بیعت در معارف و سیره حسینی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۴ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۴۵

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بیعت در لغت - بیعت در قرآن - بیعت در حدیث - بیعت در نهج البلاغه - بیعت در معارف دعا و زیارات - بیعت در کلام اسلامی - بیعت در اخلاق اسلامی - بیعت در فقه سیاسی - بیعت در گفتگوهای بین‌المذاهب - بیعت در سیره معصوم - بیعت در سیره پیامبر خاتم - بیعت در معارف و سیره حسینی - بیعت در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بیعت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

بیعت: نوعی پیمان که میان مردم و حاکم بسته می‌شود و مفاد آن، تعهّد اطاعت و فرمانبرداری است. گاهی هم میان دو فرد عادی بیعت انجام می‌گیرد. در تاریخ اسلام، عدّه‌ای از مسلمانان یثرب در محلّی به نام "عَقَبه" با حضرت محمد(ص) بیعت کردند تا نزد آنان بیاید و از او حمایت کنند که به آنان انصار گفته می‌شود. چندین بار هم رسول خدا از مسلمانان بیعت گرفت تا او را یاری کنند، از جمله آنها "بیعت رضوان" بود که در صلح حدیبیّه انجام شد. کسی که با خلیفه‌ای بیعت می‌کرد، خود را موظف به اطاعت می‌دید و بیعت شکستن زشت به شمار می‌آمد و اگر کسی حاضر به بیعت نمی‌شد، این کار نوعی تمرّد از حکومت و به رسمیت نشناختنِ حاکم قلمداد می‌شد. به پیمان شکنانی همچون طلحه و زبیر و شرکت‌کنندگان در جنگ جمل، "ناکثین" گفته می‌شود^[۱].

مقدمه

بیعت یعنی دست‌ها را به‌هم زدن در یک دادوستد (بیع) یا برای اطاعت یا تعهّد بر وفاداری بر یک میثاق و پیمان^[۲]. بیعت‌ کردن به مفهوم پذیرش ولایت والی و نوعی توافق دوجانبه بین حاکم و رعیّت و تفویض حاکمیت و مراعات تعهّدات متقابل بین حاکم و مردم است. هرچند از دیدگاه شیعه، امامت امامان و لزوم تبعیت از آنان که حکّام الهی و پیشوایان منصوب از سوی خداوندند، وابسته به بیعت نیست، امّا در عین حال، بیعت امّت با امام، دست او را در اجرای قانون الهی و رهبری مردم باز می‌کند و هم بر مردم حقوقی پدید می‌آورد، هم بر والی. پذیرش حکومت با بیعت، تکلیفی متقابل بین مردم و حکومت را الزام می‌کند^[۳].
وقتی بیعت، آگاهانه و با اختیار صورت گرفت، تعهّد اطاعت بر دوش بیعت‌کننده می‌آورد و نقض و شکستن آن روا نیست و کاری غیراسلامی به شمار می‌آید. همچنانکه علی(ع) پس از بیعت مردم با حضرتش فرمود: "این بیعتی عمومی است و هرکس از آن روی گرداند، از اسلام روی گردانده و پیرو راه غیر مسلمانان شده است"^[۴]. در جایی دیگر، برای شاهدان و حاضران بیعت، حق بیعت‌شکنی قرار نداده است: « لَيْسَ لِلشَّاهِدِ أَنْ يَرْجِع‏»^[۵].
آنچه در تاریخ خلافت و رهبری امام علی(ع) به صورت جنگ جمل پیش آمد، از پیمان‌شکنی و نقض بیعتی بود که طلحه و زبیر و مردم بصره مرتکب شدند. این حادثه را سال‌ها پیش رسول خدا(ص) خبر داده بود و تکلیف جهاد با پیمان‌شکنان را هم برای علی(ع) معین کرده بود. خود آن حضرت می‌فرماید: "پیامبر مرا به جنگ با پیمان‌شکنان فرمان داد"^[۶]. در جایی دیگر می‌فرماید: "مأمور بودم که با ناکثین (پیمان شکنان بصره) و قاسطین (ستمگران شام) و مارقین (خوارج نهروان) بجنگیم و من طبق آنچه مأمور بودم عمل کردم"^[۷].
برخی از کسانی که به ناحق، طمع در ریاست و مال داشتند و تحمّل عدل علی(ع) برایشان دشوار بود، بیعتی را که در آغاز خلافت امیر المؤمنین با وی بسته بودند شکستند و با تحریک مردم و به بهانۀ خونخواهی عثمان، فتنۀ جمل را پدید آوردند. سران این گروه پیمان‌شکن عبارت بودند از: طلحه، زبیر، عایشه، عبد اللّه بن زبیر، مروان بن حکم، عبد اللّه بن عامر و یعلی بن منیه. دسیسه‌های معاویه هم در بروز این شورش بی‌اثر نبود. امام علی(ع) پس از نامه‌ها، موعظه‌ها و اتمام حجّت‌های فراوان با آنان جنگید و فتنۀ اصحاب جمل را شکست. جز بیعتی که با امام در آغاز خلافتش کردند، روز غدیر خم نیز بر امامت و خلافت وی بیعتی صورت گرفت و پیامبر دستور داد حاضران با علی(ع) بیعت کنند و او را مولای خود بدانند. همه، حتّی زنان بیعت کردند. بیعت زنان به این نحو بود که طشت آبی گذاشتند و علی(ع) دست خود را در آن قرار داد، زنان هم در طرف دیگر ظرف آب، دست خود را قرار دادند و بدین‌گونه بیعت روز غدیر انجام یافت. ابوبکر و عمر از نخستین کسانی بودند که با جملۀ معروف "بَخْ بَخْ لَكَ يَا ابْنَ أَبِي طَالِبٍ، أَصْبَحْتَ مَوْلَايَ وَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَة" با وی بیعت کردند^[۸] عثمان، طلحه و زبیر پس از آن دو بیعت کردند، امّا این دو بعدها پیمان شکستند و جنگ جمل را بر ضدّ علی(ع) به راه انداختند^[۹].
در حادثه کربلا، تلاش عمده دشمن آن بود که حسین بن علی را به بیعت با یزید بن معاویه وا دارد و آن حضرت هم نپذیرفت تا شهید شد. نگاهی ریشه‌ای‌تر به اصل بیعت: بیعت به معنای پیمان و عهد بستن است. شکستن بیعت، نزد عرب بسیار زشت بوده است. بیعت با حاکم، نوعی رای موافق دادن و امضا و تبعیت و تعهد اطاعت محسوب می‌شد و عدم بیعت، نوعی تمرد و به رسمیت نشناختن.
بیعت در صدر اسلام، مفهوم اطاعت و پذیرش حکومت را داشت و بیعت کننده با حاکم، نمی‌توانست با او به مخالفت و جنگ بپردازد و آنگاه که علنی انجام می‌گرفت، مردم، بیعت کننده را طرفدار خلیفه و حاکم می‌شناختند و پس گرفتن بیعت، معمول و مقبول نبود، چون هم جانش در خطر می‌افتاد، هم آبرویش. در تاریخ و اسلام، بیعت عقبه، بیعت رضوان... وجود داشت.
قرآن، بیعت مردم را با پیامبر، بیعت با خدا می‌داند: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَن نَّكَثَ فَإِنَّمَا يَنكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾^[۱۰]. درباره بیعت زنان مؤمن با پیامبر، می‌خوانیم: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَن لّا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلا يَسْرِقْنَ وَلا يَزْنِينَ وَلا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَلا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾^[۱۱] که مواد بیعت را هم مطرح می‌کند.
بیعت، دست دادن با کسی به عنوان عهد و پیمان بر امری است و سوگندی است برای وفاداری به یک نظام و حاکم. دست در دست حاکم و امیر و والی یا نماینده او گذاشتن بیعت تلقی می‌شود و بیعت در اسلام، نه به عنوان روش انتخاب رهبر، بلکه به مثابه عامل تحکیم حکومت یک امام و رهبر شایسته تلقی می‌گردد، آن هم بر محور شرع و قانون. خدا به فرموده علی(ع) در نهج البلاغه « لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِق‏». در کتب حدیث، باب خاصی برای آن گشوده‌اند که حاکی از اهمیت آن در نظام سیاسی و اجتماعی اسلام است^[۱۲]. از این رو، پس از وفات پیامبر اسلام، موضوع بیعت کردن و بیعت گرفتن از مردم به نفع حکومت، حساسیت سیاسی فوق العاده‌ای یافت و در سقیفه خود را نشان داد. طبق همین اصل، علی و یاران همدل او را می‌خواستند به بیعت وادارند. خود آن حضرت نیز پس از مرگ عثمان، با بیعت مردم با وی، خلافت را عهده‌دار شد.
بیعت گرفتن معاویه به نفع پسرش یزید، در زمانی که هنوز خودش زنده بود، آن هم با تهدید و ارعاب و زور، از نقاط ننگ سلطه امویان است. معاویه در سال ۵۹ از مردم شام و چهره‌های معروف قبایل، به نفع یزید به عنوان ولی‌عهد خویش بیعت گرفت و نامه دعوت به بیعت را به شهرهای دیگر هم نوشت. البته مورد اعتراض‌هایی هم قرار گرفت. ولی مخالفان را سرکوب می‌کرد^[۱۳]. پس از مرگ معاویه نیز، یزید به والی مدینه نامه نوشت که به هر صورت از حسین بن علی بیعت بگیرد. امام حسین(ع) نیز که یزید را شایسته خلافت نمی‌دانست، از بیعت امتناع داشت و می‌فرمود: «مِثْلِي لَا يُبَايَعُ مِثْلَ يَزِيدُ».
در دورانی هم که سید الشهدا در مکه بود، در پی نامه‌ها و دعوت‌های کوفیان برای عزیمت به آنجا، آن حضرت مسلم بن عقیل را فرستاد. شیعیان کوفه نیز با نماینده امام حسین(ع) بیعت کردند. تعداد بیعتگران کوفه با مسلم را ۱۸ هزار تا ۲۵ هزار هم نوشته‌اند^[۱۴] برداشتن بیعت از سوی امام یا والی، در واقع آزاد گذاشتن بیعتگر نسبت به تعهدی بودکه با بیعت سپرده بود. امام حسین (ع) شب عاشورا، ضمن خطبه‌ای وفای یاران را ستود و برایشان پاداش الهی‌طلبید، آنگاه بیعت را با این جملات از آنان برداشت تا هر که می‌خواهد، از پوشش شب استفاده کرده، صحنه را ترک گوید: «أَلَا وَ إِنِّي قَدْ أَذِنْتُ لَكُمْ فَانْطَلِقُوا جَمِيعاً فِي حِلٍّ لَيْسَ عَلَيْكُمْ حَرَجٌ مِنِّي وَ لَا ذِمَامٌ هَذَا اللَّيْلُ قَدْ غَشِيَكُمُ فَاتَّخِذُوهُ جَمَلًا‏»^[۱۵] البته یاران یکایک برخاسته و با نطق‌های پرشوری اعلام وفاداری کردند و آن شب، کسی نرفت. سخن مسلم بن عوسجه، زهیر، فرزندان مسلم بن عقیل و دیگران معروف است^[۱۶]^[۱۷].

تاریخچه بیعت در اسلام

ویژگی‌های بیعت

بیعت مردم با امام علی(ع)

ماهیت بیعت

جایگاه بیعت

بیعت‌های عصر نبوی

بیعت پیش از هجرت

بیعت پس از هجرت

بیعت با امامان شیعه(ع)

برداشتن بیعت

پرسش مستقیم

جستارهای وابسته

منابع

منبع‌شناسی جامع بیعت

پانویس

↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۴۸.
↑ لسان العرب
↑ در بحار الأنوار، ج ۶۴ باب لزوم البیعه.... مورد مطالعه قرار گیرد، نیز دائرة المعارف تشیّع، ج ۳ ص ۵۸۱
↑ «هَذِهِ بَيْعَةٌ عَامَّةٌ مَنْ رَغِبَ عَنْهَا رَغِبَ عَنْ دِينِ الْإِسْلَامِ وَ اتَّبَعَ غَيْرَ سَبِيلَ أَهْلِه‏»؛ ارشاد، مفید، ص ۱۳۰
↑ نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۱۷۳
↑ «أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بِقِتَالِ النَّاكِثِينَ »؛ امالی، شیخ طوسی، ص ۷۲۶
↑ «"أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاكِثِينَ وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ فَفَعَلْتُ مَا أُمِرْتُ بِه‏»؛ الغدیر، ج ۱ ص ۱۰
↑ الغدیر، ج ۱ ص ۲۷۱ و ارشاد، ج ۱ ص ۱۷۷ با عبارت‌های مختلف
↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۳۲تا۱۳۴.
↑ بی‌گمان آنان که با تو بیعت می‌کنند جز این نیست که با خداوند بیعت می‌کنند؛ دست خداوند بالای دست‌های آنان است؛ از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند و هر کس به آنچه با خداوند پیمان بسته است وفا کند به زودی به او پاداشی سترگ خواهد داد؛ سوره فتح، آیه:۱۰
↑ ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از فرمان تو نپیچند، با آنان بیعت کن و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است؛سوره ممتحنه، آیه:۱۲.
↑ باب لزوم البیعة و کیفیتها و ذم نکثها(بحار الانوار، ج ۶۴، ص ۱۸۱ چاپ بیروت)
↑ مروج الذهب، ج ۳، ص۲۷ درباره بیعت گرفتن معاویه برای یزید، ر. ک. الغدیر، ج ۱۰، ص ۲۴۲
↑ مقتل الحسین، مقرم، ص ۱۶۸
↑ بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۹۳
↑ بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۹۳
↑ ر. ک. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۸۹ الی ۹۱.

[1] محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۴۸.

[2] لسان العرب

[3] در بحار الأنوار، ج ۶۴ باب لزوم البیعه.... مورد مطالعه قرار گیرد، نیز دائرة المعارف تشیّع، ج ۳ ص ۵۸۱

[4] «هَذِهِ بَيْعَةٌ عَامَّةٌ مَنْ رَغِبَ عَنْهَا رَغِبَ عَنْ دِينِ الْإِسْلَامِ وَ اتَّبَعَ غَيْرَ سَبِيلَ أَهْلِه‏»؛ ارشاد، مفید، ص ۱۳۰

[5] نهج البلاغه، صبحی صالح، خطبه ۱۷۳

[6] «أَمَرَنِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بِقِتَالِ النَّاكِثِينَ »؛ امالی، شیخ طوسی، ص ۷۲۶

[7] «"أُمِرْتُ أَنْ أُقَاتِلَ النَّاكِثِينَ وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ فَفَعَلْتُ مَا أُمِرْتُ بِه‏»؛ الغدیر، ج ۱ ص ۱۰

[8] الغدیر، ج ۱ ص ۲۷۱ و ارشاد، ج ۱ ص ۱۷۷ با عبارت‌های مختلف

[9] محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۳۲تا۱۳۴.

[10] بی‌گمان آنان که با تو بیعت می‌کنند جز این نیست که با خداوند بیعت می‌کنند؛ دست خداوند بالای دست‌های آنان است؛ از این روی هر که پیمان شکند به زیان خویش می‌شکند و هر کس به آنچه با خداوند پیمان بسته است وفا کند به زودی به او پاداشی سترگ خواهد داد؛ سوره فتح، آیه:۱۰

[11] ای پیامبر! چون زنان مؤمن نزد تو آیند تا با تو بیعت کنند که هیچ چیز را با خدا شریک نگردانند و مرتکب دزدی نشوند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و با دروغ فرزند حرام‌زاده‌ای را که پیش دست و پای آنان است بر (شوهر) خویش نبندند و در هیچ کار شایسته‌ای سر از فرمان تو نپیچند، با آنان بیعت کن و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است؛سوره ممتحنه، آیه:۱۲.

[12] باب لزوم البیعة و کیفیتها و ذم نکثها(بحار الانوار، ج ۶۴، ص ۱۸۱ چاپ بیروت)

[13] مروج الذهب، ج ۳، ص۲۷ درباره بیعت گرفتن معاویه برای یزید، ر. ک. الغدیر، ج ۱۰، ص ۲۴۲

[14] مقتل الحسین، مقرم، ص ۱۶۸

[15] بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۹۳

[16] بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۳۹۳

[17] ر. ک. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۸۹ الی ۹۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
 <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[بیعت در قرآن]] - [[بیعت در حدیث]] - [[بیعت در نهج البلاغه]] - [[بیعت در معارف دعا و زیارات]] - [[بیعت در کلام اسلامی]] - [[بیعت در اخلاق اسلامی]] - [[بیعت در فقه سیاسی]] - [[بیعت در گفتگوهای بین‌المذاهب]] - [[بیعت در سیره پیامبر خاتم]] - [[بیعت در معارف مهدوی]] - [[بیعت در معارف و سیره حسینی]]</div>
+: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[بیعت در لغت]] - [[بیعت در قرآن]] - [[بیعت در حدیث]] - [[بیعت در نهج البلاغه]] - [[بیعت در معارف دعا و زیارات]] - [[بیعت در کلام اسلامی]] - [[بیعت در اخلاق اسلامی]] - [[بیعت در فقه سیاسی]] - [[بیعت در گفتگوهای بین‌المذاهب]] - [[بیعت در سیره معصوم]] - [[بیعت در سیره پیامبر خاتم]] - [[بیعت در معارف و سیره حسینی]] - [[بیعت در معارف مهدویت]]</div>
 <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
 : <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[بیعت (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>