌های خود حارث، مالک، محارب، تیم ادرم بن غالب و قیس بن فهر در شمار حاشیه‌نشینان یا «قریش ظواهر» بوده‌اند. آنان در کار جنگ و شبیخون بودند؛ در حالی که گروه دیگر، قریشیان معروف به «قریش بطاح»، در کنار حرم و زمین‌های معروف به بطحاء مکه می‌‌ماندند و از همین روی به عنوان «ضَب» نیز شناخته می‌‌شدند. فهر – جد جاهلی این طایفه - را «جمّاع قریش» گفته‌اند و آورده‌اند که وی به روزگار خود، سالار مردم مکه بوده است. فهر بن مالک که در ایام حیات پدر، علامات فضل در او ظهور یافت پس از مرگ پدر، جانشین او در ریاست قوم شد.

نخستین خبر مهمی که درباره زندگی فهر بن مالک در دست است، متعلق است به نبرد خونین او با حسان بن عبد کلال حمیری، که به ادعای نسب‌نویسان با بسیار کس از قبایل یمن از یمن به وادی مکه آمده بود تا سنگ‌های کعبه را با خود ببرد. پس قریش به همراه قبایل کنانه، خزیمه، اسد، جذام و دیگر تیره‌های مضر به فرماندهی فهر بن مالک به مقابله با او برخاستند و پس از جنگی سخت، شکست بزرگی را بر لشکر یمن تحمیل کردند و ضمن کشتن بسیاری از آنان، پادشاه آنان – حسان - را به اسارت گرفتند. حسان بن عبدکلال، سه سال در اسارت مکیان بود تا این که با پرداخت فدیه، خود را از بند آنها رهانید.

از دیگر وقایع تاریخ جاهلی بنی فهر، حضور ایشان در جنگ فجار است. در این جنگ، ضرار فرزند خطاب بن مرداس - رییس طایفه بنی‌فهر - فرماندهی بنی محارب بن فهر را بر عهده داشت. وی همچنین در جاهلیت، گروهی از هم پیمانان قریش و کنانه را گرد آورده بود و به کمک آنها راهزنی می‌‌کرد. ستیزه جویی خاندان فهر در ایام جاهلی، گاه تیره‌هایی از قریش را نیز در بر می‌‌گرفت. چندان که منطقه «رَدم بنی جُمَح» در مکه یادآور نبرد شدیدی است که در عهد جاهلیت میان بنی محارب بن فهر و بنی جمح بن عمرو رخ داد و در آن نبرد محاربیان شمار زیادی از جمحیان را به هلاکت رساندند. حضور در پیمانی موسوم به «مطیبین» و نیز مشارکت در پیمان معروف حلف الفضول نیز از دیگر مواضعی است که تاریخ نام برخی از فرزندان فهر را در خود به ثبت رسانده است.

مواطن بنی فهر سرزمین فرزندان فهر در پیش از اسلام بمانند دیگر شاخه‌های قریش مکه بوده است. پس از اسلام و با آغاز فتوحات اسلامی برخی از ایشان به شام و بسیاری از آنان به سرزمین‌های شمال افریقا رفته در این سرزمین توطّن اختیار کردند. همچنین، حضور تعداد عظیمی از بنی فهر در اندلس و سکونت در آن از سوی برخی منابع گزارش شده است.

بنی فهر و تعامل با آیین اسلام

در سال‌های تیرگی روابط قریش با پیامبر(ص) و مسلمانان، فهریان به دو شیوه نرم و سخت از در مقابله برآمدند. در فاصله بعثت تا هجرت پیامبر(ص) به مدینه، آنان از آزار و اذیت مسلمانان دریغ نداشتند چندان که نام یکی از فهریان به نام قیهلة بن عامر در جمع تمسخرکنندگان رسول خدا(ص) در پیش از هجرت به ثبت رسیده است. در طول آن سال‌ها به خصوص، ضرار بن خطاب محاربی با سروده‌هایش در تقویت قریش می‌‌کوشید. ضرار که بهادری و جنگجویی را با شاعر مسلکی جمع کرده بود، همواره از دشمنان و مخالفان سرسخت دعوت پیامبر(ص) بوده است. ضرار پس از جنگ بدر و شکست قریش شعری در رثای ابوجهل مخزومی سرود. پس از جنگ احد نیز در پاسخ به مرثیه کعب بن مالک بر حمزة بن عبدالمطلب، شعری سرود. او در جنگ احزاب یکی از چهار جنگجوی قریش بود که توانستند از خندق عبور کنند.

تقابل فهریان با اسلام، پس از هجرت رسول خدا(ص) به مدینه نیز ادامه یافت. در سال دوم هجری، تنی چند از کفار به فرماندهی کُرز بن جابر فهری، به مزارع پیرامون مدینه هجوم آوردند. پیامبر(ص) و یارانش به مقابله با او برخاستند و تا وادی سَفَوان -در ناحیه بدر- این مهاجمان را تعقیب کردند. این غزوه در تاریخ به «بدر الاولی» شهرت یافت. نافع پسر «عبد قیس» هم در شمار قریشیانی بود که زینب -دختر خوانده بزرگ پیامبر(ص)- را تعقیب کردند تا مانع از هجرت او به مدینه و پیوستنش به حضرت شوند. با این همه، در میان این خاندان کسانی هم بودند که به یاری رسول ختمی مرتبت(ص) برخاستند و حتی تنی چند از آنان در شمار نخستین گروندگان به اسلام قرار گرفتند. چندان که منابع به ذکر نام سی و چهار تن از آنها اشاره کرده‌اند. از جمع سی و چهار مسلمان نخست این طایفه، نسب ۱۸ تن از آنان به بنی حارث بن فهر و خاندان‌های فرعی‌تر آن، همچون بنی ضبه و بنی ظرب و نسبت ۱۳ نفر از آنان به بنی محارب بن فهر می‌‌رسد. از ۱۶ مرد و زن مسلمان شناخته شده بنی محارب نیز، تنها دو نفر از آنان تا زمان هجرت ایمان آورده بودند و سه تن دیگر، پس از هجرت و پیش از فتح مکه به هواداران اسلام پیوستند و ده تن از آنان از جمله مرة بن عمرو وائلی و ضرار بن خطاب پس از فتح مکه مسلمان شده‌اند. با گشوده شدن باب جهاد در سیره نبوی(ص)، جمعی از فهریان در عرصه‌های نظامی وارد شدند و مددکار رسول خدا(ص) در میادین جنگی شدند. به گونه ای که از ۱۸ فرد صحابی شمرده شده بنی حارث بن فهر، ۱۰ تن در زمره شرکت کنندگان در جنگ بدر بوده‌اند. از جمله این افراد، سهیل بن بیضاء بود که برخی، او را از شهدای این جنگ برشمرده‌اند. برادرش صفوان بن بیضاء نیز، از دیگر شرکت کنندگان در جنگ بدر بود. دیگر برادر ایشان، سهل بن بیضاء نیز از شرکت کنندگان در سریه عبدالله بن جحش بود. از دیگر چهره‌های جنگ‌آور فهری، وهب بن ابوسرح است که در جنگ موته در حالی که چهل سال از عمرش گذشته بود به شهادت رسید. او به همراه برادرانش «عمرو» و «معمر» در شمار مسلمانان نخستین و از مهاجران به حبشه و از حاضران در بدر بودند. عمرو بن حارث بن زهیر را نیز از حاضران در بدر حاضر گفته‌اند ضمن این که از «عیاض» پسر زهیر بن ابی‌شداد بن ربیعه و عموی عیاض بن غنم نیز در شمار مهاجران به حبشه و شرکت کنندگان در جنگ بدر و دیگر جنگ‌های دوران رسول خدا(ص) نام برده شده است. عامر بن عبدالله معروف به ابو عبیده جراح از دیگر چهره‌های بنی فهر بود که در بدر و حدیبیه و دیگر جنگ‌های دوران رسول خدا(ص) حضور داشت. وی در جنگ احد بواسطه تلاش برای بیرون کشیدن دو حلقه کلاه‌خود که به گونه پیامبر(ص) فرو رفته بود، دو دندانش را از دست داد. همچنین، نقل است که کرز بن جابر که در ماه‌های نخست پس از هجرت پیامبر(ص) به مزارع مدینه یورش برده بود، پس از پذیرش اسلام در سال شش هجری، توسط رسول خدا(ص) با سپاهی به سوی عَرَنی‌ها -که چوپان حضرت را کشته بودند- فرستاده شد.

فهریان و همسویی با سیاست حاکم

همگرایی با دولت «قریش»

داده‌های منابع حکایت از آن می‌‌کند که فهریان نسبت به قبیله قریش تعصب ویژه‌ای داشته‌اند. خط مشی افراد این قبیله در روزگار صدر اسلام گواهی بر این مطلب است، چنان که ضرار بن خطاب در جنگ بدر با خود عهد کرده بود که هیچ یک از افراد قریش را نکشد. در روزگار چیرگی گفتمان «امامت قریش»، بنی فهر خصوصاً بیشتر چهره‌های برجسته بنی محارب با خلیفگان نخستین و بنی امیه ارتباط نزدیکی داشتند و برخی از آنان در رخدادهای سیاسی آن روزگار ایفای نقش کردند، چنان که ابو عبیده جراح از کسانی بود که در ماجرای سقیفه و دیگر وقایع سیاسی ایام خلفا ایفای نقش کرد. حتی نقل شده که اصحاب شورایی که عمر برای تعیین جانشین خود انتخاب نموده بود، پس از کشته شدن عمر، در منزل یکی از همین فهریان یعنی فاطمه خواهر ضحاک بن قیس -که از مهاجران نخستین و زنی زیبا و خردمند بود، - گرد آمده بودند. علاوه بر آن، رجال بسیاری از این طایفه در شمار عوامل حکومتی خلفای ثلاث و نیز معاویة بن ابی‌سفیان و دیگر حکام اموی قرار گرفتند که از جمله آنان می‌‌توان به نام عیاض بن غنم اشاره کرد. عیاض مدتی از سوی عمر بن خطاب، عهده‌دار امارت قنسرین و جزیره بود و پس از برکناری او، عمر، حبیب بن مسلمه فهری را مدتی کارگزار خود بر این مناطق قرار داد. حبیب پس از انتصاب عثمان به خلافت نیز، به دستور خلیفه و توسط معاویة بن ابوسفیان – فرماندار عمر و عثمان بر شام و جزیره- جهت تصدی‌گری امر کارگزاری خلیفه به ارمنستان فرستاده شد. در هنگام شورش مردمی علیه عثمان و در پی استمداد خلیفه از معاویه، وی، حبیب بن مسلمه را با لشکری، جهت یاری خلیفه به مدینه فرستاد. حبیب در وادی القری خبر کشته شدن عثمان را دریافت کرد و از این رو به شام بازگشت. او پس از کشته شدن عثمان، پیوسته با معاویه همراه بود و وی را در جنگ‌ها از جمله نبرد صفین همراهی نمود. یک بار معاویه او را همراه با گروهی نزد امام علی(ع) فرستاد. او در حضور امام از عثمان به نیکی یاد کرد و یاران حضرت را به قتل او متهم کرد که با پاسخ قاطع و محکم امام مواجه شد. حکایت‌های حبیب بن مسلمه درباره معاویة بن ابوسفیان نشان می‌‌دهد که وی رابطه استواری با معاویه داشته است. وی همچنین در سال ۴۲ هجری، بار دیگر از سوی معاویه، والی ارمنستان گردید و گویا همان سال و ظاهراً در همان جا در گذشت. زیاد بن نعیم فهری هم از دیگر چهره‌های قبیله فهر است که در جریان محاصره اشغال خانه عثمان کشته شد. ابن کثیر او را از یاران برجسته عثمان دانسته است. ضحاک بن قیس فهری هم از رجال معروف بنی فهر است. وی رئیس شرطه معاویه بود و پس از زیاد بن ابیه، از سال ۵۳ تا ۵۷ والی کوفه بود. او در یکی از غاراتی که علیه ولایات تابعه حکومت امام علی(ع) صورت گرفت، فرماندهی جمعی از شامیان را بر عهده داشت. همچنین، معاویه به هنگام حرکت به سوی عراق جهت رویارویی با سپاه امام حسن(ع)، ضحاک بن قیس را جانشین خود در شام قرار داد. ضحاک معاویه را ستون خیمه عرب می‌‌دانست. وی در آستانه مرگ معاویه، به همراه مسلم بن عقبه مری از سوی او مأموریت یافتند تا با طرح موضوع جانشینی یزید، وی را جهت پذیرش منصب خلافت آماده کنند. ضحاک بن قیس در جهت بیعت ستاندن از بزرگان برای یزید سعی بسیار کرد. ضحاک تا مرگ یزید با او بود و پس ازوی با پسرش معاویه دوم همراهی نمود. ضرار بن خطاب هم از مریدان و ارادتمندان خاندان اموی بود چندان که بمانند بسیاری دیگر از هواداران آل امیه رهسپار شام شد و تا پایان عمر در آنجا به سر برد.

فتوحات

از نمودهای بارز رفتارهای سیاسی فهریان، شرکت در فتوحات است؛ چندان که نام بسیاری از آنان در شمار فاتحین بلاد مختلف به ثبت رسیده است. از جمله این افراد عیاض بن غنم فهری است که به ادعای خطیب بغدادی در جریان فتح مدائن، در صف یاران سعد بن ابی وقاص بوده و سپس به جمع سرداران فاتح شام پیوسته است. عیاض یکی از پنج سردار جنگ یرموک بود. او همچنین جلودار سپاه ابوعبیده جراح هنگام فتح حلب بود. ابوعبیده و پس از او، عمر، عیاض را امارت دادند. عیاض بن غنم در این مدت، همه شهرهای جزیره و رقّه، نظیر حرّان و نصیبین را به صلح گشود. سوید بن کلثوم – برادر‌زاده ضحاک بن قیس – هم از فاتحان شام بود و به گفته زبیر بن بکار مدتی از سوی ابوعبیده جراح حکمرانی دمشق را بر عهده داشته است. ابو عبدالرحمن حبیب بن مسلمه فهری نیز از جمله برجسته‌ترین مردان جنگی روزگار خلفای راشدین و سفیانیان است. مسافرت فراوان وی به روم موجب شده بود که به لقب «حبیب الروم» مشهور شود. او که پیشینه شرکت در نبرد یرموک و فتح دمشق را در کارنامه دارد، به قولی در سال ۲۱ هجری با لشکری از شامیان و کوفیان، آذربایجان را گشود. یک بار عیاض بن غنم، او را از سمیساط به ملیطه فرستاد و او آن شهر را گشود. فتح «دژ زبطره» را نیز بدو نسبت داده‌اند. از دیگر رجال فهری -بلکه از بارزترین و بزرگترین چهره‌های آنان در عرصه‌های میادین جنگی- عامر بن عبدالله معروف به ابو عبیده جراح است. او در ایام خلافت عمر بن خطاب، پس از عزل خالد بن ولید، از سوی خلیفه، جهت ادامه فتوحات به شام فرستاده شد. پیش از آن نیز، ابوبکر، وی را به عنوان یکی از فرماندهان اصلی به نبرد در شام گسیل داشته بود. همچنین، برخی منابع، نافع بن عبدالقیس را در شمار شرکت کنندگان در فتح مصر ذکر کرده‌اند نافع بن عبدالقیس برادر مادری عاص بن وائل بود و پسرش عقبه -که در شمار صغار صحابه قرار داشت، - پسر خاله عمرو بن عاص محسوب می‌‌شد. عمرو عاص در زمان امارت خود بر مصر، عقبه را والی مصر و افریقیه کرد. او تا «لُواته» و «مِزانه» پیش رفت. همچنین، معاویه بن ابوسفیان اندکی پس از به‌دست گرفتن زمام مسلمین، عقبة بن نافع را جهت انجام فتوحات به افریقیه فرستاد و عقبه توانست در سال ۴۳ هجری غِدامُس، سرزمین سودان و دیگر بلاد اطراف آن را تصرف کند. او در سال ۵۰ هجری «قیروان» را بنا نهد. پس از مرگ معاویه، یزید بن معاویه، وی را به امارت مغرب منصوب کرد تا این که سرانجام در سال ۶۳ هجری، در جنگ با کلیة بن لِمزَم اَورَی –رهبر قبایل بربر اور به شمال آفریقا- کشته شد. عبدالرحمن بن ابوعبیدة بن عقبة بن نافع و برادرش «الیاس» و نیز حبیب بن عبدالرحمن بن ابوعبیده نیز از دیگر چهره‌های معروف بنی فهرند که نامشان به عنوان یکی از شجاعان و فاتحان افریقا و امرای فهری این منطقه در تاریخ به ثبت و ضبط رسیده است. ضمن این که از یوسف بن عبدالرحمن بن ابوعبیده هم در شمار فاتحان اندلس در دوران بنی امیه و از امرای آنان در این منطقه نام برده شده است.

مستورد بن شداد فهری هم از دیگر رجال برجسته فهریان و از شاخه بنی محارب است که به نظر می‌‌رسد در نبردهای عراق و شام و مصر شرکت داشته است. او پس از فتح مصر، مدتی در آن سرزمین مقیم شد تا اینکه در سال ۴۵ هجری در اسکندریه در گذشت.

بنی فهر و تعامل با اهل بیت(ع)

من حیث مجموع می‌‌توان گفت که فهریان لااقل در سده نخست اسلامی میانه چندان گرم و دوستانه ای با اهل بیت پیامبر(ص) نداشتند. آنان از آغازین روز انتصاب امیرالمؤمنین(ع) به عنوان امامت و پیشوایی امت اسلام از در مخالفت با امامت حضرت بر آمدند چندان که نقل است پس از معرفی علی(ع) به عنوان امامت مسلمین و جانشینی رسول خدا(ص) در غدیر خم، مردی از ایشان به نام حارث بن نعمان فهری نزد نبی خاتم(ص) لب به اعتراض گشود و گفت: «خدایا اگر آنچه محمد می‌‌گوید حق است پس سنگی از آسمان بر ما بفرست یا ما را به عذابی دردناک مبتلا ساز» پس سنگی از آسمان فرود آمد و او را به هلاکت رساند. این واقعه شأن نزول آیه شریفه سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ گردید. آنان با آنکه بر عنصر قریش و ریاست بلامنازع ایشان تأکید داشتند لکن بر اساس مسلک و مرام خاص عقیدتی خود به حکومت علی(ع) – با آنکه از قریش بود - وقعی ننهادند و همراه با معاویه رودرروی حکومت حضرت قرار گرفتند. از جمله این افراد حبیب بن مسلمه بود. مؤرخین وی را از شرکت کنندگان در جنگ صفین گفته‌اند و آورده‌اند که او در این جنگ، عهده دار فرماندهی جناح چپ سپاه معاویه بود. رو در رو شدن حبیب بن مسلمه با مالک اشتر در روز نخست جنگ صفین را از جمله وقایع مهم مربوط به این جنگ دانسته‌اند. او از کسانی است که امیرالمؤمنین(ع) بعد از نماز صبح و مغرب او را لعن می‌‌کرده است. نقل است که او، گفتگویی با امام حسن(ع) داشته است. براساس این خبر، امام حسن(ع)، حبیب را بر راهی غیر از طاعت الهی خوانده، او را به سبب پیروی‌اش از معاویه به طمع متاع دنیا سرزنش کرده است. ضحاک بن قیس فهری نیز، در ایام حکومت امام علی(ع) از یاران خاص معاویة بن ابوسفیان بود. او در اواخر عمر شریف امیرالمؤمنین(ع) از سوی معاویه مأموریت یافت تا به قبیله‌های عرب هوادار حضرت شبیخون بزند و هر کس از یاران حضرت را یافت از پای درآورد. همچنین، از او به عنوان جانشین معاویه در شام، به هنگام عزیمت سپاه شام به سوی عراق جهت رویارویی با سپاه امام حسن(ع) یاد شده است.

تعداد اندک فهریان در جمع اصحاب ائمه(ع) نیز حاکی از اقبال کم مردم این طایفه به پسرعموهای علوی‌شان است. در این جمع اندک و انگشت شمار هم، وجود غلاتی مانند فارس بن حاتم فهری -از غالیان زمان امام هادی(ع)- و محمد بن حصین فهری از اصحاب لعن شده امام هادی(ع) بسیار تأمل برانگیز و قابل توجه است. با این حال، بودند فهریانی که نامشان در ردیف اصحاب ائمه(ع) به ثبت و ضبط رسیده است. چنان که برخی، از مسور بن شداد فهری -که به نظر می‌‌رسد تصحیف واژه مستورد بن شداد فهری باشد- به عنوان یکی از اصحاب و هواداران امام علی(ع) یاد کرده‌اند. از عمرو بن ابی عمرو نواده زهیر بن ابی‌شداد -از شاخه بنی حارث بن فهر- نیز، در شمار یاران امام علی(ع) و از شرکت کنندگان جنگ جمل به همراه ایشان یاد شده است. برخی منابع هم از حسین بن نضر فهری در شمار روات و راویان یکی از خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) یاد شده است. این اخبار بر فرض صحت، از موارد نادر گرایش سیاسی و عقیدتی در میان خاندان فهر است.

فهریان و روایتگری اخبار

مایه شگفتی است که در میان آل فهر، بین پیشگامی در پذیرش اسلام و نقل روایت نسبت عکس وجود دارد. بدین ترتیب که در میان بنی حارث با وجود سابقه بیشتر در اسلام، از کسی که شهرتش تنها در روایتگری اخبار یا احادیث باشد در منابع یاد نشده است. حتی ابوعبیده جراح با وجود فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی، برخلاف برخی از صحابی شمردگان، روایات اندکی از پیامبر(ص) نقل کرده است. همچنین اهل سنت تنها یک خبر به نقل از عیاض بن غنم در موضوع تکتّف پیامبر(ص) در هنگام نماز نقل کرده‌اند. در مقابل، شمار اندکی از فهریان که به طور عمده از محاربیان بوده‌اند به سبب نقل روایت شهرت داشته‌اند. رباح بن معترف که صحبتی با پیامبر(ص) داشته و خبری از آوازخوانی او در سفر تجاری نقل شده و نیز مرة بن عمرو فهری که دخترش ام سعد از او روایت کرده از آن جمله‌اند. ضحاک بن قیس با وجود شهرتش در جنگاوری و با آنکه گفته‌اند هفت سال پیش از رحلت پیامبر(ص) به دنیا آمده و از او سخنی نشنیده، حدیث روایت کرده است. روایاتی که اهل سنت از او نقل کرده‌اند عمدتاً در موضوع فتنه و ضرورت فرمانروایی قریش است که قرن‌ها دیدگاه سیاسی غالب، در میان فقهای اهل سنت بوده است. همچنین او از قول پیامبر(ص) سخنی درباره لزوم اخلاص در عمل و شرک نورزیدن به خدا نقل کرده است.

مستورد بن شداد فهری هم با این که به هنگام رحلت پیامبر(ص) نوجوانی بیش نبود، اما از ایشان سماع حدیث داشته و چند حدیث به نقل از او از جمله خبر وی از دیدار پدرش با پیامبر(ص) در منابع اهل سنت، نقل شده است. همچنین حدیثی از او در باب رابطه دنیا و آخرت، حدیثی در استحباب تخلیل انگشتان پا به هنگام وضو، حدیثی درباره نقرس و حدیثی در خصوص چهار خصلت قریشیان از او نقل شده است. من حیث مجموع می‌‌توان گفت، نزدیک به سه درصد فهریان در نقل خبر و روایت شهرتی داشته‌اند که همه آنها از بنی محارب بوده‌اند حتی بیشتر کسانی که شهرتشان در امور دیگر است ولی در منابع حدیثی اهل سنت روایتی از ایشان نقل شده از بنی محارب بوده‌اند. شاید بتوان دلیل آن را شهادت یا از دنیا رفتن چهره‌های بارز و سابقه دار بنی حارث در روزگار پیامبر(ص) دانست.

رجال و مشاهیر بنی فهر

علاوه بر رجالی که در متن به نامشان اشاره شد، می‌‌توان از عبدالله بن عتبة بن ابی‌اناس -والی ابن زبیر در مصر- شقیق بن عمرو بن سلامان -از شجاعان قریش در جاهلیت و از شعرای آنان- ابوبکر محمد بن حارث بن ابیض یوسف بن عبدالرحمن بن ابوعبیده و عبدالملک بن قطن بن نهشل از والیان اندلس، ابن رُشَید فهری عالم به ادب و تفسیر و تاریخ، محمد المهدی بن احمد بن علی فاسی فهری از مؤرخین و محدثین اهل سنت، ابوبکر محمد بن ولید بن محمد فهری طرطوسی و مالک بن علی بن مالک از فقهای مالکی مذهب اندلس و زنانی همچون حزمه بنت قیس فهریه از صحابیات و روات حدیث و فاطمه بنت محمد بن عبدالله فهریه مؤسس مسجد جامع قرویین در فاس نام برد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت