صبر بر سختی‌های دوران غیبت امام مهدی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۴ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۲۰:۰۱

صبر بر سختی‌های غیبت امام مهدی

صبر یعنی خودداری در حال شدت، بر همین اساس، از جمله وظایفی که مسلمین به طور خاص در دوران غیبت برعهدۀ دارند صبر در سختی هاست که می‌‏بایست در مصائب به دامن اسلام چنگ بزنند؛ یعنی در برابر سختی‌ها به پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و همۀ انبیای عظام تأسّی کنند؛ سختی‌هایی که برای پاک‌سازی منتظران نهادینه شده به طوری که امام باقر(ع) در این زمینه فرمودند:.«ای شیعه آل پیامبر، آنقدر پاک‌سازی می‌‌شوید، مانند پاک‌سازی سرمه در چشم»^[۱]. همچنین امام صادق(ع) در این باب فرمودند: «امر فرج بر شما نمی‌رسد، مگر پس از نابودی! نه به خدا سوگند نمی‌رسد، مگر پس از آنکه در اثر آزمایش‌های گوناگون، خالص و پاک شوید»^[۲] مشکلات فراوان و فشارهای گوناگونی که از سوی مخالفین اسلام و ولایت بر شیعیانِ چشم انتظار وارد می‌‌شود به قدری زیاد و عظیم است که مسلمان منتظر برای منحرف نشدن و ناامید نگشتن و از انتظار دست برنداشتن، استقامتی چون کوه و صبری همچون ایوب باید داشته باشند، صبری که قرآن نیز دربارۀ آن فرموده است: ﴿ِ وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ﴾^[۳]. برخی از مفسران، این سوره را به دوران غیبت امام عصر تفسیر کرده‌اند که در آن زمان همۀ انسان‌ها‌ در خسرانند و سرمایۀ انسانیشان را از دست داده‌اند، به جز مؤمنانی که برای چنین روزی آماده شده‌اند، اینان‌ کسانی‌ هستند که یکدیگر را به استقامت در راه حق و صبوری سفارش می‌‌کنند. حتی در روایات اشاره شده صبر در سختی‌ها، حقی است از امامان معصوم برگردن شیعیان، چنانکه امام صادق(ع) در روایتی به مؤمن-الطاق فرمودند: «ای پسر نعمان، هیچ بنده‌ای مؤمن نخواهد بود تا اینکه بر گردن او سه حق وجود دارد حقی از خداوند و حقی از رسولش و حقی از امام... اما حقی که از امام بر گردن اوست صبر در سختی‌ها و ناراحتی‌ها است، تا اینکه خداوند برای او فَرَج را برساند»^[۴]. در زمان غیبت صبر به تنهایی نمی‌تواند اثر گذار باشد بلکه باید دین داری در آن لحاظ شده باشد. چنانکه: امام باقر(ع) در تبیین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾^[۵] می‌‌فرماید: «صبر کنید بر انجام واجبات الهی و پایداری کنید در برابر دشمنان و مراقب امام تان (که به انتظارش هستید) باشید»^[۶]؛ همچنین در روایتی پیامبر اکرم(ص)، به متقینِ زمان غیبت امام بشارت می‌‌دهد می‌‌فرماید: «ای جندب در زمان غیبت، هر پادشاهی که بر مردم مسلط می‌‌شود به مردم ظلم می‌‌کند، پس چون خداوند خروج قائم ما را برساند زمین سرشار از عدل و داد می‌‌شود آنچنان که آکنده از ظلم و ستم شده است سپس فرمودند: خوشا به حال کسانی که در زمان غیبتش بردباری می‌‌ورزند، خوشا به حال آنان که بر طریق آنان تقوا پیشه می‌‌کنند»^[۷]. صبر مقید به دینداری بدان جهت است که اگر دینداری با صبر و شکیبائی همراه نباشد، صلح و امنیت جامعه از بین می‌‌رود و به تدریج ناامیدی بر مردم غلبه می‌‌کند در هر صورت شرایط بسیار دشوار و ویژه‌ای که در عصر غیبت وجود دارد ایجاب می‌‌کند هر شیعۀ منتظری با استقامت و صبر در برابر مشکلات و گرفتاری‌ها بایستد و از موجودیت و هویت خویش دفاع کند، زیرا منتظر کسی است که مشکلات دوران انتظار را پیش بینی کرده و در نتیجه از بحران هجوم مشکلات بکاهد و صبرش مغلوب حوادث نشود؛ چنان‌که برخی از روایات مصادیقی که منتظر باید در آن صبر کند را ذکرکرده‌اند؛ از جمله امام حسین(ع) فرمودند: «کسانی که در زمان غیبت امام در مقابل آزار و تکذیب،استقامت می‏‌‏کنند، مانند کسانی‌‏اند که در حضور رسول خدا شمشیر زده‌‏اند»^[۸]. همچنین منتظر هم صابر است و هم شاکر. از طرفی بر ناملایمات روزگار، آزار و طعنه‌های مخالفان، طولانی شدن زمان غیبت و فراق و هجران مولای خویش شکیبایی پیشه می‌سازد و از درگاه پروردگار ثبات قدم طلب می‌کند و از طرف دیگر خداوند را به خاطر نعمتی که به او عطا فرموده است (نعمت عظیم انتظار) سپاس می‌گوید.

صبر عبادی

می توان گفت مهم‌ترین صبری که از مسلمان منتظر در زمان غیبت می‌‌توان متصور شد، صبر نسبت به اعمال عبادی است زیرا احادیثی که مسلمین را تشویق به انتظار کرده‌اند در واقع از نیت و پایداری منتظر در اعمال عبادیش سخن گفته‌اند، چنانکه در روایت «با فضیلت‌ترین عبادت، انتظار فرج است»^[۹] نیّت و پایداری اعمال عبادی منتظر در جهت رضایت خداوند، مورد نظر است.سختی‌ها و دشواری‌هایی که در راه اعمال عبادی و به بیان بهتر در راه عقائد فرد منتظر به وجود می‌‌آید دشواری‌هایی است که در زمان پیامبر(ص) وجود نداشت و در دوران ظهور هم پدید نخواهد آمد، زیرا سختی‌هایی که در راه عقیده به وجود می‌‌آید، به دو نوع تقسیم می‌‏شوند:

دشواری‌هایی که یک فرد، با اختیار خود متحمل می‏‌شود و در راه حفظ عقیده و ایمان خود زحماتی می‌‏کشد.
رنج‌ها و آزارهایی که از سوی دیگران به خاطر ضدیت با ایمان و عقایدش بر او وارد می‏‌شود و منظور از دشواری‌های شخص منتظر، همین نوع دوم است زیرا در جامعۀ اسلامی که تمام معیارهای اسلامی به تمام و کمال اجرا می‌‌شود قطعاً چنین رنج‌هایی وجود ندارد، چه در دوران پیامبر(ص) و چه در زمان ظهور حضرت حجت(ع) بلکه این رنج‌ها مخصوص دورۀ غیبت امام است، یعنی دوره ای که الان زندگی می‌‌کنیم و معروف، منکر و منکر، معروف گشته است و افراد با اخلاص با وجود پاکی و اخلاص و کارآمدیشان از زندگی اجتماعی و دخالت در امور طرد شده اند.

تاکید ائمه بر صبر در دوران غیبت

اینکه چرا ائمه معصومین(ع)، شیعیان را به صبر دعوت کرده‌اند، می‌‌تواند به خاطر دلایل زیر باشد:

طولانی بودن دوران غیبت؛ چنانکه در روایتی امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «تلاش برای کندن کوه‌ها آسان‌تر است از مبارزه با پادشاهی که برای آن مدت خاصی تعیین شده است. از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، همانا زمین از آن خداست و آن را به هر کدام از بندگانش که اراده کند واگذار می‌‌کند و سرانجام خیر از آن صالحان است. در انجام این امر (فرج امام عصر) قبل از رسیدن زمان آن شتاب نکنید که پشیمان خواهید شد و همچنین پایان انتظار بر شما طولانی به نظر نیاید که سنگدل خواهید شد»^[۱۰] از این رو اگر منتظر نتواند بردبار باشد و این محنت دراز مدت را تحمل کند کنترلش را از دست خواهد داد و از مسیر حق منحرف شده و از آفاتی که در روایت از آن نام برده شده در امان نخواهند ماند.
شخص منتظر در معرض لغزش است و هر لحظه این امکان وجود دارد که ابتلائات و فتنه‌های آخرالزمان او را از مسیر حق منحرف کند، در این صورت برای منحرف نشدن از مسیر حق باید صبوری کند؛ چنانکه امام باقر(ع)، امتحاناتی که در زمان غیبت بر منتظرین حادث می‌‌شود را این چنین بیان کردند «به خدا سوگند، به چیزی که آرزویش را دارید نخواهید رسید (ظهور امام)، مگر اینکه همگی در غربال امتحان، تکان سختی بخورید و در این امتحان، آزموده شوید تا صف خوبان از بدان و ثابت‌قدمان از مدعیان، جدا گردد. به خدا سوگند، این آرزو عملی نخواهد شد، مگر بعد از یأس و ناامیدی، تا زمانی که افراد شقی، شقاوتشان و افراد اهل سعادت، لیاقت و صلاحیتشان را آشکار سازند»^[۱۱]؛ همچنین امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفْ وَالْجُوعِ﴾^[۱۲] فرمودند: «و البته شما را یعنی مؤمنین را قبل از خروج و قیام حضرت مهدی به سختی‌ها همچون ترس و گرسنگی و نقصان أموال و نفوس و آفات زراعت بیازمائیم و به صابران بشارت بده». سپس حضرت فرمودند: «یعنی بشارت بده به صابران در چنین زمانی فرج و ظهور نزدیک است»^[۱۳].
در عصر غیبت جامعه از نظر اعتقادی سست می‌‌شود و در این شرایط عده‌ای باید عهده‌دار تعلیم و تربیت شوند تا از کاروان جامانده‌ها دستگیری کنند. از سوی دیگر منتظران واقعی می‌‌دانند باید برای ظهور، زمینه‌ها را فراهم کرد و روشن است انجام این مسئولیت‌ها صبر فراوان می‌‌خواهد.
جامعۀ مؤمنان در عصر غیبت باید انسجام و یکپارچگی خود را حفظ کرده و در برابر دشمنی‌ها مقاومت کنند و درصدد این باشند که تمام مشکلات حل و فصل شود و این مهم زمانی محقق می‌‌شود که عده‌ای کمر همت بسته و برای رفع مشکلات و از بین بردن اسباب اختلاف و نزاع دست به عمل شوند و مسلما این مسیر با سختی‌هایی همراه است که فقط صبر و پایداری می‌‌تواند شخص منتظر را از این سختی‌ها عبور دهد.
زنده نگه داشتن روح امید و نشاط و احساس تعهد و مسئولیت و پیوند روحی و عاطفی با امام، بدون صبر و پایداری امکان‌پذیر نیست.

رابطه صبر و انتظار

بزرگ‌ترین عامل ایجاد صبر در برابر سختی‌ها و مصیبت‌ها برای مسلمانان، انتظار مسلمین برای ظهور امام غائب است؛ به طوری که عده ای معتقدند صبر در زمان غیبت، همان انتظار برای امام غایب است؛ چنانکه در روایتی از امام رضا(ع) آمده است: «چه نیکوست شکیبایی و انتظار فرج! آیا گفته خدا را شنیدید که فرمود: ﴿وَارْتَقِبُواْ إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ ﴾ و همچنین فرمود: ﴿ٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرينَ﴾ بنابراین صبور باشید، چون فرج بعد از زمان یأس و ناامیدی می‌‌رسد و افراد قبل از شما صبورتر بودند»^[۱۴]؛ در واقع امام رضا(ع) در این روایت، انتظار بدون صبر را پوسته‌ای بدون مغز و قالبی بدون محتوا معرفی می‌‌کند و به همین سبب عده ای در تفسیر انتظار آن را مترادف صبر دانسته اند؛ چراکه حق انتظار این است که از صبر جدا نباشد بلکه انتظار نوعی صبر است؛ در واقع انتظار واقعی، مسلمانان به ‏ویژه شیعیان را در برابر ظلم‏‏‌ها، فسادها، زورگویی‏‏‌ها و انواع بلاها و سختی‏‏‌ها،ثابت و در برابر فتنه‌ها بصیر و به آنان دل و جرأت می‏‌‏دهد تا در برابر تهدیدها، تطمیع‏‌ها و سخت‏گیری‌‏های دشمنان اسلام، خود را نبازند و از هیچ‏ چیز و هیچ‌‏کس نترسند.

صبر، دلیل برتری منتظران

احتمال دارد برتر بودن منتظران در هر عصر و زمانی به دلیل صبر کردن در سختی‌ها باشد، پیامبر اکرم(ص) خطاب به اصحابشان فرمودند: «بعد از شما قومی می‌‌آید که پاداش هر یک از آنها برابر پاداش پنجاه نفر از شماست. گفتند: ای رسول خدا مگر نه این است که ما در حضور شما، در بدر و احد و حنین شرکت کردیم و قرآن در میان ما نازل شد؟! فرمود: اگر مصیبت‌هایی را که بر آنان وارد می‌‌شد بر شما وارد می‌‌شد؛ نمی‏‌‏توانستید تحمل کنید»^[۱۵] و حتی در جایی دیگر پیامبر منتظران صبور زمان غیبت امام عصر را به عنوان برادر خودشان معرفی کردند و دلیل این نزدیکی را اینچنین بیان کردند: «برادران من کسانی‏‌اند که در آخر الزمان می‏‌‏آیند و (ندیده، به من ایمان می‏‌‏آورند)...استقامت هر یک از آنها در دین خود، از کندن خارها در شب تاریک و به دست گرفتن آتش گداخته سخت‏تر است. آنها مشعل‏‏‌های هدایت‏‌اند که خداوند آنان را از فتنه‏‏‌های تیره‌‏وتار، نجات می‏‌‏بخشد»^[۱۶] و در جای دیگر فرمودند: «خوشا به حال صابرین در غیبت او... آنان کسانی هستند که خداوند در کتابش چنین توصیفشان کرده و کسانی که به غیب ایمان می‌آورند»^[۱۷].

نتیجه

نتیجه اینکه از جمله وظایفی که مسلمین به طور خاص در دوران غیبت بر عهده شان است تحمل مشکلات و سختی هاست^[۱۸] و بزرگترین عامل ایجاد صبر در برابر سختی‌ها و مصیبت‌ها برای مسلمانان، انتظار مسلمین برای ظهور امام غائب است^[۱۹].

پرسش مستقیم

آیا صبر بر سختی‌های دوران غیبت از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)

منابع

پانویس

↑ «لَتُمَحَّصُنَّ یَا شِیعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ تَمْحِیصَ الْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ»؛ غیبت نعمانی، ص ۲۰۶.
↑ «إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَأْتِیکُمْ إِلَّا بَعْدَ إِیَاسٍ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُمَیَّزُوا لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُمَحَّصُوا»؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۱۱.
↑ «سوگند به روزگار، که آدمی در زیانمندی است. جز آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند و یکدیگر را به راستی پند داده‌اند و همدیگر را به شکیبایی اندرز داده‌اند» سوره عصر، آیه ۱ ـ ۳
↑ «یَا ابْنَ النُّعْمَانِ لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ سُنَنٍ سُنَّةٌ مِنَ اللَّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ رَسُولِهِ وَ سُنَّةٌ مِنَ الْإِمَامِ... أَمَّا الَّتِی مِنَ الْإِمَامِ فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ حَتَّی یَأْتِیَهُ اللَّهُ بِالْفَرَجِ»؛ تحف العقول، ص ۲۳۰.
↑ «ای مؤمنان! شکیبایی ورزید و یکدیگر را به شکیب فرا خوانید و از مرزها نگهبانی کنید و از خداوند پروا بدارید باشد که رستگار شوید» سوره آل عمران، آیه ۲۰۰.
↑ «اصْبِرُوا عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ صابِرُوا عَدُوَّکُمْ وَ رابِطُوا إِمَامَکُمُ الْمُنْتَظَرَ»؛ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص ۱۹۹.
↑ «یَا جُنْدَبُ فِی زَمَنِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ سُلْطَانٌ یَعْتَرِیهِ وَ یُؤْذِیهِ فَإِذَا عَجَّلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً ثُمَّ قَالَ(ع)طُوبَی لِلصَّابِرِینَ فِی غَیْبَتِهِ طُوبَی لِلْمُتَّقِینَ عَلَی مَحَجَّتِهِمْ»؛ الخزاز القمی، کفایة الأثر، ص۶۰.
↑ بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۳۳؛ «امّا الصابر فی غیبته علی الاذی و التکذیب، بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدی رسول اللّه»
↑ «أَفْضَلُ‏ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَج»؛ معجم احادیث الامام المهدی(ع)، ج ۱، ص ۲۸۶.
↑ ابن بابویه، محمد بن علی، خصال، ج۲، ص۶۲۲.
↑ «لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم حتی تُغَرْبَلُوا لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم حتی تمیزوا لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم إِلَّا بَعْدَ إیاس لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم حتی یشقی مِنْ شقی وَ یسعد مَنْ»؛ الغیبة، طوسی، ص۳۳۹؛ بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۱۳.
↑ «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.
↑ «(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ)یَعْنِی (الْمُؤْمِنِینَ) (قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ ِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ) قَالَ...: (وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ) عِنْدَ ذَلِکَ بِتَعْجِیلِ الْفَرَجِ...»؛ تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۷۶.
↑ «مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ فَعَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا یَجِی‏ءُ الْفَرَجُ عَلَی الْیَأْسِ فَقَدْ کَانَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ أَصْبَرَ مِنْکُم‏»؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۴۵.
↑ «سَیَأْتِی قَوْمٌ مِنْ بَعْدِکُمْ اَلرَّجُلُ اَلْوَاحِدُ مِنْهُمْ لَهُ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ نَحْنُ کُنَّا مَعَکَ بِبَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ وَ نَزَلَ فِینَا اَلْقُرْآنُ فَقَالَ إِنَّکُمْ لَوْ تَحَمَّلُوا لِمَا حُمِّلُوا لَمْ تَصْبِرُوا صَبْرَهُمْ»؛ منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر، ص ۵۱۵؛ الغیبة طوسی، ص ۲۷۵؛
↑ «إِخْوَانِی قَوْمٌ فِی آخِرِ الزَّمَانِ آمَنُوا وَ لَمْ یَرَوْنِی لَقَدْ عَرَّفَنِیهِمُ اللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُخْرِجَهُمْ مِنْ أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِهِمْ لَأَحَدُهُمْ أَشَدُّ بَقِیَّةً عَلَی دِینِهِ مِنْ خَرْطِ الْقَتَادِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ أَوْ کَالْقَابِضِ عَلَی جَمْرِ الْغَضَا أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الدُّجَی یُنْجِیهِمُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ فِتْنَةٍ غَبْرَاءَ مُظْلِمَة»؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴؛
↑ «طُوبَی لِلصَّابِرِینَ فِی غَیْبَتِهِ... أُولَئِکَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ: ﴿الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ...﴾»؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۳ ملکی راد، محمود، کارکرد مهدویت در اصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی، ص ۳۱۰-۳۱۱
↑ ر.ک: سید محمد صدر|صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری، ص۴۵۳- ۴۵۵.
↑ ر.ک: صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۴۵۳- ۴۵۵؛ مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۱۰-۱۱۸؛ کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص ۲۲۱، ۲۱۷؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار، ص۷۹-۹۰؛ هدایت‌نیا، فرج‌الله، ابعاد انتظار در قرآن کریم و روایات، ص۱۱۹؛ شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت، ص ۲۱۱-۲۱۲؛ سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۷۵-۷۶؛ صمیمی، سیمین، عرصه‌های تأثیرگذاری اعتقاد به مهدویت در اصلاح فرد از دیدگاه قرآن و حدیث؛ حکیمی، امیر مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۷۵؛ امینی، سید عبدالحمید، انتظار عدالت و صلح جهانی، ص۲۴۳؛ محمدی، ابراهیم، ضرورت توانمندی منتظران در قرآن کریم و حدیث (مقاله)|ضرورت توانمندی منتظران در قرآن کریم و حدیث، ص ۱۵۰-۱۵۱؛ صفائی حائری؛ علی،تو می‌آیی، ص ۲۶ -۳۲؛ فرحمند، مهناز، جامعه منتظر ظهور از منظر دعای عصر غیبت؛ فاکر میبدی، محمد، زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی عصر، ص ۱۷۰-۱۷۱؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۹۰؛ پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، انتظار منتظر و تکالیف منتظران، ص ۳۳-۳۸؛ صمدی، قنبر علی، آخرین منجی، ص۱۲۸؛ آهنگران، محمد رسول، بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود (مقاله)|بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود، ص ۱۷۲-۱۷۳؛ نیلی‌پور، مهدی، انتظار و وظایف منتظران، ص ۲۲-۳۰؛ آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، ص ۷۲-۷۴؛ هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده؛ حکیمی، امیر مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۷۵؛ گرجیان، محمد مهدی، تحلیل کارآمدی انتظار در حیات طیبه، ص ۲۱؛ فاضل همدانی، سید یحیی، نشانه‌های قائم آل محمد، ص ۷۹؛ موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، ص ۳۲‌‌۳۳؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص ۴۵۸ ـ ۴۵۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۱۱۷ ـ ۱۱۰؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹‌‌ ۲۱۲؛ هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص ۶۷۴؛ هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۷۷؛ سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص ۳۴ ـ ۳۵؛پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، شیعه در عصر غیبت، ص ۳۴‌‌۳۷؛ نجفی لیواری، مریم و محمدنیا گالشکلامی، نرگس، واکاوی شاخصه‌های الگوی خانواده منتظر، ص۷۶‌‌۷۷؛ انصاری، عبدالرحمن، وظایف منتظران امام عصر، ص۲۸‌‌۳۱؛ کرمی، رضا علی، خانواده منتظر امام زمان، ص ۵‌‌۷۶؛ کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص ۹؛ آیتی، نصرت‌‏الله، آیینه انتظار یاوران مهدی، ص ۱۶۰‌‌۱۶۱؛ پژوهشگران مسجد مقدس جمکران، انتظار بهار و باران، ص ۷۱‌‌ ۷۲

[1] «لَتُمَحَّصُنَّ یَا شِیعَةَ آلِ مُحَمَّدٍ تَمْحِیصَ الْکُحْلِ فِی الْعَیْنِ»؛ غیبت نعمانی، ص ۲۰۶.

[2] «إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَا یَأْتِیکُمْ إِلَّا بَعْدَ إِیَاسٍ لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُمَیَّزُوا لَا وَ اللَّهِ حَتَّی تُمَحَّصُوا»؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۱۱.

[3] «سوگند به روزگار، که آدمی در زیانمندی است. جز آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند و یکدیگر را به راستی پند داده‌اند و همدیگر را به شکیبایی اندرز داده‌اند» سوره عصر، آیه ۱ ـ ۳

[4] «یَا ابْنَ النُّعْمَانِ لَا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ سُنَنٍ سُنَّةٌ مِنَ اللَّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ رَسُولِهِ وَ سُنَّةٌ مِنَ الْإِمَامِ... أَمَّا الَّتِی مِنَ الْإِمَامِ فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ حَتَّی یَأْتِیَهُ اللَّهُ بِالْفَرَجِ»؛ تحف العقول، ص ۲۳۰.

[5] «ای مؤمنان! شکیبایی ورزید و یکدیگر را به شکیب فرا خوانید و از مرزها نگهبانی کنید و از خداوند پروا بدارید باشد که رستگار شوید» سوره آل عمران، آیه ۲۰۰.

[6] «اصْبِرُوا عَلَی أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ صابِرُوا عَدُوَّکُمْ وَ رابِطُوا إِمَامَکُمُ الْمُنْتَظَرَ»؛ نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص ۱۹۹.

[7] «یَا جُنْدَبُ فِی زَمَنِ کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ سُلْطَانٌ یَعْتَرِیهِ وَ یُؤْذِیهِ فَإِذَا عَجَّلَ اللَّهُ خُرُوجَ قَائِمِنَا یَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً ثُمَّ قَالَ(ع)طُوبَی لِلصَّابِرِینَ فِی غَیْبَتِهِ طُوبَی لِلْمُتَّقِینَ عَلَی مَحَجَّتِهِمْ»؛ الخزاز القمی، کفایة الأثر، ص۶۰.

[8] بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۱۳۳؛ «امّا الصابر فی غیبته علی الاذی و التکذیب، بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدی رسول اللّه»

[9] «أَفْضَلُ‏ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَج»؛ معجم احادیث الامام المهدی(ع)، ج ۱، ص ۲۸۶.

[10] ابن بابویه، محمد بن علی، خصال، ج۲، ص۶۲۲.

[11] «لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم حتی تُغَرْبَلُوا لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم حتی تمیزوا لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم إِلَّا بَعْدَ إیاس لَا وَ اللَّهِ لَا یکون مَا تَمُدُّونَ إلیه أعینکم حتی یشقی مِنْ شقی وَ یسعد مَنْ»؛ الغیبة، طوسی، ص۳۳۹؛ بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۱۳.

[12] «و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.

[13] «(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ)یَعْنِی (الْمُؤْمِنِینَ) (قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ ِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ) قَالَ...: (وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ) عِنْدَ ذَلِکَ بِتَعْجِیلِ الْفَرَجِ...»؛ تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۷۶.

[14] «مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ فَعَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا یَجِی‏ءُ الْفَرَجُ عَلَی الْیَأْسِ فَقَدْ کَانَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ أَصْبَرَ مِنْکُم‏»؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۴۵.

[15] «سَیَأْتِی قَوْمٌ مِنْ بَعْدِکُمْ اَلرَّجُلُ اَلْوَاحِدُ مِنْهُمْ لَهُ أَجْرُ خَمْسِینَ مِنْکُمْ قَالُوا یَا رَسُولَ اَللَّهِ نَحْنُ کُنَّا مَعَکَ بِبَدْرٍ وَ أُحُدٍ وَ حُنَیْنٍ وَ نَزَلَ فِینَا اَلْقُرْآنُ فَقَالَ إِنَّکُمْ لَوْ تَحَمَّلُوا لِمَا حُمِّلُوا لَمْ تَصْبِرُوا صَبْرَهُمْ»؛ منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر، ص ۵۱۵؛ الغیبة طوسی، ص ۲۷۵؛

[16] «إِخْوَانِی قَوْمٌ فِی آخِرِ الزَّمَانِ آمَنُوا وَ لَمْ یَرَوْنِی لَقَدْ عَرَّفَنِیهِمُ اللَّهُ بِأَسْمَائِهِمْ وَ أَسْمَاءِ آبَائِهِمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُخْرِجَهُمْ مِنْ أَصْلَابِ آبَائِهِمْ وَ أَرْحَامِ أُمَّهَاتِهِمْ لَأَحَدُهُمْ أَشَدُّ بَقِیَّةً عَلَی دِینِهِ مِنْ خَرْطِ الْقَتَادِ فِی اللَّیْلَةِ الظَّلْمَاءِ أَوْ کَالْقَابِضِ عَلَی جَمْرِ الْغَضَا أُولَئِکَ مَصَابِیحُ الدُّجَی یُنْجِیهِمُ اللَّهُ مِنْ کُلِّ فِتْنَةٍ غَبْرَاءَ مُظْلِمَة»؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴؛

[17] «طُوبَی لِلصَّابِرِینَ فِی غَیْبَتِهِ... أُولَئِکَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ: ﴿الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ...﴾»؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۳ ملکی راد، محمود، کارکرد مهدویت در اصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی، ص ۳۱۰-۳۱۱

[18] ر.ک: سید محمد صدر|صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری، ص۴۵۳- ۴۵۵.

[19] ر.ک: صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۴۵۳- ۴۵۵؛ مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۱۰-۱۱۸؛ کارگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص ۲۲۱، ۲۱۷؛ علی‌زاده، مهدی، نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار، ص۷۹-۹۰؛ هدایت‌نیا، فرج‌الله، ابعاد انتظار در قرآن کریم و روایات، ص۱۱۹؛ شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت، ص ۲۱۱-۲۱۲؛ سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۷۵-۷۶؛ صمیمی، سیمین، عرصه‌های تأثیرگذاری اعتقاد به مهدویت در اصلاح فرد از دیدگاه قرآن و حدیث؛ حکیمی، امیر مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۷۵؛ امینی، سید عبدالحمید، انتظار عدالت و صلح جهانی، ص۲۴۳؛ محمدی، ابراهیم، ضرورت توانمندی منتظران در قرآن کریم و حدیث (مقاله)|ضرورت توانمندی منتظران در قرآن کریم و حدیث، ص ۱۵۰-۱۵۱؛ صفائی حائری؛ علی،تو می‌آیی، ص ۲۶ -۳۲؛ فرحمند، مهناز، جامعه منتظر ظهور از منظر دعای عصر غیبت؛ فاکر میبدی، محمد، زمینه‌سازی ظهور حضرت ولی عصر، ص ۱۷۰-۱۷۱؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۹۰؛ پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، انتظار منتظر و تکالیف منتظران، ص ۳۳-۳۸؛ صمدی، قنبر علی، آخرین منجی، ص۱۲۸؛ آهنگران، محمد رسول، بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود (مقاله)|بررسی مبانی ضرورت زمینه‌سازی برای ظهور موعود، ص ۱۷۲-۱۷۳؛ نیلی‌پور، مهدی، انتظار و وظایف منتظران، ص ۲۲-۳۰؛ آذربایجانی، مسعود، رابطه انتظار و بهداشت روان، ص ۷۲-۷۴؛ هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده؛ حکیمی، امیر مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۷۵؛ گرجیان، محمد مهدی، تحلیل کارآمدی انتظار در حیات طیبه، ص ۲۱؛ فاضل همدانی، سید یحیی، نشانه‌های قائم آل محمد، ص ۷۹؛ موسوی، سید مهدی، تربیت سیاسی در پرتو انتظار، ص ۳۲‌‌۳۳؛ پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه، ص ۴۵۸ ـ ۴۵۹؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت، ص ۱۱۷ ـ ۱۱۰؛ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۱۹۹‌‌ ۲۱۲؛ هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده؛ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص ۶۷۴؛ هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران، ص ۷۷؛ سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص ۳۴ ـ ۳۵؛پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، شیعه در عصر غیبت، ص ۳۴‌‌۳۷؛ نجفی لیواری، مریم و محمدنیا گالشکلامی، نرگس، واکاوی شاخصه‌های الگوی خانواده منتظر، ص۷۶‌‌۷۷؛ انصاری، عبدالرحمن، وظایف منتظران امام عصر، ص۲۸‌‌۳۱؛ کرمی، رضا علی، خانواده منتظر امام زمان، ص ۵‌‌۷۶؛ کوثری، ابراهیم، انتظار و وظایف منتظران، ص ۹؛ آیتی، نصرت‌‏الله، آیینه انتظار یاوران مهدی، ص ۱۶۰‌‌۱۶۱؛ پژوهشگران مسجد مقدس جمکران، انتظار بهار و باران، ص ۷۱‌‌ ۷۲

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

@@ خط ۷۶: / خط ۷۶: @@
 # [[پرونده:25661.jpg|22px]] [[شیعه در عصر غیبت (کتاب)|'''شیعه در عصر غیبت''']]
 # [[پرونده:25571.jpg|22px]] [[انتظار منتظر و تکالیف منتظران (کتاب)|'''انتظار منتظر و تکالیف منتظران''']]
-{{پایان}}
+{{پایان منابع}}
-{{پایان}}
 == پانویس ==