ویژگی‌های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)

ویژگی‌های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / ویژگی منتظران
مدخل اصلی	ویژگی‌های منتظران

ویژگی‌های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

سید محمد صدر

آیت‌ الله شهید سید محمد صدر در کتاب «تاریخ غیبت کبری» در این‌باره گفته‌ است:

«هیچ فردی به حد مطلوب از انتظار نمی‌‏رسد، مگر اینکه دارای سه ویژگی همراه با هم باشد، که عبارتند از: عناصر عقیدتی و روحی و رفتاری، که اگر این سه نباشند برای انتظار مفهومی راستین نمی‌‏توان یافت و از آن فقط یک انحراف روحی و نفسانی باقی می‏‌ماند که مبتنی بر همان منطق کسانی است که به حضرت موسی خطاب کرده و گفتند: «تو همراه با خدای خودت بروید و بجنگید، ما اینجا نشسته‏‌ایم». این همان عقیده نادرستی است که برای انسانیت درخواست و آرزوی نیکی و خیر شود، بدون اینکه کاری و تلاشی در راه استقرار آن انجام گیرد.

• نخستین عنصر: جنبه عقیدتی:‏ این مسأله در نتیجه سه امر مبرهن می‏‌شود:
• امر اول: اعتقاد داشتن به اینکه هدف خداوند، اصلاح همگی بشریت است، و در آینده عدل مطلق سراسر زندگی بشر را فرا خواهد گرفت، و اینکه وعده خداوند در قرآن مجید و آنچه که هدف خدایی به آن تعلق گرفته، تخلف‏ناپذیر است. برهان و دلیل این مطلب را در گذشته آوردیم.
• امر دوم: اعتقاد به اینکه آن رهبر پیروز در آن روز موعود، حضرت مهدی (ع) می‌‏باشد، چنانکه اخبار و روایات شیعه و سنی در این مورد به حد تواتر رسیده، بلکه بیش از حد تواتر است. و دانستیم که ثبوت مفهوم روایت متواتر بدیهی و ضروری است.
• امر سوم: اعتقاد به اینکه آن رهبر پیروز، حضرت محمد بن الحسن العسکری (ع) است که اعتقاد به او از ضروریات مذهب امامیه است، و اخبار و روایات فراوانی در مجموعه‌‏های خبری و روائی شیعه در این باره نقل شده است، وعده زیادی از متفکران و اندیشمندان بزرگ اهل سنت، همچون ابن عربی در فتوحات مکیه و قندوزی در ینابیع الموده، و حموینی در فرائد السمطین، و گنجی در کتاب بیان، با آنها هم عقیده می‏‌باشند. کسانی که به این امور سه‌‏گانه معتقدند، گرچه مختصر اختلافی در بعضی از جزئیات با یکدیگر دارند، لکن ما در بخش برنامه‏ریزی الهی متذکر این نکته شدیم که دو امر اول به امر سوم برمی‏‌گردند، و نتیجه و حاصل آن دو نیز همان امر سوم خواهد شد. بنابراین می‌‏شود بدون هیچ‏گونه اختلاف و تضادی به هر سه امر معتقد شد و آنها را باور داشت.
• عنصر دوم: جنبه روحی و نفسانی انتظار: این مطلب از دو امر اصلی و اساسی تشکیل می‌‏شود:
• امر اول: استعداد و آمادگی کامل برای تحقیق یافتن و پیاده شدن عدالت کامل، به طوری که اگر هم جزء دعوت کنندگان و ایثارگران در راه آن حضرت نیست، ولی حد اقل فردی شایسته برای پذیرش دعوت آن حضرت باشد.
• امر دوم: آغاز و شروع تحقق عدالت کامل جهانی و دمیدن سپیده فجر ظهور را در هر لحظه و ساعتی منتظر باشد؛ زیرا گفتیم که ظهور حضرت به دست خدا و تحت اراده الهی است، و هیچ کس نمی‌‏تواند برای آن وقت و ساعتی تعیین کند، و هر لحظه احتمال آن هست که خداوند اراده ظهور آن حضرت را بفرماید، به علاوه روایاتی در این باره آمده است که ظهور آن حضرت ناگهانی و بدون مقدمه خواهد بود. (در آینده بخشی از آن روایات را نقل خواهیم کرد.) این احساس و آگاهی، ممکن است بر طبق هر یک از امور سه‏‌گانه‌‏ای که در عنصر اول ذکر کردیم ایجاد شود، چنانکه در صورت اجتماع هر سه امر در یک شخص نیز ممکن است این آگاهی به وجود آید و تحقق پذیرد. این احساس و آگاهی، برای روان و جان او موجب پاکی و خوشی است؛ زیرا در این صورت خود را در مقابل خویشتن خود و جامعه و امت خود مسئول می‌‏بیند و به زودی در روز رستاخیز جهانی حضرت، از لابلای مشکلات و سختی‌ها و ستم‌ها و بیدادها بیرون آمده و جلوه‏گری می‏‌کند. وقتی احساس و آگاهی به این دو امر در روان کسی به حد کمال برسد، و به عبارت دیگر عنصر دوم در او تحقق یابد، به آسانی و سادگی می‌‏تواند وارد مرحله سوم شود و عنصر سوم را تحقق بخشد.
• عنصر سوم: جنبه رفتاری و عملی انتظار: اگر کسی بخواهد نمونه یک منتظر راستین باشد، باید پیوسته خود را پایبند احکام الهی نموده و دستورات خداوند را بر دیگر علاقه‏‌های فردی و کارها و گفتارهای شخصی ترجیح دهد، و پیروی راستین برای حق و هدایت الهی باشد. در این صورت دستاورد او اراده‏ای قوی و نیرومند و اخلاصی راستین خواهد شد که او را آماده تشرف به حضور حضرت و پذیرش پاره‏‌ای از مسئولیت‌های روز موعود می‌‏نماید.

این رفتار برای هر کسی که ایمان به آن روز شکوهمند دارد، لازم و ضروری است، به هر اندازه که ایمان و اعتقاد داشته باشد، و اگر به تمام آن خصوصیات معتقد باشد، چنین رفتاری لازمتر است؛ به ویژه برای آن گروه از مسلمانانی که با دلیل و برهان برایشان ثابت شده است که حضرت مهدی نقشه عدالت جهانی و کامل خود را بر اساس دستورات دیانت مقدسه اسلام پایه‏ریزی خواهد کرد.

و اما آن مسلمان شیعه‌‏ای که می‌‏داند امام و پیشوایش همزمان با اوست، و اعمال و رفتارش در معرض دید حضرت است و هر لحظه ممکن است به او بنگرد و کارهای زشت او باعث ناراحتی و تأسف حضرت می‌‏شود، او علاوه بر آنکه خود را آماده روز ظهور می‌‏کند، خود را در محضر آن حضرت دیده و در حضور او مسئولیت دارد و در تمام دوران زندگی مواظب است یک لحظه هم از فرمان آن حضرت سرپیچی نکند. این احساس خود موجب می‏‌شود که انسان زودتر به آن حد و درجه مطلوب برسد، که پیروزی در امتحان و آزمایش الهی و آمادگی برای روز موعود است.

پاسخ‌های دیگر

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. حجت الاسلام و المسلمین فاضل لنکرانی؛

محمد جواد فاضل لنکرانی حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد فاضل لنکرانی، در کتاب «گفتارهای مهدوی» در این‌باره گفته است: «یکی از عناوین مهم معرفتی در فرهنگ دینی، مسأله انتظار است که نباید آن را به عنوان یک امر متوسط و معمولی و یا در ردیف سایر مستحبات و اعمال مستحبی قرار داد؛ زیرا در منابع معرفتی اسلامی از جمله آیات، روایات و سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین (ع)، انتظار یکی از ضرورت‌های ایمانی هر مؤمنی در طول تاریخ دینی بشریت بوده است. در تبیین این مطلب، توجه به نکات ذیل اهمیت دارد. نکته اول: تبیین دلائل انتظار واقعی از منظر قرآن: استدلال به آیه صد و پنج انبیاء؛ خداوند متعال در آیه شریفه یکصد و پنجم سوره مبارکه انبیاء می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾ به عبارت دیگر، سؤال این است که آیا خداوند تبارک و تعالی فقط به عنوان یک خبر، وراثت صالحین بر زمین را در قرآن کریم مطرح می‌‌کند یا خیر؟ یعنی آیا این آیه شریفه، صرفاً بر این مطلب دلالت دارد که خدا در کتاب زبور بعد از کتاب ذکر(تورات)، نوشته است که صالحین وارث زمین هستند و دیگر هیچ. پاسخ این است که این مطلب، یک اخبار صرف نیست، بلکه اخبار از وقوع یک واقعیت حتمی در جهان است؛ واقعیتی که تمام انبیاء عظام الهی (ع) وعده ظهور آن را داده‌اند. وعده ظهور یک مصلح کل و منجی صالح در روی زمین. وعده تحقق غایت خلقت در روزی خاص و با شکوه. آری، بعثت یکایک انبیاء بزرگوار الهی (ع) برای این بود که هر یک از ایشان، بخشی از دین را برای مردم زمان خود بازگو کنند و در این خلال، به امت خویش متذکر می‌شدند که نه پیام‌رسانی آن‌ها تمام حقیقیت دین است و نه عمل مردم بر طبق آن پیام‌ها، غایت خلقت و مطلوب نهایی خداوند متعال به حساب می‌آید؛ بلکه قرار است که حقیقت دین، غایت خلقت و مطلوب نهایی خداوند در یک زمان خاصی در روی زمین محقق شود. استدلال به آیه شریفه نهم صف؛ خداوند متعال در این آیه شریفه می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾ مطابق این آیه شریفه، خداوند متعال رسول خویش را با بینات و هدایت‌ها و معجزات و کتاب و اینها فرستاد تا تمام دین را برای تمام بشر حاکم گرداند. البته میان مفسرین در این‌که منظور از کلمه "کله" کل دین است یا کل بشر، اختلاف است، ولی هر دو نظر، مطلوب است. زیرا بدیهی است که کل دین برای کل بشر، در زمان هیچ‌یک از پیامبران الهی (ع)، حتی در زمان رسول خدا (ص) و ائمه طاهرین (ع) واقع نشده است، ولی ‌به تصریح نصوص معتبر و شواهد مقبول، تمام انبیاء معظم (ع) حتی پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) از ابتدا به دنبال تحقق این هدف نهایی و مقدس بودند. به عبارت دیگر، تمام آن ذوات مقدسه، جزو منتظرین واقعی بوده‌اند. یعنی همان طور که انبیاء گذشته به نبوت پیامبر ختمی مرتبت (ص) بشارت می‌‌دادند، همان‌طور مغز اصلی این بشارت، ظهور حضرت حجت (ع) بوده است؛ بدین بیان که پیام اصلی بشارت تمامی پیامبران الهی (ع) این بوده است، که بعد از ظهور آخرین پیامبر خدا (ص) یکی از اولاد او که در میان تمام انبیاء (ع) معین و مشخص بوده که او از میان اولاد پیامبر خاتم (ص) مصلح کل است، ظهور خواهد نمود و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد. نتیجه این‌که، مسئله انتظار یکی از عمیق‌ترین مفاهیم دینی در میان تمامی ادیان الهی و از دقیق‌ترین مباحث الاهیاتی و آخرالزمانی است و لذا نمی‌‌توان آن را همانند یک عمل مستحبی دانست و یا در کنار یکی از مستحبات به حساب آورد. نکته دوم: بایسته‌های انتظار واقعی از منظر روایات؛ آن‌طور که از روایات برداشت می‌شود، ایمان بدون انتظار، ایمان کاملی نیست؛ یعنی مؤمن بدون این‌که منتظر باشد، قطعاً به ایمان خویش توجه عمیقی نداشته و نخواهد داشت. یعنی ویژگی: ایمان بدون انتظار: این گونه است که انسان، به حداقل‌ها می‌اندیشد و قائل است که، تنها باید ایمان خویش را حفظ کرده و واجبات و محرمات را رعایت نماید؛ در این صورت روشن است که قطعاً انتظار در چنین افرادی، باعث تحرک و جنب و جوش نمی‌شود. ولی ویژگی: ایمان به همراه انتظار: این‌گونه است که انسان، به حداکثرها فکر می‌کند و معتقد است که: نه تنها باید ایمان خویش را حفظ کرده و واجبات و محرمات را رعایت نماید، بلکه به عنوان یک مسلمان و مؤمن، باید به دنبال تحقق مقصود خداوند متعال از خلقت آسمان‌ها و زمین و ارسال رسل و انزال کتب باشد و امیدوار به رویت آن روز به اصلاح خود و جامعه می‌پردازد؛ در این صورت بدیهی است که، انتظار در چنین انسانی، باعث تحرک و جنب و جوش می‌شود و هرگز او را آرام نمی‌‌گذارد. آری، انتظاری را که دین مبین اسلام از مسلمان و مؤمن می‌خواهد همین گونه انتظار است، نه انتظاری که انسان را منزوی کرده و بی‌اطلاع از اقدامات ضد دینی شیاطین نگه دارد و بدین روست که در روایات از قول پیامبر اکرم (ص) آمده است: «أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ؛ أَفْضَلُ‌ أَعْمَالِ‌ أُمتِی‌ انْتِظَارُ الْفَرَجِ؛ انْتِظَارُ الْفَرَجِ‌ عِبَادَةٌ؛ أَفْضَلُ‌ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ؛ أَفْضَلُ‌ جِهَادِ أُمتِی‌ انْتِظَارُ الْفَرَجِ». و یا این تعبیری که در کلمات امیرالمؤمنین (ع) هست که فرمودند: «انْتَظَرُوا الْفَرَجَ‌ وَ لا تَیأَسُوا مِنْ‌ رَوْحِ‌ اللهِ‌ فَإِن أَحَب الْأَعْمَالِ إِلَی اللهِ عَز وَ جَل انْتِظَارُ الْفَرَجِ» البته ممکن است گفته شود که رَوح الله بر خود حضرت حجت (ع) اطلاق می‌‌شود همچنان‌که مشهور فقهاء چنین فرموده‌اند، ولی به نظر می‌رسد خود فرج و ظهور، رَوح الله است؛ یعنی حقیقت و هدف اصلی خدای تبارک و تعالی در آن زمان، ظهور است. و یا امیرالمؤمنین (ع) در کلامی دیگر فضیلت منتظر را همچون شهید در راه خدا تشبیه کرده و می‌فرماید: «الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا کالْمُتَشَحطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللهِ» و یا فرمایش امام سجاد (ع) که منتظران را برترین افراد زمان خود معرفی کرده و می‌فرمایند: «إِن أَهْلَ‌ زَمَانِ‌ غَیبَتِهِ‌ الْقَائِلُونَ‌ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کل زَمَان» و یا کلام امام صادق (ع) که منتظران را اولیاء خدا معرفی فرموده و می‌فرمایند: «طُوبَی‌ لِشِیعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ‌ لِظُهُورِهِ فِی غَیبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِک أَوْلِیاءُ اللهِ الذِینَ‌ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون‌» یا روایت دیگری که از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: «منْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کانَ کمَنْ کانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ کانَ کالضارِبِ بَینَ یدَی رَسُولِ اللهِ (ص) بِالسیفِ» آری انتظاری که در روایات مطرح شده، این نیست که منتظر طبق آن در خانه خود بنشیند و کاری نداشته باشد که بر سر اسلام و مسلمین چه می‌‌آید، یا این نیست که منتظر باید بیگانه باشد از این‌که دشمنان اسلام چه حرکات و تحرکاتی را ضد اسلام تدارک می‌‌بینند. زیرا اساساً در فرهنگ روایی، نام چنین عملی را انتظار نمی‌دانند و یا اصلاً این انتظار، مد نظر اهل بیت (ع) نیست. بله، انتظاری را که امام خمینی در فرمایشاتشان می‌‌فرمودند که: ارزش دارد انسان در مقابل ظلم بایستد و مشتش را گره کند و توی دهنش بزند و نگذارد که این‌قدر ظلم زیاد بشود، این ارزش دارد. ما تکلیف داریم آقا! این‌طور نیست که حالا که ما منتظر ظهور امام زمان(ع) هستیم، پس دیگر بنشینیم در خانه‌هایمان، تسبیح را دست بگیریم و بگوییم: عَجِّلْ عَلَی فَرَجِه "عَجِّل" با کار شما باید تعجیل بشود، شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او؛ و فراهم کردن اینکه مسلمین را با هم مجتمع کنید، همه با هم بشوید، إن شاءالله ظهور می‌کند ایشان. همین گونه انتظار است، نه انتظاری که انسان را منزوی کرده و او را بی‌اطلاع می‌خواهد از آن چه بر ضد دین واقع می‌‌شود. بنابراین آن انتظاری که دارای ثواب زیادی است، انتظاری است که منتظر به دنبال تحقق کامل دین، برای تمام بشریت باشد. بله این همان انتظاری است که انسان مؤمن را به تأسیس و تشکیل حکومت اسلامی سوق می‌‌دهد. ‌نکته سوم: آسیب‌ شناسی انتظار و منتظران؛ کسانی که تاریخ معاصر ایران را مطالعه کردند به خوبی می‌دانند که قبل از انقلاب اسلامی، گروهی بودند و هستند که با برداشت‌های سطحی و غلط از برخی روایات، معتقد بودند که باید برای ظهور حضرت مهدی (ع)، فساد را در جامعه اسلامی و انسانی گسترش داد. در حالی‌که این برداشت نه تنها یک ادعای عوامانه از مفاهیم دقیق دینی است، بلکه قویاً به نظر می‌رسد القایی باشد که از ناحیه دشمنان اسلام بر مسلمین وارد شده است؛ زیرا یکی از توطئه‌هایی که دشمنان اسلام دارند، تحریف مفاهیم عمیق و ریشه دار اسلامی است. بله دشمنان اسلام و دشمنان بشریت، به دنبال تحریف مفهوم اصیل انتظاری هستند که همه انبیاء عظام (ع) به دنبال آن بوده‌اند و برای آن مبعوث شدند و به تبع، خود جزو منتظرین واقعی بوده‌اند. شیاطین و دشمنان به خوبی می‌دانند که آن ذوات مقدسه، به معنای صحیح و واقعی کلمه، منتظر بودند؛ منتظر ظهور دین کلی در کل زمین؛ منتظر هدایت همه ابناء بشریت؛ منتظر بلوغ نهایی جامعه از جهت عقل و درک و بالاخره منتظر حاکمیت یکپارچه فضائل اخلاقی بر جامعه انسانی. از این رو همواره به دنبال تحریف مفهوم انتظار بوده و هستند. نکته چهارم: تبیین مراتب انتظار نسبت به منتظران؛ بنابراین طبق بیانی که برای انتظار ذکر شد، منتظر به مقدار درکی که از مفهوم انتظار دارد، در یک تقسیم بندی، دارای مراتب مختلفی است که عبارتند از: مرتبه اول: انتظار رسولان و انبیاء معظم الهی (ع): تمام انبیاء و رسولان الهی (ع) قبل از رسالت حضرت ختمی مرتبت (ص) منتظرند تا خاتم انبیاء (ص) و خاتم اوصیاء (ع) ظهور کند تا رسالت آنان در تمام ابعاد به بار بنشیند؛ مرتبه دوم: انتظار رسول مکرم اسلام (ص): نیز منتظر است تا رسالت انبیاء ماضی (ع) در تمام ابعاد به بار بنشیند؛ مرتبه سوم: انتظار ائمه اطهار (ع): نیز منتظرند تا رسالت نبی مکرم اسلام (ص) و انبیاء ماضی (ع) در تمام ابعاد به بار بنشیند؛ مرتبه چهارم: انتظار علماء، فقهاء و مراجع عظام: که خود یکی از منتظرانی هستند، که قلبشان مالامال از ظهور حضرت خاتم الاوصیاء (ع) است، تا رسالت رسولان و انبیاء معظم الهی (ع) به بار بنشیند؛ مرتبه پنجم: انتظار مردم عادی: نیز منتظر ظهور حضرت بقیة الله الاعظم (ع) هستند تا حضرت مهدی (ع) ظهور کنند و به آمال اولیاء معصوم (ع) و انبیاء معظم الهی (ع) جامه عمل بپوشانند. ‌نکته پنجم: انکشاف آثار واقعی انتظار، پس از زمان ظهور؛ بدیهی است که تحقق کامل حاکمیت دین و کمال دینداری، بعد از زمان ظهور حضرت مهدی (ع) ظاهر می‌شود و این حقیقت انتظار است، خواه اسم آن را مدینه فاضله بگذارند و خواه اسم آن را جامعه پر از عدل و داد بگذارند و یا نام دیگری برای آن انتخاب کنند و این، از خصوصیات دین مبین اسلام است؛ چرا که دین اسلام، دین جامع و کاملی است که تمام ابعاد آن در جامعه زمان ظهور محقق شود. هم‌چنان‌که در برخی از روایات به این واقعیات اشاره شده است و ویژگی‌هایی برای آن دوران بر شمرده شده است که عبارتند از: ویژگی اول: برقراری عدالت و رفع ظلم؛ به عنوان مثال پیامبر اکرم (ص) در تبیین ویژگی آن زمان به عدم وقوع ظلم و برقراری قسط و عدل بین مردم اشاره فرموده و می‌فرمایند:«الْمَهْدِی‌ مِنْ‌ وُلْدِی‌ تَکونُ‌ لَهُ‌ غَیبَةٌ، اذا ظهر یملأ الأرض قسطاً و عدلا کمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً» البته به نظر می‌رسد گسترش عدالت و قسط، تنها یک برگ از زمان ظهور باشد و برگ دیگر آن، این است که در آن موقع، دیگر به کسی ظلم نمی‌‌شود و اساساً به صورت عادی امکان ندارد که انسانی به انسان دیگر ظلم نماید. ویژگی دوم: برقراری نظم و امنیت؛ امام علی (ع) درباره ویژگی آن زمان می‌فرماید: «تَمْشِی‌ الْمَرْأَةُ بَینَ‌ الْعِرَاقِ‌ وَ الشامِ‌ لَا تَضَعُ‌ قَدَمَیهَا إِلا عَلَی نَبَاتٍ وَ عَلَی رَأْسِهَا زَنْبِیلُهَا[زینتها] لَا یهَیجُهَا سَبُعٌ وَ لَا تَخَافُهُ» ویژگی سوم: تکامل انسان از حیث اخلاقی و عقلانی؛ امام باقر (ع) آن زمان را، زمان اوج تکامل انسان از حیث اخلاقی و عقلانی معرفی کرده و می‌فرماید: «إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ اللهُ یدَهُ عَلَی رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وَ کمَلَتْ بِهِ أَحْلَامُهُمْ» ویژگی چهارم: گشایش ابواب علم؛ امام صادق (ع) آن زمان را دوران اطلاع مردم از علوم جدید و گشایش ابواب علم معرفی کرده و می‌فرمایند: «العِلْم سَبْعة و عِشْرون حَرْفاً، فَجَمیع ما جاءت بِه الرُسُل حَرْفان فَلَم یعْرف الناس حتی الیوم غَیرِ الحَرْفین فَإذا قام قائِم أخرج الخَمْسة و العِشْرون فَبثها فی الناس». ویژگی پنجم: محو عصیان و معصیت الهی؛ امام صادق (ع) در تبیین ویژگی‌های آن دوران به عدم انجام گناه در آن زمان که رکن رکین عبودیت الهی است، اشاره فرموده و می‌فرمایند: «وَ لَا یعْصُونَ‌ اللهَ عَز وَ جَل فِی أَرْضِهِ» یعنی آن زمان، زمانی است که تمام نقاط زمین رویش دارد؛ برای این که گناه نمی‌‌شود؛ زیرا بشر به حدی رسیده که دیگر به خویش اجازه گناه نمی‌دهد، هر چند ممکن است مواردی نیز وجود داشته باشد که برخی از افراد گناه ‌‌کنند، لکن سخن در آن است که در آن زمان، نوع بشر به مرحله‌ای می‌رسد که دیگر بین خود و خدا گناه نمی‌کند. ویژگی ششم: اوج تکامل دینی؛ یکی دیگر از ویژگی‌های دوران ظهور، رشد شخصیتی مردم از حیث عبادی است؛ چرا که بشر تا قبل از ظهور، به درستی نمی‌‌تواند خدا را عبادت کند. به عبارت دیگر، در طول تاریخ بشریت، عبادت خدا همواره یکی از متغیراتی بوده که اعصار مختلفی را پشت سر گذارده، تا به زمان رسول خدا (ص) رسیده است. در آن زمان، مسلمین با تربیتی که اسلام به عنوان آخرین دین و نبی مکرم اسلام (ص) به عنوان آخرین پیامبر و ائمه اطهار (ع) به عنوان آخرین هادیان الهی مربی آن بودند، به خوبی توانستند خدا را عبادت کنند؛ عبادتی که در میان شرایع الهی، هیج سابقه‌ای نداشت و برترین نوع عبادت به حساب می‌آمد؛ از این رو، دیگر کسی نمی‌‌تواند مانند مسلمین، خدا را عبادت کند، لکن کامل‌ترین نوع عبادت، در زمان ظهور اتفاق می‌‌افتد، زیرا در آن زمان، همه چیز به خصوص دین و عبادت، در مرحله اعلای خود قرار می‌‌گیرد و این همان امری است که دین مبین اسلام به دنبال آن است. بر این اساس، کسانی که دین را در زمان ظهور، صرفاً امری شخصی و فردی معنا می‌کنند، واقعاً از مفاهیم و مبانی صحیح دینی بی‌اطلاعند. آری انتظاری که همه انبیاء معظم الهی (ع) و پیروان آن‌ها، در طول تاریخ به دنبال آن بودند، صرف انتظار ظهور امام زمان (ع) برای خواندن دو رکعت نماز بیشتر نبوده، بلکه انتظار برای پیاده شدن ابعاد وسیع دین در آن عصر بوده است. یعنی همان انتظاری که انسان را به حرکت و حماسه در راه خدا، به تفکر و تدبر در آیات قرآن، به امر به معروف و نهی از منکر، به فتح قله‌های عقلانی و علمی، به اصلاح و تزکیه نفس و بسیاری از فضائل اخلاقی وادار می‌کند.  بله این انتظار، همان انتظاری است که اسلام، انسان را به آن دعوت می‌کند و واقعاً اگر خطبا و علماء همین بُعد از دین را برای مردم باز گو کنند و به آن‌ها بگویند که اسلام عزیز، چه تعابیر زیبایی نسبت به انتظار و آخر الزمان دارد، حتماً جذب به اسلام و دین می‌‌شوند».

۲. حجت الاسلام و المسلمین ان‍ص‍اری‌؛

ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌ ان‍ص‍اری‌ حجت الاسلام و المسلمین ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ن‌ ان‍ص‍اری‌، در کتاب «در انتظار خورشید ولایت» در این‌باره گفته است: «بر اساس بینش الهی، منتظران واقعی علاوه بر اینکه خود را از نظر فکری، علمی و اخلاقی اصلاح می‌کنند و قلب و دل خود را به صفات پسندیده زینت می‌دهند، در برابر نابسامانی‌های اجتماعی نیز ایستادگی می‌کنند و به امر معروف و نهی از منکر به عنوان یک فریضه مهم الهی که تحقق سایر دستورات خدا به آن بستگی دارد، می‌نگرند و معتقدند که باید در راه اصلاح جامعه تلاش کرد، چون اصلاحات اجتماعی هر چند به صورت جزئی و آرام آرام صورت گیرد، به نوبه خود در پیروزی به نظر نهایی حق مؤثر است و حرکت تاریخ را به سود طرفداران حق، جهت می‌دهد. به نظر آنها ظهور حضرت مهدی (ع) حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزه حق بر علیه باطل که در طول تاریخ استمرار داشته و این آخرین حلقه آن مبارزه است که به پیروزی نهایی حق می‌انجامد. سهیم بودن یک فرد در این کار بزرگ بستگی به این دارد که وی در عمل جزو گروه حق طلبان باشد و بر ضد باطل با نهایت تلاش، ستیز کند. بنابراین، انتظار چنین تحوّلی مستلزم یک جهاد وسیع و دامنه‌دار است که سراسر گیتی را در بر گیرد، چون منتظر به کسی اطلاق می‌شود که از وضع موجود ناراحت حاصل است و برای تحقق وضع بهتر تلاش می‌کند. برای مثال، بیماری که منتظر است بهبودی کند و از بیماری خود در رنج است، برای رسیدن به وضع مطلوب، تلاش می‌کند که خود است را به پزشک ماهری برساند و طبق دستور او عمل کند. پس انتظار واقعی دارای دو عنصر است، یکی عنصر نفی و دیگری عنصر اثبات. عنصر نفی، همان بیگانگی با وضع موجود و عنصر اثبات، تلاش جهت رسیدن به وضع بهتر است. این دو جنبه اگر در عمق جان انسان رسوخ کند، منشأ دو رشته اعمال خواهد شد. این دو رشته اعمال عبارت است از: خودسازی و تزکیه نفس و ایجاد آمادگی جسمی و روحی جهت تحقق آن تحول بزرگ و فراگیر از یکسو و مبارزه با عوامل فساد و ظلم و گناه و آلودگی از سوی دیگر. روایات بسیاری که در رابطه با انتظار فرج وارد شده، ممکن است اشاره به مراحل متفاوت انتظار فرج باشد، چون همان طور که میزان فداکاری مجاهدان راه خدا در یاری دین حق با هم متفاوت است، میزان انتظار و خودسازی و آمادگی منتظران نیز درجات متفاوتی دارد. روشن است کسی که در خیمه رهبر آن انقلاب بزرگ جای دارد، نمی‌تواند یک فرد غافل و بی‌تفاوت باشد؛ آنجا جای هر کسی نیست، جای کسانی است که در اوج خود سازی و آمادگی جسمی و روحی قرار دارند. آنان باید بهترین افراد روی زمین باشند. حضرت امام سجاد (ع) در رابطه با منتظران ظهور حضرت مهدی (ع) می‌فرماید: "همانا کسانی که در زمان غیبت به سر می‌برند و به امامت حضرت مهدی (ع) ایمان دارند و انتظار ظهورش را می‌کشند، بهترین مردم تمام زمان‌ها هستند، زیرا خدای بلند مرتبه، چنان عقل و فهم و معرفتی به آنها عطا کرده که گویا امام زمان خود را مشاهده می‌کنند. آنها همانند کسانی هستند که در رکاب رسول خدا (ص) با شمشیر می‌جنگند. آنها مخلصین واقعی و شیعیان صادق هستند. آنها در پنهانی و آشکار، دیگران را به دین خدا دعوت می‌کنند. سپس فرمود: منتظر فرج بودن در واقع، خودگشایش بزرگی است."؛ از دقت در جملات روایت بالا، منتظران واقعی ظهور حضرت صاحب الامر (ع) به روشنی شناخته می‌شوند».

۳. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «ویژگی‌های منتظران واقعی عبارتند از: شخص منتظر در فراق محبوب خویش غمگین باشد، همان‌گونه که در دعای ندبه می‌خوانیم: «"عَزِيزٌ عَلَيَّ أَنْ أَرَى الْخَلْقَ وَ لَا تُرَى‏"». انتظار فرج، در این رابطه پیامبر(ص) می‌فرمایند: "بهترین اعمال امت من انتظار فرج است". دعا کردن برای حفظ وجود امام. دادن صدقه برای حفظ وجود امام. به جای آوردن اعمال حج به نیابت از امام. برخاستن هنگام شنیدن نام حضرت مخصوصاً نام قائم(ع). توسل به ایشان در هنگام سختی‌ها. مهیا کردن خود برای ظهور حضرت، با کسب صفات نیکو و مواظبت بر طاعات و عبادات و ترک محرمات و بالا بردن آگاهی‌ها. سعی کنیم با توجه و یاری جستن از خداوند و توسل به ائمه(ع) خصوصاً امام منتظر(ع)، خود را از محیط آلوده نجات دهیم و از طرفی سعی کنیم که محیط را دگرگون کنیم و در آن اثر مثبت بگذاریم؛ مثلاً با امر به معروف و نهی از منکر با عمل یا با زبان. از طرف دیگر، سعی کنیم صفات منتظران را در خود ایجاد کنیم و در هر لحظه خداوند را شاهد بر اعمال‌مان بدانیم، که این بهترین راه برای خوب ماندن است».

۴. آقای حکیمی؛

مهدی حکیمی حجت الاسلام و المسلمین مهدی حکیمی، در کتاب «منتظر چشم به راهی فریادگر» در این‌باره گفته است: «در بحث انتظار معیارهای بزرگ و اصول گوناگون مکتب (دین) وجود دارد، هم اصول و معیارهای فردی و هم اصول و معیارهای اجتماعی. معیارهای فردی: از قلمروهای مهم و زیربنایی انتظار، بُعد توحیدی آن است. انسان منتظر همیشه متوجه خداوند و به وجودآورنده تمام هستی‌هاست، زیرا همواره چشم به راه فرجی است که به اراده خداوند تحقق خواهد یافت. و قهرمان و کارگزار آن انسان الاهی و بنده فرمانبردار دستور حق است و خلیفه خدا و ولی امر او در زمین و اجتماعات انسانی می‌باشد. انسان منتظر چشم به راه کسی است که، بنده و خلیفه خداست و به امر خدا برای به اجرا درآوردن آن خدایی و نجات جامعه بشری قیام خواهد کرد. پس فرج و رهایی به دست خداست و نجات‌بخش و فرج‌رسان مأمور ویژه الاهی است. بنابراین، منتظر در همه حال متوجه خداوند متعال است و این معیار توحیدی انتظار است، که در درون و اندیشه انسان منتظر به ژرفی نفوذ کرده است. معیار دیگر انتظار، معیار نبوتی آن، و توجه به پیامبران و مکتب آنان می‌باشد. انسان منتظر همیشه چشم به قیام و ظهور پیشوایی دوخته است که دارای صفات پیامبران است و در ژرف‌نگری، استواری، نستوهی، خستگی‌ناپذیری، هدف‌گرایی، دین‌باوری، انسان‌دوستی، ایثار و فداکاری چون آنان است، هر کس دوست دارد آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و داوود و... و پیامبر اکرم(ص) را ببیند، می‌تواند آنان را در مهدی(ع) ببیند و راه و روش و اندیشه و عمل این رهبران خدایی را در اندیشه و عمل امام موعود بی‌کم و کاست بنگرد، زیرا که امام مهدی(ع) تجسم راستینِ همه انسان‌های برتر و الاهی و تجلی دوباره رهبرانِ به حق خدایی است. محور مهم دیگر انتظار، توجه به کتاب خداوند، قرآن، می‌باشد. زیرا که مهدی(ع) دانا به اسرار و رموز قرآن و زنده‌کننده همه احکام و برنامه‌های آن است و انسانی که منتظر ظهور او می‌باشد، منتظر روزی است که احکام قرآن جهانگیر شود و بر سراسر جهان حاکمیت یابد و کتاب آسمانی برنامه زندگی انسان گردد. و به همه راه‌ها و برنامه‌هایی که غیر قرآنی باشد و یا ناسازگار با تعالیم وحی، پشت می‌کند و آنها را پوک و بیهوده می‌انگارد. و این توجه به قرآن کریم و هدایت آن است. ره‌آورد این بینش، گرایشِ اصولی به قرآن و حاکمیت بخشیدن به تعالیم آن در همه پهنه‌های حیات فردی و اجتماعی است. معیار حیاتی دیگر انتظار، اعتقاد به امامت و رهبری است. مهدی(ع) وصی و آخرین جانشین پیامبر است. تمامی امامان او را یاد کرده‌اند. او فرزند و یادگار آنان و ادامه‌دهنده راه‌شان است و انتظار ظهور او بزرگترین تأکید بر اصل امامت و رهبری است. محور دیگر انتظار، بُعد عدل و دادگری است. انسانی که چشم به راه مهدی(ع) است، منتظر ظهور عدل، عدلی فراگیر و جهانی است و مهدی مظهر اسماء الاهی می‌باشد. که یکی از اسماء و صفات الاهی «عدل و عادل» است. و اوست که جهانِ سرشارِ از بیداد را سرشار از داد می‌سازد و عدلِ الاهی را در سراسر جهان سایه گستر می‌کند. پس انتظار یعنی منتظر انسانی بودن که با قیام او عدل و داد تمامی جهان را فرا خواهد گرفت، پس از آن‌که از ظلم و بیداد پر شده باشد. نتیجه اصولی و بنیادیِ این اندیشه، رویکرد جدی به اصول عدالت اجتماعی است برای زمینه‌سازی عدالت مطلقِ مهدوی. بُعد دیگر انتظار، اعتقاد به معاد و بازگشت انسان به نزد خداوند و پایان این زندگی و شروع زندگیِ اصلی می‌باشد و این مسأله در سه جهت نمایان است: جهت اول: اینکه مهدی(ع) به هنگام ظهور ستمگران و ظالمان را به سزای اعمال زشت‌شان می‌رساند و به مؤمنان و صالحان رحمت الاهی را می‌چشاند و این نمونه‌ای از چگونگی معاد و قیامت است. جهت دوم: اینکه به هنگام ظهور مهدی(ع) گروهی که از نیکان و ناپاکان به جهان باز می‌گردند و این خود قیامت کوچکی است و برپا شده و نشانه‌ای برای آن رستاخیز و قیامت بزرگ است. جهت سوم: اینکه ظهور مهدی(ع) از شرایط و نشانه‌های حتمیِ قیامِ قیامت است. او قبل از رستاخیز می‌آید و تا او نیاید و حکومت عدل را برپا ندارد قیامت برپا نمی‌گردد. و این است رابطه عمیق میان انتظار و ابعاد فردی (عقیدتی) مکتب. معیارهای اجتماعی: از ویژگی‌های انسان منتظر، گرایش اصولی به دینداری و دین‌باوری است. انسان در دوران غیبت، در اندیشه نگهداری دین خویش است و با کوششی ژرف در اعمال و رفتار خود پاسدار دینداری و صحت اعمال خود می‌باشد و حل همه مشکلات را از دین می‌جوید و راه و روش زیست فردی و خانوادگی و گروهی را از مرام و مکتب خود می‌طلبد. از این رو، همواره و با توجه و توسل به امام و مقتدای خود، خود را از انحراف و کج‌روی و کج‌اندیشی نگاه می‌دارد. یکی از ویژگی‌های برجسته در تشیع و انتظار شیعه، مقید بودن به مکتب و خط مکتب است. در مکتبی که با خون سرخ شهیدان استوار گشته است، هیچ خراشی و رگه غیراصیلی پذیرفته نیست و دوست داشتن امامان (تولی) و دوری جستن از دشمنان آنان (تبری)، چیزی جُز متابعت عاشقانه از حق و رهبر حق و مخالفت خصمانه با ناحق و رهبر ناحق نیست. این تقید مکتبی و استواری اعتقادی و سازش‌ناپذیری خطی، از ویژگی‌های رهروان راهِ سرخِ تشیع علوی در تمامی دوران‌ها و در طول اعصار و قرون بوده است. زیرا دوستی علی و خاندان ایشان، دوستی انسان و انسانیت است و دشمنی با علی و آل علی، دشمنی با انسان و انسانیت است. و انسان منتظر در خط رهبران راستین بشریت است و دشمنِ هر راه و خط دیگر با هر نام و ادعا. انسان منتظر به حاکمیت اصل دین و اجرای یکایک تعالیم آن نیز چشم دوخته است و با تمامی وجود و از ژرفای جان دوست دارد هر چه اسلامی است تحقق یابد و هر چه غیر اسلامی است زوال پذیرد و نابود گردد. از این رو، به دو مسؤولیت بزرگِ دینی روی می‌آورد و به امر به معروف و نهی از منکر دست می‌زند. با این دو عمل است که احکام الاهی تحقق می‌یابد و جامعه دینی از انحراف رها می‌گردد، پس انتظار به معنی چشم به راهِ اجرای احکام الاهی بودن و اجرای نیکی‌ها «معروف‌ها» است و همچنین زدایش پلیدی‌ها و «منکرها» و نامردمی‌ها؛ بنابراین انسانِ منتظر نمی‌تواند در این باره بی‌تفاوت باشد و به ولی خود و آن کس که منتظر ظهورش می‌باشد اقتدا نکند. زیرا که او در روزگار ظهور، بزرگترین امرکننده به همه معروف‌ها و نهی‌کننده از همه منکرهاست. پس چگونه ممکن است که جامعه منتظر، خشنودی مهدی(ع) را نخواهد، و بر راه پیشوای خود نرود، و با او هم‌آوا و هماهنگ نگردد. و در راه و کارش یاری‌گرِ راستین او نباشد و تنها به زبان بسنده کند و بگوید: «"نُصْرَتِي مُعَدَّةٌ لَكُمْ"»: «یاری من آمده و در خدمت شماست». و حال آن‌که در عمل نه به معروف توجهی داشته باشد و نه از منکر روی گرداند. و نه در جامعه در اندیشه جدی احیای معروف و میرش منکرها و ناانسانی‌ها باشد. از محورها و ویژگی‌های بنیادیِ دیگر انتظار و جامعه منتظر بُعد اخلاقی آن است. جامعه منتظر، جامعه‌ای اسلامی است و بزرگترین وجه تمایز جامعه اسلامی، از دیگر جامعه‌ها، اخلاق نورانی اسلام و تربیت شیعی است. جامعه منتظر باید جامعه‌ای سرشار از اخلاق انسانیِ اسلام باشد و در این صورت است که همواره مایه خرسندی و افتخار و آبرو برای امامان و رهبران خویش است و آن‌گاه که این همانندی تربیتی و انسانی و اخلاق علوی در کار نباشد، انتظار و امید ظهور در جامعه مهدوی چگونه ممکن است به پیدایی آید. قدرت جسمانی و آمادگی نظامی نیز از محورهای قابل توجه در بحث انتظار است. انسانی که منتظر قیامی خونین و انقلابی بزرگ می‌‌باشد، آیا ممکن است که خود هیچ‌گونه آمادگی برای حضور در این انقلاب و قیام نداشته باشد؟ مسلمان باید همیشه آمادگی نظامی داشته باشد تا در آن هنگام که نخستین درخشش حق آغاز شد به صف باران حق بپیوندد و در رکاب مهدی(ع) قرار گیرد و در آن نبرد و پیکار بزرگِ حق علیه باطل شرکت کند و برای پیروزی عدل و برپا شدن حماسه آفریند و حضوری جدی و مؤثر داشته باشد. اینکه در و تعالیم ما رسیده است که با آئین جنگ و جهاد آشنا شوید و مسلمان دین‌باور باید به سلاح مجهز باشد و در دوران پیش از ظهور ابزار جنگ و دفاع را در دسترس قرار دهد، برای رشد و خروشان‌سازی همین روحیه رزم‌آوری و مرزبانی و پاسداری است. امام صادق(ع): - باید هر یک از شما برای خروج قائم اسلحه تهیه کند، هر چند یک نیزه. چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی اسلحه تهیه کرده است، امید است عمر او را دراز کند تا ظهور را درک نماید و از یاوران مهدی باشد [یا برای این آمادگی، به ثواب درک ظهور یاوران برسد]. و این تعلیم والا خشونت‌طلبی و خونریزی نیست، بلکه برای دفاع از حقوق انسان‌های مظلوم است که زیر فشار دژخیمان خون‌آشام نابود شده‌اند و جز پوست و استخوانی از آنان باقی نمانده است. همان مدعیان حقوق بشری است که انسان‌ها را در راه منافع خویش به آسانی فدا می‌کنند و خون‌آشامان هر لحظه خونی تازه می‌ریزند. و هر کس از حق خود یا محرومی دفاع کند، او را به خشونت متهم می‌کنند. آری، مهدی باوران، خون‌آشامان چپاول‌گر و غاصب را از دم شمشیر خویش می‌گذرانند و انسان‌های شریف و مظلوم را یاری می‌رسانند و رهایی می‌بخشند. منتظران باید چنین بیندیشند و با چنین گفتمانی زندگی کنند».

۵. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن؛

پژوهشگران مؤسسه آینده روشن پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، در کتاب «مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها» در این‌باره گفته‌اند: «اگر امام مهدی (ع) و اهداف قیام و انقلاب او به‌درستی شناخته شود، ویژگی‌های منتظران واقعی هم معلوم خواهد شد. امام مهدی (ع) سفیر الهی برای نجات جامعه بشری از ظلم و بی‌عدالتی و تباهی است. ارمغان ظهورش، عدالتگستری در همه شئون زندگی فردی و اجتماعی، ایجاد حیات عقلانی و خردمندانه، هدایت انسان به مسیر فطرت پاک خدایی و رها شدن از زنجیرهای بندگی غیرخداست. حال، منتظر واقعی نیز باید در جهت تحقق اهداف و آرمان‌های او حرکت کند و آنچه را بر خلاف خواسته حضرت است و ظهورش را به تأخیر می‌اندازد، ترک و با آنها مقابله کند. منتظر چنین روی‌دادی، باید در مجموعه‌هایی قرار گیرد که به تحقق دولت مهدوی کمک کند و از تشکیلات ستمگران و تبه‌کاران دوری بجوید؛ چرا که کمک به آنها و هم‌سویی با چنین جریان‌هایی، با اهداف امام عصر (ع) سازگاری ندارد. بر این اساس، برخی از ویژگی‌های منتظر واقعی به اختصار چنین است: معرفت و شناخت امام عصر (ع): شخص منتظر اگر امام را به‌درستی بشناسد، جذب هیچ فرد یا گروهی نخواهد شد که هدفی جز امام عصر (ع) دارند؛ شناخت اهداف آن حضرت (ع) و روش‌های او: اگر چنین باشد، دیگر گرفتار مکتب‌ها، ایسم‌های انحرافی و گروه‌های منحرف از صراط مستقیم الهی نخواهد شد؛ یاد امام عصر (ع): منتظر واقعی در پرتو یاد زلال او، دل و جان را از بدی‌ها پاک می‌کند و به عنصری ارزشی و آماده ظهور خوبی‌ها تبدیل می‌شود؛ خودسازی: منتظر واقعی برای قرار گرفتن در زمره یاران مهدی (ع) خود را از گناهان و آلودگی‌ها پاک نگه می‌دارد و به فضیلت‌ها و ارزش‌ها می‌آراید؛ چون یاور مهدی (ع) باید به آن حضرت شباهت داشته باشد؛ اثرگذاری بر محیط: منتظر واقعی، مانند چراغی درخشنده به محیط اطراف خود نور می‌دهد و در همه‌جا و در برابر همه بدی‌ها واکنش مناسب نشان می‌دهد. او هم‌چنانکه در ترویج خوبی‌ها و انتشار ارزش‌ها می‌کوشد، در کسادی بازار بدی‌ها و ضد ارزش‌ها هم تلاش می‌کند امر به معروف و نهی از منکر می‌کند».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: