راه تعیین امام در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث راه تعیین امام است. راه تعیین امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: راه تعیین امام در کلام اسلامی - راه تعیین امام از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

«راه تعیین امام»، از مهمترین مباحث امامت در میان متکلمان فریقین است. شیعیان با تمام نحله‌ها و فرقی که دارند، معتقدند تنها راه تعیین امام، «نص» از سوی خداوند و پیامبر (ص) است؛ اما سایر فرق اسلامی، پنج راه برای تعیین امام ذکر کرده‌اند: اجماع، استخلاف یا انتصاب، شورا، بیعت، قهر و غلبه. دیدگاه شیعیان در حوزه امامت عامه و خاصه، مستند به آیات و روایات صحیح است؛ اما ادله اهل سنت جز امور و روش انجام شده در صدر اسلام توسط خلفا و مسلمانان و یا خلفای جور، چیزی دیگری نیست.

مقدمه

یکی از مباحث کلی اختلافی امامت، بحث در موضوع «راه تعیین امام» است. امت اسلامی اتفاق دارند بر اینکه فراهم بودن صلاحیت داشتن برای امامت و اجتماع شرایط، جهت تحقق و تعیّن یافتن امامت در فرد خاص، کافی نیست؛ بلکه تحقق و تعیّن امامت در او، نیازمند عوامل دیگری است که امامت به آن منعقد می‌شود. برخی از این طرق، مورد اتفاق و برخی اختلافی است و این راه‌ها عبارت‌اند از: نص، بیعت و دعوت. متکلمان، موارد نامبرده را «راه ثبوت امامت یا راه تعیین امام» نامیده‌اند. البته طریق ارث و قهر و غلبه را نیز از راه‌های تعیین امام ذکر کرده‌اند.

دیدگاه امامیه

شیعیان امامیه به دلیل اینکه امامت را در امتداد «نبوت» می‌دانند، معقتدند تعیین و نصب امام تنها در محدوده اختیار خداوند متعال است که تنها از طریق «نص نبوی» اعلام می‌شود؛ زیرا یکی از شرایط امام، عصمت است و بر عصمت امام که امر باطنی و درونی است تنها خداوند آگاهی دارد. از این رو، ‌ امامِ‌ معصومِ شایسته این مقام، باید از سوی خداوند معین و منصوب گردد.

نص تعیین امام نیز گاهی قولی است و گاهی فعلی. اظهار معجزه، از قسم نص فعلی است که برخی اوقات از سوی امام برای اثبات امامت رخ می‌دهد. به همین جهت برخی عالمان امامیه اظهار معجزه را یکی از راه‌های تعیین امام و برخی آن را قائم مقام نص قولی برشمرده‌اند. براساس این قول، راه اصلی تشخیص امام نص شرعی است، ولی در مواردی نیز معجزه می‌تواند راهگشا باشد؛ به این معنا که وقتی خداوند معجزه را در اختیار مدعی امامت قرار می‌دهد، ادعای او را تأیید کرده است.

نصب الهی امام از طریق نص قولی، با چند صورت محقق می‌شود: نص قرآنی؛ نص پیامبر و نص امام پیشین.

اقسام نصوص امامت عامه و خاصه

نصوص تعیین امام را می‌توان در یک تقسیم‌بندی در قالب دو گروه معرفی کرد:

1. گروه اول: نصوص تعیین امامت عامه عبارت‌اند از: ادله عقلی، آیات و روایاتی که نصب الهی امام را بدون دست گذاشتن روی مصداق، بیان می‌کنند.
2. گروه دوم: نصوص تعیین امامت خاصه عبارت‌اند از: ادله آیات و روایاتی که بر تعیین امام به صورت مشخص، دلالت دارند. ذکر این نکته ضروری است که امامت عامه و خاصه در برخی ادله، همانند ادله عقلی مشترکند.

ادله دیدگاه امامیه

عالمان امامیه جهت اثبات نصب الهی امامت، به ادله عقلی و نقلی استناد کرده‌اند:

ادله عقلی

برخی ادله عقلی نصب الهی امامت از این قرار است:

قاعده لطف

مقالهٔ اصلی: قاعده لطف

«حکمت، جود و کرم و عدالت الهی»، ‌ از مبانی سه‌گانه قاعده لطف است که بر ضرورت نصب امامت عامه دلالت دارند. «حکمت الهی» اقتضا دارد که خداوند تکالیف خویش را با لطف ـ چیزی که مکلف را به طاعت نزدیک و از نافرمانی دور می‌سازد ـ همراه سازد و گرنه غرض وی از تکلیف حاصل نخواهد شد. بر اساس حکمت الهی نصب امام، لطفی از خداوند در اجرای واجبات و تکالیف شرعی است و چنین لطفی با ویژگی‌های یاد شده به مقتضای حکمت الهی واجب است پس تا زمانی‌که تکلیف موجود باشد، ‌ نصب الهی امام بر خداوند واجب است. خواجه نصیرالدین طوسی در عبارت کوتاهی می‌گوید: "امامت لطف است و لطف بر اساس حکمت بر خداوند واجب است پس نصب امام بر مبنای حکمت الهی واجب است".

شیخ مفید وجوب لطف را براساس «جود و کرم الهی» این‌گونه بیان می‌کند: "لطفی را که قائلین به آن، معتقد به وجوب آن هستند، به‌خاطر جود و کرم الهی واجب است، نه از این نظر که خداوند عدل واجب ساخته است و اگر لطف نداشته باشد ظالم است. توضیح این است که فراهم نمودن اسباب و شرایطی که مکلفان را در عمل به احکام الهی ترغیب می‎نماید و آنان را از معصیت دور می‎سازد، مصداق جود و کرم خداوند در حق مکلفان است و ترک جود و کرم بر خداوند نقض و محال است، پس عمل به لطف واجب است.

براساس «عدل الهی» نیز می‌توان برهان لطف را این‌گونه تقریر کرد: "از آنجایی‌که خداوند عادل است و همۀ افعال خداوند پسندیده و نیکو بوده و از قبایح و ترک چیزی که به مقتضای حکمتش لازم باشد، پیراسته است، نصب امام نیز از افعال پسندیده‌‌ای است که آن را به مقتضای حکمتش انجام داده است. عدل با این تفسیر، مساوی با حکمت است که می‌توان قاعده لطف را براساس آن تقریر کرد.

برهان عنایت

«برهان عنایت» یکی از دلائل عقلی نصب امام است که فلاسفه و عرفاء در باره آن بحث کرده‌اند. طرح این بحث در حکمت و فلسفه بر این حقیقت دلالت می‌کند که نصب امام در اندیشه همگانی و فرامذهبی در جامعه فکری انسانی است؛ زیرا روش عقلی و فلسفی، ویژه هیچ دین و گرایش فکری نیست.

در اصطلاح حکماء تعریفاتی گوناگونی از آن ارائه شده است.

1. بر اساس تعریف شیخ الرئیس ابن سینا، عنایت عبارت از این است که واجب الوجود بذاته، تعقل کند، اعضای جسم انسان چگونه باشد، حرکت آسمان چه سان باشد تا به گونه‌ بهتر باشد و نظام خیر در آنها موجود باشد. این تعقل علم الهی به دنبال هیچگونه شوقی و یا خواستی یا هدفی غیر از توجه به خویش نیست.
2. شیخ اشراق می‌گوید: "عنایت، احاطه حق تعالی است به چگونگی نظام کل و به آنچه تمام این مجموعه بر آن باشد".
3. فخررازی می‌گوید: "عنایت یعنی علم خداوند به این که «اشیاء» بر چه حالی باشند تا به بهترین و کامل‌ترین وجه واقع شوند".

عنایت در عرفان به معنای علم الهی به مصالح امور بندگان و نظام وجودی جهان است؛ عنایتی که اسباب رسیدن به کمال را برای بنده فراهم می‌کند.

بنابراین، عنایت همان علم خداوند متعال به نظام وجودی احسن و اکمل است و این علم مستلزم این است که وجود امکانی بر بهترین وجه آفریده شود.

جمع‌بندی سخنان این می‌شود که «عنایت» یعنی اعتنا داشتن و کوشش کردن و همت گماردن به اینکه کار به بهترین وجه انجام پذیرد و هیچ نقطه از نقاط آن و لو اندک و جزئی از هیچ جهتی مبهم باقی نماند و مورد غفلت قرار نگیرد.

برهان عنایت، به علم و فعل خداوند تعلق می‌گیرد که از آن به عنایت علمی و عنایت فعلی تعبیر شده است. مراد از عنایت در فعل الهی آن است که خداوند نظام تکوین را در کمال حسن و اتقان و جمال و زیبایی آفریده است. از اینجا می‌توان پی‌برد که عنایت خداوند به نظام تشریع بیشتر از عنایت او نسبت به نظام تکوین است؛ زیرا همۀ تشریعیات و تکوینیات برای استکمال انسان است. و رسیدن به کمال نهایی انسان اقتضا می‌کند که پیامبرانی را برانگیزد و پس از پیامبر خاتم (ص) نیز امامی که هدایت و راهنمایی بشریت را برعهده بگیرد، منصوب نماید. بنابراین، عنایت الهی به بقاء نظام احسن و سعادت و تکامل انسان‌ها مقتضی ضرورت وجود و نصب امام از سوی خداوند است.

جامعیت دین

بدون تردید، اسلام دین جامع است و کامل‌ترین قوانین الهی را دارد که گستره آن، شامل موضوعات احکام عبادی، اعتقادی، اخلاقی، مسائل سیاسی، و مباحث دنیوی و اخری بشر است. مسألۀ رهبری امت اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) از مهمترین مسائل سیاسی ـ اعتقادی است که به اعتقاد شیعیان، خداوند متعال جهت اکمال دین و جامعیت آن، اقدام به نصب امام نموده‌ و از سوی پیامبر نیز معرفی گردیده است؛ چون اکمال دین بدون نصب و تعیین آن متصور نیست و پیامبر در معرفی و ابلاغ امر امامت فروگذار نکرده است؛ چنانچه امام رضا (ع) در ضمن روایت طولانی فرموده است: "و امر امامت، تمام کننده دین است و پیامبر رحلت نکرد تا اینکه برای امتش معارف دینشان را روشن کرد و راهشان را مشخص نمود و آنان را در راه حق نهاد و علی را برایشان به هبری و امامت منصوب کرد و هیچ چیزی را که امت بدان نیازمند باشد، ترک نکرد، جز ‌آنکه روشنش ساخت. پس کسی که گمان کند خداوند دینش را کامل نکرده، کتاب خدا را رد کرده و کسی‌که قرآن را رد کند، کافر است.

برهان واسطه فیض

از آنجایی که عالَم امکان بر اساس علت و معلول آفریده شده، افاضۀ فیض الهی بر موجودات امکانی، بدون واسطه صورت نمی‌گیرد. خود این واسطه نیز از فیوضات الهی است که عالم خلق و تکوین و نیز هدایت و تشریع جهت اخذ فیض ربانی، نیازمند اوست. مصداق این واسطۀ فیض در عالم تشریع، نفوس پاکی است که شایستگی دریافت فیوضات الهی را در رساندن آن به عالم وجود، دارند. این واسطه، در شخص پیامبر اکرم (ص) یعنی مرتبه کامل ولایت و رسالت، جلوه کرد و بعد از ایشان، در وجود مبارک امامان (ع) رخ نمود. بنابراین، وجود امام به عنوان واسطه فیض در نظام تکوین و تشریع و تعیین او از سوی خداوند، ناگزیر است.

اظهار معجزه

مقالهٔ اصلی: معجزه

یکی از براهین عقلی اثبات الهی امامت، «معجزه‌» است که از دیدگاه برخی متکلمان امامیه از راه‌های تعیین امام محسوب می‌شود و قائم مقام نص قولی است. معجزه، همان‌گونه که برهان عقلی بر صدق مدعی نبوت است، برهان عقلی بر صدق مدعی امامت نیز محسوب می‌شود.

معجزه، با راستگویی شخصی ملازمه دارد که با زبان حال یا قال مدعی مقام و منصبی الهی است؛ هرگاه آن مقام و منصب، نبوت باشد، معجزه، راستگویی مدعی نبوت را اثبات می‌کند و هرگاه آن مقام و منصب، امامت باشد، معجزه، راستگویی مدعی امامت را اثبات می‌کند و هرگاه آن مقام و منصب، ولایت و قرب معنوی در پیشگاه الهی باشد، معجزه، راستگویی مدعی آن را اثبات می‌کند.

ادله نقلی

در آیات و روایات نیز ادله فراوانی بر نصب الهی امام وجود دارد که برخی آنها امامت عامه و برخی امامت خاصه را اثبات می‌کنند.

ادله قرآنی

آیه: ﴿مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾

﴿وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾؛ کلمه‌ «ما» در ﴿مَا كَانَ﴾، ‌ اگر نافیه باشد، از جمله ماقبلش جدا معنا می‌شود‌؛ یعنی پروردگار تو هرچه را بخواهد می‌آفریند و برمی‌گزیند و برای انسان‌ها اختیاری نیست. اگر این کلمه موصوله باشد؛ با جمله قبل پیوند دارد و معنا این می‌شود: پروردگار تو هرچه را بخواهد می‌آفریند و آنچه را برای انسان‌ها خیر و مصلحت دارد برمی‌گزیند. بدون تردید، مسأله نبوت و امامت و رهبری جامعه، از مصادیق «خیر و مصلحت» است که براساس آیه، گزینش و انتخاب آن، در اختیار خداوند است. این معنا از روایات، قابل اثبات است که در آنها جمله ﴿وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ﴾ به امر نبوت و امامت تفسیر شده است.

این آیه را وقتی در کنار آیه دیگر قرار دهیم معنا و مقصود آن بیشتر روشن می‌شود: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾، بر اساس این آیات، نصب و انتخاب پیامبر و امام از سوی خداوند امری واضح و روشن است؛ از این رو، عالمان امامیه با استناد به آیه مورد بحث، بر اثبات نصب الهی امامت، استدلال کرده‌اند.

آیه ابتلاء

مقالهٔ اصلی: آیه ابتلاء

آیه ابتلاء، یکی از آیاتی است ‌که نصب الهی امامت را بیان می‌کند: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.

یکی از دلالت‌های آیه، اثبات نصب الهی حضرت ابراهیم به مقام امامت پس از نیل به مقام نبوت است. این دلالت از هر دو قسمت آیه استفاده می‌شود؛ قسمت نخست آیه بیان می‌کند که حضرت ابراهیم (ع) پس از موفقیت در آزمون الهی، از سوی خداوند به مقام امامت منصوب گردید و خداوند آن را با خطاب ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ بیان کرد. خداوند در واژه ﴿جَاعِلُكَ ﴾، جعل امامت را به خودش نسبت داده‌ و با کمله ﴿إِنِّي﴾ آن را مورد تأکید قرار داده است. این جمله‌ای خطابی نیز دلالت می‌کند که «امامت» در اینجا غیر «نبوت» است؛ چون حضرت ابراهیم این خطاب را از طریق وحی تشریعی دریافت نموده و روشن است که ایشان در آن زمانی که پیامبر بوده، به مقام امامت دست یافته است.

براساس قسمت دوم آیه، ‌ وقتی حضرت ابراهیم (ع) خودش به مقام امامت دست یافت، ‌ آن را برای ذریه‌اش نیز درخواست نمود. خداوند در پاسخ فرمود: این عهد من به کسانی‌که ظالم باشند، نمی‌رسند. مفهومش این است که عهد امامت، برای ذریه حضرت ابراهیم که ستمکار نیستند، خواهد بود.

مفسران شیعه و اهل سنت ذیل آیه آورده‌اند که مقصود از «عهد» در این قسمت، امامت است. مفاد هر دو قسمت آیه این است که تنها کسی‌که می‌تواند شخصی را به مقام امامت نصب و جعل نماید، خداوند است و گزینش امام در اختیار بشر نیست؛ زیرا اولا: جعل امامت را خداوند به خودش نسبت داده است و ثانیا: حضرت ابراهیم (ع) آن را برای ذریه‌اش از خداوند درخواست نمود. اگر امر امامت انتخابی بود، حضرت ابراهیم نمی‌بایست آن را از خداوند درخواست می‌کرد.

آیه اولی الامر

مقالهٔ اصلی: آیه اولی الامر

آیه ۵۹ سوره نساء: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ معروف به آیه «اولوالامر»، یکی از آیاتی است که با عنایت به مقدمات ذیل، بر نصب الهی امامت دلالت دارد.

1. اولا: در این آیه جملۀ ﴿أُولِي الْأَمْرِ﴾ بر کلمه ﴿الرَّسُولَ﴾ عطف شده و معنای عطف آن است که اطاعت از اولی الامر همانند اطاعت از رسول، مطلقا واجب و اطاعتشان از جنس اطاعت الهی است.
2. ثانیا: مقتضای وجوب تبعیت مطلق از اولی الامر، عصمت آنان از هرگونه خطا و اشتباه است و در حقیقت، عصمت یکی از ویژگی‌های اولی‌الامر محسوب می‌شود. در اینکه باید اولی الامر معصوم باشند برخی از مفسران اهل سنت نیز با شیعه هم‌نظرند.
3. ثالثا: اولوالامری که خداوند اطاعت آنها را مقرون اطاعت خود و پیامبرش دانسته، می‌بایست برترین و کامل‌ترین فرد امت پس از رسول خدا باشند.
4. رابعا: اهل سنت در تعیین مصداق «اولی الامر» اختلاف نظر دارند؛ اما شیعیان مصداق آن را ائمه طاهرین (ع) می‌دانند که همانند پیامبر، معصوم از هرگونه خطا هستند؛ چون اطاعت مطلق از غیر معصوم جایز نیست.

بنابراین، جز آنها مصداقی برای آن وجود ندارد. در نهایت ثابت می‌شود که خداوند اطاعت از آنان را به طور مطلق بر مؤمنان واجب نموده و اطاعت مطلق دلیل بر امامت و پیشوایی آنان است.

آیه ولایت

مقالهٔ اصلی: آیه ولایت

﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾. یکی از مباحث آیه، ‌ دلالت آن بر نصب الهی امامت و ولایت امیرمؤمنان (ع) است که با دلائل ذیل ثابت می‌شود:

1. حصر ﴿إِنَّمَا﴾: ﴿إِنَّمَا﴾ از ادات حصر است و بر ولایتی خاص که به خداوند اختصاص دارد و با اذن او برای دیگران نیز ثابت می‌شود دلالت می‌‌کند.
2. کلمه ولی به معنای سرپرستی، صاحب اختیار و حق تصرف است: اگر چه واژه «ولی» بر معانی یا مصادیق متعددی اطلاق شده است، ولی هرگاه بدون قرینه به کار رود مراد از آن مالک امر بودن خواهد بود، به ویژه اگر به کسی اسناد داده شود که دارای شأن رهبری و فرمانروایی است؛ حال با توجه به اینکه ولایت در مورد خدا و رسول (ص) به معنای مالک امر بودن و سرپرستی است و از طرفی ﴿الَّذِینَ آمَنُوا﴾ بر خداوند یا پیامبر (ص) عطف شده و حکم آنها یکی است؛ لذا ولایت در مورد مؤمنانی که در آیه توصیف شده‌‎اند نیز به معنای مالکیت امر و تدبیر (امامت) خواهد بود.
3. مصداق ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ حضرت علی (ع) است؛ زیرا براساس روایات فریقین این آیه در شأن آن حضرت نازل شده و صفات ویژه‎ای ـ اقامۀ نماز و دادن زکات در حال رکوع ـ برای ایشان بیان شده است.

بنابراین، همان‌طوری‌ که خداوند ولایت را برای رسول قرار داده، ‌ برای آن حضرت نیز جعل کرده‌ است با این بیان جعل و نصب الهی امام و امامت آن حضرت ثابت می‌شود.

آیه ابلاغ

مقالهٔ اصلی: آیه ابلاغ

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾. این آیه نیز یکی از آیاتی است که بر نصب الهی امامت دلالت دارد.

1. اولا: در این آیه خداوند به پیامبرش فرمود: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾؛ کلمه ﴿بَلِّغْ﴾ فعل امر است؛ یعنی آنچه را بر تو نازل کردم، به مردم برسان. اگر ابلاغ نکنی، گویا امر رسالت را ابلاغ نکرده‌ای.
2. ثانیا: مصداق «ما انزل» بر اساس روایات، امر ولایت امیرمؤمنان (ع) است.
3. نتیجه به دست می‌آید که آنچه پیامبر در امر ولایت ابلاغ نموده، به دستور خداوند بوده است پس امامت ایشان الهی است.

ادله روایی

روایاتی‌که از طریق فریقین نقل شده نیز، الهی بودن امامت عامه و امامت خاصه را ثابت می‌کنند. در بحث دلالت روایات لازم است به دو نکته توجه داشت: نکته نخست آنکه به اعتقاد شیعیان، نصب امام در اختیار خداوند است و تنها معرفی ایشان بر پیامبر واگذار شده است. نکته دوم، ممکن است در برخی روایات لفظ صریح بر نصب امام ذکر شده باشد. مثل اینکه فرموده باشد: «انت وصیی»، «انت خلیفتی» و... و ممکن است در روایات، الفاظ دیگری به‌کار رفته باشد که صریح نباشد ولی از ولایت و امامت آن حضرت خبر بدهد. در این موارد نیز اخبار پیامبر دلیل بر نصب الهی امام است.

روایات بیانگر الهی بودن امر امامت و خلافت

تعداد روایاتی که این مطلب را بیان می‌کنند فراوان است، اما به ذکر چند روایت از منابع شیعه و سنی اکتفا می‌کنیم:

1. ابوبصیر می‌گوید: خدمت امام صادق (ع) بودم که نام اوصیاء را بردند و من هم اسماعیل را نام بردم. حضرت فرمود: "نه به خدا سوگند، ای ابا محمد! تعیین امام در اختیار ما نیست، این کار تنها به دست خداست که در باره هر یک پس از دیگری فرو می‌فرستد".
2. عمرو بن اشعث می‌گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که می‌فرمود: "شما گمان می‌کنید وصیت کنندگان از ما امامان به هر کسی که بخواهد وصیت می‌کند؟! نه به خدا، چنین نیست، بلکه امر امامت عهد و فرمانی است از جانب خدا و رسولش (صلّی اللَّه علیه و آله) برای مردی پس از مردی (از ما خانواده) تا به صاحبش برسد".
3. محمد بن اسماعیل بخاری از ابن عباس نقل کرده است که وی می‌گوید: مُسَیلِمَه ْکَذَّاب در زمان رسول الله (ص) می‌گفت: اگر محمد امارت بعد از خودش را برای من قرار دهد، از او پیروی می‌کنم. او با افراد فراوان از قبیله‌اش به سمت آن حضرت آمد و رسول خدا (ص) به همراه ثابت بن قیس به او رو کرد و در حالی که در دستشان تکه چوبی بود به نزد او رفت و در مقابلش ایستاد و فرمود: «اگر این تکه چوب را از من بخواهی، به تو نخواهم داد و هرگز امر الله را در خود نخواهی دید و اگر پشت کنی (و اسلام نیاوری) قطعا خداوند تو را خوار خواهد کرد و من عاقبت تو را شوم می‌بینم"
4. به نقل زهری، مردی به نام بحیره یا بیحره از قبیله بنی عامر در پاسخ دعوت رسول خدا (ص): اگر ما امر تو را متابعت کنیم و خداوند تو را بر مخالفانت پیروز گرداند؛ آیا امر جانشنی بعد از تو برای ما خواهد بود؟ حضرت فرمود: "این امر به دست خداست به هر کسی بخواهد می‌دهد"
5. بر اساس روایت دیگر، عامر بن طفیل از قبیله بنی عامر نیز وقتی بر رسول خدا (ص) وارد شد، به حضرت عرض کرد: «ای محمد! اگر من اسلام بیاورم چه چیزی برایم می‌رسد؟ حضرت فرمود: هرچه برای مسلمانان است برای تو نیز هست و آنچه بر ضرر مسلمانان است بر ضرر تو هم هست. عامر گفت: ‌آیا امر بعد از خودت را برای من قرار می‌دهی؟ حضرت فرمود: "اختیار این کار به دست من نیست؛ بلکه در اختیار خداوند است برای هرکسی که بخواهد قرار می‌دهد"
6. به نقل ابن عباس، رسول خدا (ص) برای دعوت به سوی قبیله کِنده رفت و به آنها فرمود: "گواهی دهید که معبودی جز خدای یکتا نیست و نماز بر پا دارید، و بدانچه از نزد خدای تعالی آمده ایمان آورید"! قبیله کنده در پاسخ گفتند: اگر پیروز شدی سلطنت پس از خود را برای ما قرار می‌دهی؟ رسول خدا (ص) در پاسخشان فرمود: "سلطنت از آن خدای تعالی است که در هر جا که بخواهد آن را قرار می‌دهد! قبیله مزبور که این سخن را شنیدند پاسخ دادند: ما را بدانچه آورده‏ای نیازی نیست"

حدیث دار

مقالهٔ اصلی: حدیث یوم‌الدار

رسول خدا (ص) در جلسه‌ای که نزدیکان خویش را به اسلام دعوت نمود، پس از اینکه امیرمؤمنان (ع) آمادگی خود را بر نصرت پیامبر اعلام نمود، درباره او فرمود: «إِنَّ هذَا أَخِی وَوَصِیی وَخَلِیفَتِی فِیکُمْ فَاسْمَعُوا لَهُ وَأَطِیعُوا» از این روایت با توجه به دو نکته می‌توان بر نصب الهی امامت استدلال کرد.

1. دعوت پیامبر از بزرگان بنی‌هاشم و فرزندان عبدالمطلب، به دستور خداوند انجام شد: «إن الله أمرنی أن أنذر عشیرتی الأقربین، وقَدْ أَمَرَنِی رَبِّی أنْ أُدْعُوکُم إلیهِ».
2. هدف از این تجمع، تنها دعوت به دین اسلام نیست؛ بلکه اعلام جانشینی رسول خدا نیز منظور خداوند است: «یا مُحَمَّدُ، إنَّکَ إنْ لاَ تَفْعَلْ مَا تُؤْمَرُ بِه یعَذِّبُکَ رَبُّکَ». اگر مقصود تنها دعوت به دین الهی باشد، تهدید از جانب خدا معنی ندارد. این عبارت فوق که از جانب خداوند به رسول خدا توسط جبرئیل گفته شده، شبیه آیه تبلیغ است: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ که از عدم ابلاغ امر ولایت هشدار داده‌ شده‌است. در این روایت نیز خطاب به پیامبر آمده است «ای محمد! اگر آنچه را بدان مأمور شده‌ای انجام ندهی، مورد خشم قرار خواهید گرفت».

از طرفی، ‌ رسول خدا (ص) هیچ برنامه‌ و سخنی را بدون اذن الهی و از روی هوای نفس اعلام و بیان نفرموده ‌‌است‏. بحث جانشینی و رهبری پس از پیامبر از برنامه‌های مهم الهی است؛ بنابراین، حضرت نمی‌تواند با تصمیم خودش امیرمؤمنان (ع) را به عنوان جانشین معرفی کرده باشد و این با عصمتش نیز منافات دارد. از اینجا روشن می‌شود که جانشین رسول خدا از جانب خدا معین بوده و آن حضرت علاوه بر دعوت آنها، مأمور بوده تا جانشینش را‌ برای مردم معرفی کند.

از توجه به این نکته‌ها و دقت در کلمات این روایت به دست می‌آید رسول خدا (ص) در این جمع انتخابات برگزار نکرد تا گفته شود جانشینی ایشان انتخابی است.

حدیث منزلت

مقالهٔ اصلی: حدیث منزلت

حدیث منزلت، در زمان‌ها و مکان‌های مختلفی در شأن امیرمؤمنان (ع) از لسان مبارک پیامبر اعظم (ص) بیان شده است که محدثان فریقین با سند‌های مختلف و برخی صحیح و معتبر آن را در منابع حدیثی نقل کرده‌اند. معروف‌ترین محل صدور آن، جنگ تبوک است که پیامبر ایشان را به عنوان جانشین خویش در مدینه گمارد و فرمود: «أنت مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ من مُوسَی إلا أَنَّهُ لَا نَبِی بَعْدِی»؛ «جایگاه تو نسبت به من، همانند جایگاه هارون نسبت به موسی است؛ جز اینکه پس از من، پیامبری نخواهد بود».

این جمله، نه تنها نص رسول خدا (ص) بر امامت و جانشینی امیرمؤمنان (ع) در مدینه است؛ بلکه بر امامت ایشان بعد از رحلت آن حضرت نیز دلالت دارد. عالمان امامیه در طول تاریخ بر دلالت این حدیث، استدلال کرده‌اند.

در اینجا به ذکر استدلال شیخ مفید، بسنده می‌کنیم که می‌گوید: رسول خدا (ص) در این کلامش، بر مطالب مهمی چون: ۱. برتری امیرمؤمنان (ع) بر دیگران، ۲. یاری رساندن او به پیامبر، ۳. وزارت و خلافتش در حال حیات و بعد از رحلت خویش به امامت او حکم نموده است؛ زیرا این منازل و مقامات برای هارون که جانشین حضرت موسی بود، تا زمانی که در قید حیات بود وجود داشت و همه آنها را جز آنچه استثنا شده (مثل نبوت در حدیث استثنا شده و اخوت به معنای زاده شدن از یک پدر و مادر از نظر عرف استثنا شده) برای امیرمؤمنان (ع) واجب نمود. بنابراین، برای امیرمؤمنان (ع) جز مواردی که استثنا شده، حکم سایر مقامات هارون (از جمله جانشینی هارون بعد از موسی که در روایت استثنا هم نشده)، باقی و ثابت است و این، نص بر امامت اوست و بر کسی‌که درباه آن تأمل نماید وجوه گفتار حضرت پوشیده نخواهد بود.

حدیث غدیر

مقالهٔ اصلی: حدیث غدیر

حدیث غدیر یکی از روشن‌ترین ادله نصب الهی امامت امیرمؤمنان (ع) است که در منابع روایی، تفسیر و تاریخ فریقین با الفاظ و عبارات زیر به صورت مفصل و مختصر نقل گردیده که در صحت و تواتر آن تردیدی وجود ندارد: «من کنت مَوْلاَهُ فَهَذَا مَوْلاَهُ اللهم وَالِ من وَالاَهُ وَعَادِ من عَادَاهُ»، «من کنت مَوْلَاهُ فَعَلِی مَوْلَاهُ»، «فَهَذَا وَلِی من أنا مَوْلَاهُ» و تعبیرات دیگر.

دو مطلب مهم دلالی این روایت، یکی اثبات امامت امیرمؤمنان (ع) و دیگری نصب الهی امامت آن حضرت است. در مورد مطلب نخست، واژه‌های «مولا» و «ولی» نقش مهمی ‌دارند که جهت اثبات دلالت آنها به معنای سرپرستی، اولی به تصرف در امور، از سخنان واژه شناسان و مفسران باید کمک گرفت و این مطلب در جای خودش اثبات شده است.

اما مطلب دوم (دلالت روایت بر نصب الهی امامت) را می‌توان با کمک آیات نازل شده پیرامون حادثه غدیر اثبات کرد. به این ترتیب که ابتدا آیه ابلاغ نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾؛ دو نکته در این ‌آیه حائز اهمیت است: نکته اول: کلمه ﴿بَلِّغْ﴾ فعل امر است که به پیامبر دستور می‌دهد آنچه را که بر ایشان نازل شده، ابلاغ نماید. مصداق ﴿مَا أُنْزِلَ﴾ در روایات، ولایت امیرمؤمنان (ع) بیان شده است. در نتیجه پیامبر مأمور به ابلاغ امر ولایت گردید. نکته دوم آیه، تهدید پیامبر در فرض عدم ابلاغ است. این نکته اهمیت امر ولایت را از دیدگاه خداوند بیان می‌کند. با عنایت به این دو نکته، هردو جمله ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ صریح در الهی بودن امر امامت است که از سوی خداوند نازل شده و تنها اعلام آن به رسول خدا (ص) در غدیر محول شد.

آیه اکمال نیز قرینۀ دیگری بر اثبات الهی بودن امامت است که پس از انتصاب امیرمؤمنان (ع) نازل شد و ابلاغ امامت را عامل یأس دشمنان، اکمال دین، اتمام نعمت و رضایت پروردگار از دین اسلام، اعلام می‌کند.

علاوه بر قرائن بیرون متنی، اگر در کیفیت خطبه غدیر و کلام رسول خدا (ص) در معرفی امیرمؤمنان (ع) توجه شود و نیز اعمال و حرکات پیامبر در بالا بردن دست آن حضرت و نشان دادن ایشان به جمعیت دقت گردد، به روشنی دلالت روایت بر نصب الهی امامت اثبات می‌شود؛ زیرا براساس آیه قرآن، پیامبر هیچگاه سخنی را از هوای نفس بیان نکرده و کاری را که خداوند بدان دستور نداده انجام نمی‌دهد. معرفی امیرمؤمنان به عنوان «ولی و مولا» و همچنان معرفی فزیکی آن حضرت، به دستور وحی الهی بوده است. به همین جهت بزرگان شیعه از نص روایت غدیر، انتصاب الهی را برداشت کرده‌اند؛ چنانچه شیخ مفید می‌گوید: پیامبر با این کلامش بر امامت بعد از خودش تصریح نمود و با صریح‌ترین الفاظ ریاستی را که خداوند برایش واجب کرده بود، برای علی (ع) واجب نمود.

مخاطبان خطبه پیامبر نیز از این روایت انتصاب الهی را برداشت کردند. ابو سعید خدری از صحابه حاضر در غدیر در مقام نقل روایت تعبیرش این است: "هنگامی‌که رسول خدا (ص) علی را منصوب نمود و برای او ندای ولایت سرداد، جبرئیل آیه اکمال را نازل کرد.

امیر مؤمنان (ع) نیز در جمع سپاهیان (مهاجرین و انصار) در صفین خطبه خواند و در مناشده با آنها از حدیث غدیر یاد کرد و فرمود: پیامبر در غدیر فرمود: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِی أَنْ أَنْصِبَ لَکُمْ إِمَاماً وَ وَصِیاً»؛ ای مردم! خداوند به من فرمان داد تا برای شما پیشوا و جانشین را منصوب نمایم.

در نتیجه، متن روایت در بیان ولایت خودش و نسبت دادن عین همان ولایت را به امیر مؤمنان، حال و هوای پیامبر در غدیر، قرائن بیرونی و فهم صحابه همه نشان می‌دهد که حدیث غدیر بر نصب الهی امام دلالت دارد.

دیدگاه مذاهب مختلف شیعه در تعیین امام

دیدگاه زیدیه

فرقه زیدیه که در سال ۱۲۲ق شکل گرفت از پیروان زید بن علی بن الحسین (ع) است، به شاخه‌های «جارودیه، ‌ سلیمانیه و صالحیه» تقسیم می‌شوند و هرکدام درباره امامت اعتقاد ویژه خود را دارند. جز سلیمانیه و صالحیه دیگر زیدیان بر وجود نص بر امامت حضرت امام علی، امام حسن و امام حسین (ع) اتفاق نظر دارند، ولی در کیفیت نص، دیدگاه شان متفاوت است. جارودیان اولیه، نص بر امامت حضرت علی (ع) را جلی می‌دانسته‌اند. اما عدۀ دیگری از آنان معتقدند که امامت ایشان به نص خفی ثابت است؛ اما درباره حسنین (ع) قائل به نص جلی هستند. در مورد صالحیه نیز برخی روایت‌ها از اعتقاد آنان به نص خفی حکایت دارد، ولی اغلب گزارش‌ها حاکی از عدم اعتقاد ایشان به نص است. بنابراین، ‌ در وجود نص بر امامت سه امام بزرگوار، ‌ با شیعیان امامیه هم نظر‌اند. ولی نسبت به امامان بعد از آنان معتقدند که امامت به فرزندان حضرت زهرا (س) اختصاص دارد، ولی شرط اصلی امامت آنان، قیام در برابر ظلم و ستم حاکم ظالم است، بنابراین معتقدند هرکسی از فرزندان حضرت زهرا (س) در برابر ظلم و ستم قیام کند و مردم را به امامت خود دعوت نماید، به عنوان امام پذیرفته خواهد شد.

ادله دیدگاه زیدیه

زیدیه برای اثبات امامت امیرمؤمنان (ع) به ادله‌ای زیر استدلال کرده‌اند:

1. دلیل قرآنی: آیه ولایت. آنها می‌گویند: این آیه تنها در شأن حضرت علی (ع) نازل شده است. کیفیت دلالتش این است که واژه «ولی» به معنای مالک تصرف است و در این آیه، مالک تصرف بودن حضرت علی (ع) در طول ولایت و مالک تصرف بودن خداوند و پیامبرش بیان شده‌است. بنابراین، امامت ایشان ثابت می‌شود.
2. دلیل روایی:
   1. حدیث غدیر: «ألست أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا: بلی یارسول اللّه. قال: فمن کنت مولاه فعلی مولاه». این روایت مفید معنای امامت است؛ زیرا اولاً: معنای این جمله «فلان امام»؛ آن است که آن شخص در میان امت اولی به تصرف است و معنای دیگری مقصود نیست. ثانیاً: مولی از مالک تصرف بودن فهمیده می‌‌شود.
   2. حدیث منزلت: «أنت مِنی بمنزلة هرون من موسی، إلاّ أنه لانبی بعدی». در این روایت همه ویژگی‌های حضرت هارون جز مقام نبوت برای حضرت علی (ع) ثابت شده است که از جمله آن مالک تصرف امور امت است و این امامت ایشان را ثابت می‌کند.
3. اجماع. یعنی عترت اجماع دارند که امام بعد از پیامبر (ص) حضرت علی (ع) است.

در مورد امام حسن و امام حسین (ع) روایت «الحسن والحسین إمامان؛ قاما أو قعدا، وأبوهما خیر منهما» را به عنوان نص جلی بر امامت آن بزرگواران می‌دانند. در مقام استدلال می‌گویند: این روایت بر امامت آن دو در همه زمان‌ها دلالت دارد. البته زمان پیامبر و زمان امامت پدرشان علی (ع) را باید استثنا کرد. همچنین اجماعی است که حسین (ع) در زمان حسن (ع) امام نبوده است. بنابراین در بقیه زمان‌ها داخل معنای این نص خواهند بود و از کسانی که این حق را از آنها گرفتند همچون معاویه و یزید (که لعنت خداوند بر آنان باد)، سزاورتر بوده‌اند.

زیدیه در امامت بعد از امام حسن و امام حسین (ع)، قائل به نص نیستند و معتقدند هر فاطمی که با شمشیر قیام نموده و مردم را به سوی خود دعوت کند، امام است. ‌ آنها شرایطی همچون: علم، شجاعت، سخاوت، تقوا و تدبیر در امور را، در این امام لازم می‌دانند. دلیل آنها بر حصر امامت در نسل فاطمی آن است که اولاً: عقل، امامت غیر آنها را قبیح می‌داند و غیر آنها صلاحیت امامت را ندارند. ثانیاً: عترت اجماع دارند که امامت در غیر آنها جایز نیست و اجماع عترت نیز حجت است.

دیدگاه اسماعیلیه

اسماعیلیه در اعتقاد به امامان تا امام صادق (ع) با امامیه هم نظر‌ند؛ اما شیعیان اثناعشری معتقدند بعد از امام صادق (ع)، حضرت موسی بن جعفر (ع) به مقام امامت رسیده است. گروهی از اسماعیلیه، اسماعیل فرزند امام صادق (ع) را امام می‌دانستند هرچند اسماعیل پیش از امام صادق (ع) از دنیا رفت. ولی مرگ او را انکار کردند و گفتند او به عنوان امام قائم رجعت خواهند کرد. گروهی دیگر، مرگ اسماعیل را باور کردند؛ اما معتقدند پسر بزرگ اسماعیل به نام محمد جانشین اوست. این دو فرقه را «اسماعیلیه» می‌گویند.

از دیدگاه آنها وجود امام در میان جامعه ضروری است و برای اثبات آن به ادله عقلی و نقلی استناد کرده‌اند. برای امام ویژگی‌های همانند عصمت را شرط می‌دانند و برای اثبات آن استدلال کرده‌اند. آنها معتقدند مقام امامت الهی است و بر امامت امام باید نص وجود داشته باشد. بدین جهت انتخاب امام را از سوی بشر باطل می‌دانند و براثبات بطلان آن استدلال کرده‌اند.

ادله دیدگاه اسماعیلیه

این گروه برای اثبات امامت اسماعیل بن جعفر و فرزندان او ادله‌های فراوانی اقامه کرده‌اند که حمیدالدین کرمانی در کتاب «المصابیح فی اثبات الامامة» به صورت تفصیلی آورده است.

دلیل نخست این است: از آنجایی که امامت تنها از طریق نص ثابت می‌شود، پیامبر بر امامت علی (ع) و ایشان نیز بر امامت فرزندش امام حسن (ع) تصریح نمود؛ اما درباره فرزندان حسن هیچ نصی وارد نشده است از این جهت امامت به برادرش امام حسین (ع) منتقل شد. پیامبر نیز بر امامت امام حسین (ع) تصریح نمود و امامت در فرزندان ایشان ادامه یافت نه فرزندان امام حسن (ع)؛ ‌ چون ذریه حسین (ع)‌ به امامت اولی بودند. بدین ترتیب نص بر امامت فرزندان امام حسین (ع) تا امام جعفر صادق (ع) وجود داشت. ایشان نیز بر امامت اسماعیل تصریح نمود و چون اسماعیل در زمان حیات پدرش از دنیا رفت، با اختلاف شیعیان، امام صادق (ع)‌ به برخی فرزندان خود اشاره نمود. حالا در این نص ایشان بر برخی اولادش، سه صورت متصور است:

1. در موقع نص، برای اسماعیل فرزندی بوده است: این نص و حکم امام صادق (ع) بغیر ما انزل الله است؛ چون برای اسماعیل فرزندی بوده است و میراث اسماعیل را برای برادر او داده و این توهم در مورد امام صادق (ع) راهی ندارد و نص او باطل است. پس امامت برای فرزند اسماعیل ثابت است.
2. در موقع نص، برای اسماعیل فرزندی نبوده و در علم خداوند این گونه بوده است که اسماعیل منقطع النسل باشد. در این صورت نص بر اسماعیل هم باید جایز نباشد در حالی‌که می‌بینیم امام صادق (ع)‌ بر امامت اسماعیل تصریح نموده است. این نشان می‌دهد که حضرت علم داشته به اینکه اسماعیل منقطع النسل نبوده پس امامت در نسل او ثابت است.
3. صورت سوم این است که امام صادق (ع) بعد از نص بر اسماعیل بر امامت هیچ کسی تصریح نکرده است. در این صورت نیز امامت برای اسماعیل ثابت است و در نتیجه برای او نسل ثابت می‌شود؛ چون کسی‌که نسل و عقب ندارد مستحق امامت نیست. پس از اینجا ثابت می‌شود که امامت برای نسل اوست. با این وجوه ثلاثه، امامت برای اسماعیل و نسل او ثابت می‌شود.

نظریه مذاهب اهل سنت درباره راه تعیین امام

مقالهٔ اصلی: راه تعیین امام از دیدگاه اهل سنت

تمام فرق اهل سنت جز اندکی، وجود امام را در جامعه امری ضروری می‌دانند. بر این اساس معتقدند اطاعت از امام منتخب واجب است. از دیدگاه آنها امامت به معنای جانشینی پیامبر است که وظیفه او برپا داشتن قوانین شریعت و حفظ اسلام است. برپایه این تعریف، امامت مساوی با خلافت خواهد بود. از این رو، ‌ در بحث تعیین امام، مقصود از «امام» همان خلیفه است. از آنجایی‌که آنها به امامت و خلافت الهی معتقد نیستند، تعیین خلیفه و امام را انتخابی می‌دانند؛ چون نصی از سوی خداوند و همچنین پیامبر در این مورد وارد نشده است و پیامبر تعیین خلیفه را به انتخاب امت واگذارده است.

راه‌های تعیین امام از منظر اهل سنت

اهل سنت پنج طریق را برای انعقاد و استقرار خلافت مطرح نموده و آن را مستند به عملکرد صحابه در صدر اسلام می‌دانند. گفتنی است تمامی این پنج راه به یک مبنا یعنی انتخابی بودن تعیین امام باز می‌گردند.

اجماع

اجماع یکی از راه‌های تعیین خلیفه است که به دو قسم تقسیم می‌شود:

اجماع مسلمین

گاهی مقصود از اجماع، اتفاق آراء مسلمانان در گزینش و انتخاب خلیفه است. برخی از متکلمان اهل سنت به صورت کلی از اجماع مسلمانان نام برده است. برخی عالمان اهل سنت در رد اعتقاد برخی شیعیان که علوی بودن را از شرایط امامت دانسته‌اند، ‌ بحث اجماع مسلمین را بر امامت خلفای سه‌گانه مطرح کرده و آن را دلیل بر مشروعیت خلافت آنها قلمداد نموده‌ و وجود چنین اجماعی را بر شیعیان حجت قاطع دانسته است. این در حالی است که از چنین اجماع قاطعی بر خلافت خلفای ثلاثه خبری نبوده است.

اجماع اهل حل و عقد

گاهی منظور از اجماع، ‌ اجماع تمامی افراد «اهل حل و عقد» از تمامی شهرهای اسلامی است و در غیر این صورت اجماع تام محقق نخواهد شد. برخی اجماع را به جمهور «اهل حل و عقد» محقق دانسته‌اند اما این دیدگاه را با روشی که خلیفه اول انتخاب شد، رد نموده است. به همین جهت اجماع جمهور اهل حل و عقد را شرط ندانسته و انتخاب از سوی برخی آنها را معتبر می‌دانند. پس در این صورت، بیعت یک یا دو نفر از اهل حل و عقد کافی است و بر سایر مسلمانان واجب است که از خلیفه و امام منتخب پیروی نمایند.

اهل سنت اجماع را حجت می‌دانند و بر حجیت آن به برخی آیات قرآن و روایات استناد کرده‌اند.

شورا

یکی از راه‌های تعیین امام در مکتب اهل سنت، طریق شوراست. آنان شیوه روی کار آمدن خلفا را در این نظریه مبنای انتخاب امام قرار داده‌اند. شورایی که در انتخاب خلیفه نقش داشته در دو مقطع صورت گرفته است:

شورای صحابه (عملکرد اهالی سقیفه)

به اعتقاد آنان در مقطع نخست، صحابیان (از مهاجرین و انصار) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) در سقیفه جمع شدند و برای انتخاب خلیفه به مشورت پرداختند. در این اجتماع، هرچند ابوبکر با بیعت چند تن از مهاجرین و گروهی از انصار انتخاب شد ولی پس از آن دیگران با وی بیعت کردند. برخی از این بیعت به اجماع مسلمانان تعبیر کرده‌اند.

آمُدی در این باره می‌گوید: "در میان اهل حق اختلافی نیست، در اینکه ابوبکر امام برحق بود. انتخاب او به اتفاق مسلمین صورت گرفت و اهل حل و عقد بر امامتش اجماع کردند. اتفاق امت دلیل بر آن است که وی شایسته امامت و جامع شرایط بود".

شورای اهل حل و عقد (عملکرد خلیفه دوم)

مقطع دوم، عملکرد شورای اهل حل و عقد در گزینش خلیفه سوم است که به دستور خلیفه دوم با اعضاء مشخصی تشکیل شد. این مقطع نیز به عنوان معیار انتخاب امام و یکی از راه‌های تعیین امام در نظام فکری اهل سنت جایگاه خاصی دارد.

از آنجایی‌که پیروان مکتب خلفاء برای اثبات مشروعیت خلافت آنان نصی از قرآن و روایات روی دست نداشتند، عملکرد شورا را در این دو مقطع به آیات وحیانی مستند کرده‌اند و از این طریق به خلافت آنان مشروعیت دادند.

بیعت

یکی از طرق رایج در میان اهل سنت در تعیین امام، بیعت است که از دو راه برای انتخاب یک خلیفه منعقد می‌شود:

بیعت مسلمین

گاهی مقصود از بیعت، بیعت همه مسلمانان با امام و خلیفه است. البته چنین بیعتی در مورد شیخین و عثمان صورت نگرفت. بدین جهت گفته‌اند در انعقاد خلافت، چنین اجماعی شرط نیست. در میان خلفای راشدین این‌گونه بیعت جز برای امیرمؤمنان (ع) برای خلفای دیگر صورت نگرفت.

بیعت اهل حل و عقد

آنان معتقدند اگر فردی صلاحیت خلافت را داشته باشد حتی اگر یک نفر در جمعی با وی بیعت نماید، کافی است و نیازی به اجماع ندارد و پیروی دیگران از او واجب است. با اینکه صحابه نسبت به دین سخت گیر بودند و شدیدا از قواعد مسلمین محافظت می‌کردند، بیعت یک یا دو نفر از اهل حل و عقد را کافی می‌دانستند.

آنها برای اثبات این راه هیچ دلیل قرآنی و روایی ندارند تنها مستند شان فعل صحابه است و آن اینکه در سقیفه تنها عمر با ابوبکر بیعت کرد و هیچ یک از صحابه آن را انکار نکردند. از این رو برخی گفته‌اند: امامت نزد اکثر اهل سنت به اختیار علمای اهل حل و عقد ثابت می‌شود؛ هرچند تعداد آنان اندک باشد زیرا امامت ابوبکر بدون نص و اجماع بود.

قهر و غلبه (عملکرد برخی از اصحاب و تابعین)

یکی از راه‌های مشروعیت نظام سیاسی در نزد اهل سنت، آن است اگر فردی شرایط امامت را دارد از طریق زور و غلبه قدرت را در جامعه به دست گیرد، خلافت او منعقد می‌شود هرچند فاسق و جاهل هم باشد. از آن جهت ‌که نظام امور مسلمانان سر و سامان یابد و وحدت کلمه ایجاد شود، پیروی از چنین شخصی لازم است و جهالت و فسق او ضرری وارد نمی‌سازد. اما اگر امام دیگری در همان زمان از طرق غلبه امور را به دست گیرد، امام اول عزل می‌شود و دومی امام خواهد بود. دلیل مدعیان این راه، سخن و عملکرد عبدالله بن عمر است که در جریان جنگ حره در مدینه گفت: نحن مع من غلب؛ ما با کسی هستیم که غالب شود.

برخی عالمان اهل سنت تصریح کرده‌اند که غلبه و زور همواره استوانه خلافت بوده و تاریخ هیچ خلیفه‌ای را نشان نمی‌دهد مگر اینکه ذهن ما را به قوه قاهره و شمشیرهای کشیده در دفاع از او مقرون می‌سازد. این طریق نیز همانند راه‌های دیگر پذیرفته نیست و اشکالات خاص خودش را دارد.

دیدگاه مذاهب مختلف اهل سنت در تعیین امام

دیدگاه اهل حدیث

اهل حدیث سه طریق را برای انتخاب امام مطرح کرده‌اند:

1. نص یا عهد؛ ماوردی می‌گوید: امامت از دو راه منعقد می‌شود یکی انتخاب اهل حل و عقد و دیگری عهد و نص از امام قبل؛
2. بیعت و اختیار؛
3. غلبه و استیلا؛ آنها معتقدند هر کس با زور چیره گردد، از او پیروی خواهند کرد به شرط اینکه از نام اسلام برخودار باشد. برخی گفته‌اند: اگر کسی با شمشیر خلیفه و امیرالمؤمنین نامیده شد، برکسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد، جایز نیست بخوابد و او را امام نداند.

معتزله

مقالهٔ اصلی: معتزله

معتزله معتقدند که امام از دو طریق برگزیده می‌شود:

1. انتخاب و بیعت: یکی از عالمان معتزلی می‌گوید: در شرع، مصلحت بر این است که انتصاب امرا، کارگزاران و حکمرانان بعد از شناخت اوصاف آنها بر اساس اجتهاد و اختیار صورت گیرد. در انتخاب امام نیز مصلحت همین است. انتخاب از طریق جماعت ویژه یعنی گروه اهل حل و عقد صورت می‌گیرد و بر دیگران لازم است که به انتخاب آنان گردن نهند؛
2. نص امام قبلی: به این معنا که امام قبل وقتی تشخیص دهد فردی صلاحیت پیشوایی مردم را دارد، او را به جانشینی خود برگزیند و دستور دهد مردم با او بیعت کنند. در این صورت پس از مرگ امام قبل، بر مردم واجب است که با امام جدید بیعت نمایند و از وی اطاعت نماید.

اشاعره

مقالهٔ اصلی: اشاعره

اشاعره معتقدند که امام از دو طریق تعیین می‌شود؛ یکی انتخاب و بیعت و دیگری نص.

از ابو الحسن اشعری نقل شده که وی می‌گوید: "امامت امام از دو راه ثابت می‌شود: نخست از طریق انتخاب و بیعت. به این بیان که پیامبر خدا اوصاف امام را فی الجمله بیان کرده و انتخاب امام را برعهده امت گذارد، آنها با توجه به آن اوصاف می‌توانند مصداق امام را بیابند و انتخاب نمایند. همچنین جایز است که از طریق نص پیامبر معین شود. به این معنا که آن حضرت با تصریح به اسم و نسب شخصی به امامتش تصریح کند. کما اینکه ایشان در زمان حیاتش برای کارگزاران و والیانش عقد ولایت بست. عبد القاهر بغدادی پس از بیان راه نخست می‌گوید: ثبوت امامت از طریق نص نیز جایز اما نصی بر امامت هیچ شخصی وارد نشده است در نتیجه امت تنها می‌توانند از طریق انتخاب امام را برگزیند.

ماتریدیه

ماتریدیه معتقدند پیامبر خدا (ص) شخصی را به عنوان جانشین و پیشوای امت معین نکرده‌ و انتخاب امام را به امت واگذارده‌است

اباضیه

مقالهٔ اصلی: اباضیه

به اعتقاد آنها یکی از راه‌های گزینش امام، نص است؛ اما از آنجا که اباضیه معتقدند، پیامبر شخصی را برای امامت به عنوان جانشین تعیین نفرموده است، ناگزیر به راه دوم، یعنی گزینش امام از طریق «بیعت و اختیار امت» روی آورده‌اند. قطب الائمه اطفیش می‌گوید: «انتخاب از راه بیعت، گواه آن است که امام از جانب خدا و رسولش منصوب گشته و حکم بیعت درباره امام مثل اجرای سایر احکام است؛ لذا بیعت، مثبِت امامت برای امام نیست، بلکه آشکارکننده امامت برای اوست». اباضیان مانند اهل سنت گزینش امام را بر عهده گروهی که اهل حل و عقد نامیده می‌شوند، می‌دانند.

تمامی فرق خوارج از جمله اباضیه معتقدند که امامت، شایسته شخص فاضل است و امامت مفضول جایز نیست. از دیدگاه آنها امامت در غیر قریش نیز جایز است.

جستارهای وابسته

• انتخاب امام
• انتصاب امام

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
2. ربانی گلپایگانی، علی، القواعد الکلامیة
3. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت
4. ربانی گلپایگانی، علی، آیه ولایت، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
5. حسینی میلانی، سید علی، جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام ج۲
6. رضوانی، علی اصغر، وجود امام مهدی‌ در پرتو عقل
7. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن
8. فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه
9. جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه
10. ناشی اکبر، عبدالله بن محمد، مترجم ایمانی، علی رضا فرقه‌های اسلامی و مسئله امامت