نص بر ائمه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث امامت است. "نص بر ائمه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

نص بر ائمه در قرآن | نص بر ائمه در حدیث | نص بر ائمه در کلام اسلامی | نص بر ائمه در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل نص بر ائمه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• قرآن فرآیند نصّ بر امام یا امامان را در قالب‌ها و اشکال مختلفی بیان کرده است که مى‌‌توان آنها را به سه گروه تقسیم کرد:
• گروه اول، آیاتی که بر وجود امامان در طول تاریخ دلالت مى‌‌کند؛ آیاتی که نشان مى‌‌دهد در طول تاریخ بشری، امامانی منصّوب از طرف خدای متعال وجود داشته‌اند که خدای سبحان، مردم را به اطاعت از آنها امر کرده است.
• گروه دوم، آیاتی که دال بر وجود امامان از آل ابراهیم(ع) است. این گروه از آیات نشان مى‌‌دهد که امامت الهی، در فرزندان ابراهیم(ع) و نسل او، در طول تاریخ استمرار مى‌‌یابد.
• گروه سوم، نصوصی که به تعیین امامانی از  اهل بیت رسول خدا(ع) پس از او دلالت مى‌‌کنند. این امامان، حضرت علی(ع) و مردان خاصی از فرزندان او هستند که خدا هرگونه پلیدی را از آنان دور کرده و آنها را کاملاً پاک ساخته است.
• نصوص سنت نبوی درباره امامت، شرح و بیان نصوص قرآنی در این زمینه است؛ چرا که از طرفی، سنت نبوی چیزی جز تفسیر آیات قرآن نیست و از طرف دیگر، آیاتی در قرآن وجود دارد که به صراحت اطاعت از پیامبر(ص) را واجب مى‌شمارد، مانند: "پیامبر را اطاعت کنید"، و نیز آیات دیگری که تأکید مى‌کند پیامبر "هرگز از روى هواى نفس سخن نمى‌گوید و آنچه مى‌گوید چیزى جز وحى الهی که بر او نازل شده نیست"﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. این آیات، نصوص متواتر سنت پیامبر(ص) درباره امامت را به نصوصی الهی بدل مى‌سازد که شرح و بیان آیات قرآنی است و در روح و ذات خود به نصّ قرآن کریم باز مى‌گردد.
• اکنون هر یک از گروه‌های سه‌گانه آیات را به اجمال برمى‌رسیم:

نخست: نصوص عام

• گروه اول، نصوص عام دالّ بر وجود ائمه در طول تاریخ است، که نشان مى‌دهد خداوند متعال در هر زمانی، امامانی را برای مردم منصوب کرده است: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾.
• بنا بر این آیه شریفه، خداوند متعال در هر امتی در طول تاریخ، رسولی برانگیخت و رسالت و پیام او این بود که خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید. منظور از عبادت در این آیه چنانکه کاملاً آشکار بوده و معنای لغوی آن نیز همین است، تسلیم کامل بودن در برابر خدای سبحان است. این تسلیم شامل تمام افعال ارادی انسان مى‌شود و ما پیش از این گفتیم که امامت در قرآن کریم، به معنای رهبری انسان در تمام افعال اختیاری به سوی کمال است و این کمال، همان تسلیم بودن کامل در برابر خدای سبحان است. بنابراین حقیقتِ امامت، پیشوایی و رهبری مردم در راه عبادت خدای متعال، در تمام اموری است که به نحوی به زندگی انسان مربوط مى‌شود. این همان چیزی است که ضد طاغوت و منافی آن است و با آن مبارزه مى‌کند؛ زیرا معنای طاغوت کسی است که بسیار طغیان و سرپیچی از دستورات الهی مى‌کند و مردم را به بیرون رفتن از دایره اطاعت و عبودیت خدای سبحان فرا مى‌خواند، و مصداق آن ابلیس، ائمه کفر و گمراهی، رهبران سیاستهای ظالمانه و نیز همه قدرتمندان و مستکبرانی است که مردم را از راه خدا باز مى‌دارند و به غیر حُکم او، دعوت مى‌کنند.
• شایسته است برای تعیین دقیق مفهوم طاغوت و عبادت، به قرآن مراجعه کنیم، که مى‌فرماید:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ﴾.
• بر پایه این آیات و دیگر آیات مشابه آن، طاغوت هر حاکمی غیر از خدای سبحان، و هم چنین هر کسی است که به حاکمیتی غیر الهی دعوت کند. پس معنای این کلام خدای متعال که فرمود: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ﴾.
• این است که ما در هر امتی، رهبران الهی و سیاسی برانگیختیم که به آنچه خدا امر مى‌کند حکومت مى‌کنند و مردم را به عبادت خدا و تسلیم حُکم او شدن، و نپذیرفتن حکومت طاغوت‌ها و عدم اطاعت از آنها فرا مى‌خوانند.
• البته همانگونه که معلوم است و تاریخ انبیاء و رسولان بر آن دلالت دارد، لازمه بعثت رسولان رجوع به آنان طبیعتاً اقتضا مى‌کند که آنان اوصیاء و نمایندگانی داشته باشند که برای عصرهای پس از حیات رسول، یا در مکان‌های دور از رسول، مردم بتوانند به او رجوع کنند تا از رجوع به طاغوت و گرویدن به او در امان بمانند. این مطلب را تا حدودی در رابطه با آیۀ کریمۀ ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ﴾ توضیح دادیم.
• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾.
• این آیه به صراحت بیان مى‌کند که خدای سبحان، هماره رسولان را در طول تاریخ برای رهبری و حکومت بر مردم منصّوب و مردم را به اطاعت و پذیرش از ایشانامر کرده است. پس هر پیامبری مبعوث شده است تا رهبری مطاع باشد. در این آیه شریفه، اشارتی زیبا وجود دارد، و آن اینکه "به فرمان خدا، از وى اطاعت شود"؛ عبارت "به فرمان خدا" بیانگر آن است که این اطاعت، اطاعت حکومتی است نه تبلیغی و بدین جهت باید از رسول اطاعت کرد که حاکم و رهبر است، نه فقط برای اینکه او پیغامرسانی از جانب خدا است و امر و نهی او را به خلق مى‌رساند؛ چرا که عبارت "به فرمان خدا" یعنی فرمانی از طرف خدا مبنی بر وجوب اطاعت از رسول و یا به عبارت دیگر، دلالت آیه بر این است که خدا رسول را نصّب کرده تا مطاع باشد. این تعبیر به صراحت حاکی از آن است که این اطاعت، اطاعت حکم و رهبری و فرمانروایی است نه اطاعت تبلیغی صرف؛ چه اینکه در غیر این صورت بهتر بود که خداوند متعال مى‌فرمود: "ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم مگر براى اینکه خدا اطاعت شود".
• ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾.
• مضمون این آیه چنین است: ما در طول تاریخ بشریت، رسولانمان را با دلایل روشن و با کتاب و میزان فرستادیم و مأموریت همه آنها این بود که حکومت خدا را در زمین بر پا کنند و عدالت را در میان مردم بگسترند.
• در این آیۀ شریفه، کتاب به معنای قانون و دستور الهی است؛ زیرا کتاب در لغت، به معنای مکتوب است و مکتوب از مصدر "کتابت" است؛ به معنای وجوب و ثبوت. پس مراد از کتاب، اوامر و نواهی ثابت و لازم است. میزان نیز چیزی است که اشیاء به وسیله آن ارزیابی مى‌شود، تا سالم و خراب آنها از هم جدا شود، و منظور از میزان در این آیه میزان افعال است، نه اشیاء. به وسیله این میزان، اعمال عادلانه از ظالمانه و افعال حق از باطل جدا مى‌شود و این میزان چیزی نیست جز ملکه عدالت و قوه عصمت که با هدایت و عنایت الهی در شخصیت انبیاء نهادینه شده است. حاکم به این دو قوه نیاز دارد؛ او محتاج شناخت قانون الهی و نیز ملکه عدالت است تا رفتار، اقدامات و فعالیت‌هایش مطابق عدل باشد و بتواند حکومت خدا را برپا کرده، و شریعت او را محقق کند.
• ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ كُلًّا هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا وَكُلاًّ فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلاء فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّيْسُواْ بِهَا بِكَافِرِينَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُل لاَّ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾.
• بنا بر این آیات، خداوند متعال در طول تاریخ، رهبرانی منصّوب از طرف خود داشته و آنان را از نوح(ع) تا رسول خاتم حضرت محمد(ص)، برگزیده و به ایشان کتاب، حکم و نبوت عطا کرده است. مضمون کلام خدای متعال در این آیات، این است که این افرادی که ما به آنها کتاب، حکم و نبوت دادیم و به رهبری مردم برانگیختیم، آمدهاند تا در طول تاریخ وبدون اینکه هیچ بازه زمانی از این قاعده مستثنا باشد - در میان مردم به عدالت حکم رانند. بنابراین امامت و رهبری الهی - که رسالت رسولان متضمن آن است - در بازه زمانی خاصی محدود نیست؛ بلکه هماره بوده است و خواهد بود.

دوم: نصوص خاص بر امامت برگزیدگان آل ابراهیم(ع)

• گروه دوم، دربردارنده بسیاری از آیات قرآن کریم است که بر وجود امامانی منصّوب از سوی خدا از آل ابراهیم(ع) در هر زمان پس از عصر ابراهیم(ع) دلالت دارد و ما تنها به برخی از آنها اشاره مى‌کنیم، از جمله:
• آیاتی که به ابراهیم بشارت مى‌دهند که او و فرزندانش، به امامت منصّوب شده‌اند؛ امامان صالحی که به فرمان خدا مردم را هدایت مى‌کنند. اعطای این مقام، اجابت دعای او بود که در جوانی و در اوج درگیری با پدرخوانده‌اش و مشرکین و کافرین قوم خود، از خدای متعال چنین درخواستی کرده بود. خدای تعالی مى‌فرماید: ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا تَعْبُدُونَ قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِينَ قَالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ أَوْ يَنفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ قَالُوا بَلْ وَجَدْنَا آبَاءَنَا كَذَلِكَ يَفْعَلُونَ قَالَ أَفَرَأَيْتُم مَّا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمُ الأَقْدَمُونَ فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّي إِلاَّ رَبَّ الْعَالَمِينَ الَّذِي خَلَقَنِي فَهُوَ يَهْدِينِ وَالَّذِي هُوَ يُطْعِمُنِي وَيَسْقِينِ وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ وَالَّذِي يُمِيتُنِي ثُمَّ يُحْيِينِ وَالَّذِي أَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾.
• همچنین خدای متعال از زبان ابراهیم(ع) مى‌فرماید: ﴿وَقَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ﴾.
• ابراهیم(ع)، زمانی چنین دعایی کرد که جوان بود و در بابل مى‌زیست و با قوم و پدر خود نزاع داشت. او از خدا خواست که به او حکم بدهد و او را امامی قرار دهد که در میان مردم به حق حکم راند و ایشان را به عدالت خدا و راه مستقیم او دعوت کند. ابراهیم(ع) پس از این دعا درخواست دیگری نیز از خدا کرد؛ از خدا خواست به او فرزندان صالحی بدهد که راه او را ادامه دهند و رسالت او را به همه نسل‌ها برسانند: ﴿وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ﴾. و نیز از خدا خواسته بود: ﴿رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾.
• خداوند متعال نیز مى‌فرماید: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾.
• خداوند در آیه دیگری نیز به استجابت دعای او اشاره مى‌کند: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾.
• به نظر مى‌رسد منظور از اجر او در دنیا، همان حکومت و امامت است؛ چراکه اجر الهی در کلام خدا، به حکومت و مُلک تفسیر شده است: ﴿وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَاءُ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَاءُ وَلَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ﴾.
• امام خمینی در تفسیر دعای ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً﴾ مى‌فرمود: منظور از نیکی در دنیا، امامت و سلطه و مُلکی است که خداوند به بندگان صالح خویش مى‌دهد و آنها بدین وسیله حکومت خدا را بر روی زمین به پا مى‌کنند و عدل را گسترده، و زمین را از شرک و ظلم پاک مى‌نمایند.
• ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.
• در این آیه حضرت ابراهیم(ع) از خدا مى‌خواهد که امامت را در فرزندان او قرار دهد. باید توجه داشت که درخواست‌های انبیاء از خداوند متعال، با اذن خداست؛ یعنی آنها فقط چیزی را درخواست مى‌کنند که مى‌دانند خدا از آن راضی است و به ایشان اجازه درخواست آن را داده است. بنابراین خدای متعال، به ابراهیم(ع) اجازه داده بود که قرار دادن امامت در فرزندانش را از خدا بخواهد. خدای سبحان - که در اجابت، حکیم و در بخشش، کریم است دعای ابراهیم(ع) را که با اجازه خود خدا و با این عبارت: "از دودمان من نیز امامانى قرار بده!" بیان شده بود، اینگونه پاسخ داد: "پیمان من، به ستمکاران نمى‌رسد". سپس دعای او را مستجاب کرد و امامت را در فرزندان او استمرار بخشید؛ البته این استمرار به شرط عدالت کامل بود که اراده الهی هرگز از این شرط چشم نمى‌پوشد. بنابراین امامت در نسل ابراهیم(ع) مشروط به عدالت تام‌های است که به حد عصمت مى‌رسد. پاسخ خداوند به درخواست ابراهیم(ع) که با نفی امامت از ظالمینِ نسل او، بیان شد به دلالت التزامی، دالّ بر ثبوت امامت در غیر ظالمین نسل او است و نشان مى‌دهد که این دعا در مورد فرزندان صالح او مستجاب شده است. همانگونه که آیات فراوانی از قرآن کریم - که به تعدادی از آنها اشاره کردیم - بر این استجابت دعا دلالت دارند.
• توضیح آنکه، اگر کسی بگوید: از کجا معلوم که دعای ابراهیم(ع) مستجاب شد و خدا امامت را در فرزندان او قرار داد؟ پاسخ این سؤال در بسیاری از آیات قرآن کریم وجود دارد؛ آیاتی که به وضوح نشان مى‌دهد که خداوند متعال دعای ابراهیم(ع) را اجابت نموده و امامت را در دودمان او قرار داده است، ازجمله این آیۀ شریفه: ﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.
• خداوند متعال به درخواست ابراهیم(ع) که گفت: "از دودمان من نیز امامانى قرار بده!" این عطای افزون که همان نسل پاک و طیب است را امام قرار داد و آیه نیز بر این امر تأکید مى‌کند: "و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما، مردم را هدایت مى‌کردند و انجام کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و اداى زکات را به آنها وحى کردیم و تنها ما را عبادت مى‌کردند".
• ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.
• این آیه به دو نوع انتخاب و اصطفای الهی اشاره مى‌کند:

1. اصطفا و گزینش فردی، که همان انتخاب و برتری دادن آدم و نوح و... است.
2. اصطفا و گزینش خاندانی است، که انتخاب آل ابراهیم و آل عمران است.

• با توجه به اینکه آل عمران، گروهی از آل ابراهیم است، بنابراین عطف آل عمران به آل ابراهیم، عطف خاص به عام است و دالّ بر این مطلب که اصطفای خاندانی در دو مرحله صورت گرفته است؛ مرحله اول، انتخاب آل ابراهیم و مرحله دوم، انتخاب آل عمران از آل ابراهیم. از این رو آیات بعد، اصطفا و گزینش آل عمران را توضیح مى‌دهد: ﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ تا آنجا که: ﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾.
• پس در اینجا انتخابی در ضمن انتخاب دیگر صورت گرفته است که همان اصطفای آل عمران به طور خاص از آل ابراهیم است. حال اگر این آیات را به آیه‌ای که ابراهیم(ع) در آن از خدا درخواست مى‌کند که امامت را در نسل او قرار دهد و پاسخ خداوند که فرمود: "پیمان من، به ستمکاران نمى‌رسد" ضمیمه کنیم، درمى‌یابیم که خدای تعالی، دعای ابراهیم(ع) را مستجاب کرده و امامت را بر پایه شایستگی‌ها و صلاحیت‌ها، در فرزندان او قرار داده است که از این امر، به اصطفا تعبیر شده است. بنابراین امامت در نسل ابراهیم تنها به دلیل انتساب آنها به او، نیست؛ بلکه از رهگذر وجود صفات و شایستگی‌های رهبری در آنان است که ایشان را به مقام اصطفای الهی رسانده است. بنابراین عهد الهی به ظالمین نسل ابراهیم(ع) نمى‌رسد، چنانکه غیر ظالمین هم تنها بر پایه اصطفا و انتخاب الهی به این مقام مى‌رسند. بدین رو از همه آل ابراهیم، امامت فقط به آل عمران رسید و آن نیز به دلیل شایستگی‌های آنان بود. سپس این اصطفای خاص در مجموعه آل ابراهیم در مورد محمد و آل محمد(ص) نیز به وقوع پیوست: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾.
• این اصطفا و انتخاب خاندانی نیز بر اساس شایستگی‌ها و صلاحیت‌ها است، نه صرف نَسَب و حَسَب: ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ﴾.
• در نتیجه این بعضیت، بعضیت نَسَبی نیست، بلکه رسالتی است؛ یعنی تنها به این دلیل، اصطفا شامل این فرزندان مى‌شود که اینان مظهر ارزشها و آرمان‌هایی هستند که خود مؤسس و زعیم خاندان مظهر آنها بوده است.
• یکی از آیاتی که این مطلب را تأیید مى‌کند و نشان مى‌دهد که این انتخاب و اصطفا رسالتی است نه نَسَبی، کلام خدای تعالی به نوح است. نوح به خداوند متعال عرض کرد: ﴿رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنْتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾.
• مفهوم آیه این است که اهل، در منطق قرآن کریم کسی است که با زعیم خاندان نبوی، از لحاظ روحی منسجم و هماهنگ است، و هر شخصی که صرفاً به واسطۀ نَسَب، به خاندان نبوی متصل باشد، از اهل پیامبری که خدا او را برای هدایت مردم فرستاده است به حساب نمى‌آید. در مورد خاندانی هم که اصطفا شامل آن مى‌شود نیز مسئله به همین صورت است؛ به این معنی که فرزندان برگزیده، بعضی از شخصیت پدر خویش (پیامبر صاحب ذُرّیه) به حساب مى‌آیند؛ شخصیتی که فانی در اطاعت خدای سبحان شده و تمام و کمال، تسلیم و خاضع خدا است؛ که از این حالت در قرآن، به اسلام تعبیر شده است. از اینجاست که درمى‌یابیم، قرآن در پی تأکید بر این است که اسلام، عهدی بوده که فرزندان ابراهیم(ع) یکی پس از دیگری به هم منتقل مى‌کردهاند.
• خدای تعالی مى‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾.
• این آیات به وضوح نشان مى‌دهد که امامت الهی - مبتنی بر اساس اصطفای الهی در همه نسل‌ها در فرزندان ابراهیم(ع) مستمر بوده است؛ چه اینکه آیات: ﴿وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾.
• و نیز دیگر آیات، بر استمرار اصطفای الهی در آل ابراهیم دلالت دارند و نیز بیان مى‌کنند که دوره‌های مختلف، شاهد اصطفا و انتخاب‌های مختلفی در آل ابراهیم بوده است که آخرین آنها انتخاب محمد و آل محمد(ص) است. ما در ادامه مباحث، بار دیگر به مناسبت به این نکته خواهیم پرداخت.
• ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾.
• آیه بیانگر این مطلب است که خدای تعالی به آل ابراهیم(ع) علاوه بر نبوت، که با "کتاب " و "حکمت" بیان شده است، مُلک عظیمی نیز عطا فرموده است. مُلک نیز به معنای فرمانروایی و حکومت مى‌باشد؛ در نتیجه مقصود از مُلک در اینجا، همان امامت الهی است. نکته قابل توجه در اینجا، این کلام الهی است که فرمود: "یا اینکه نسبت به مردم پیامبر و خاندانش، بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد مى‌ورزند؟"، این کسانی که مورد حسادت واقع شدهاند و خداوند به آنان از فضل خود بخشیده است (یعنی به آنان فضیلتی بیش از دیگران بخشیده است) چه کسانی هستند؟ از سیاق آیه به خوبی روشن مى‌شود که این حسادت شدگان، گروهی از مؤمناناند که در آن زمان با رسول خدا(ص) و از آل ابراهیم(ع) بودهاند؛ زیرا آیه، فضلی را که خدا به این گروه عطا کرده است، به کتاب و حکمت و مُلک عظیمی تفسیر مى‌کند که خداوند به آل ابراهیم(ع) بخشیده است.
• از سیاق این آیه و آیات دیگری که آن را تقویت مى‌کنند، روشن مى‌شود که این گروه محسود، محمد و آل محمد(ص) هستند. در روایات بسیاری نیز تصریح شده است که "محسودین" در این آیه، امامان از آل محمد(ص) مى‌باشند. مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی از امام باقر(ع) نقل مى‌کند که حضرت، در تفسیر آیه شریفه ﴿أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ﴾ "یا اینکه نسبت به مردم پیامبر و خاندانش، و بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد مى‌ورزند؟ فرمود: ما آن مردمی هستیم که به دلیل امامتی که خدا در میان همه آفریدگانش، فقط به ما عطا فرموده است مورد حسادت واقع شدیم".
• برای تأیید صحت این تفسیر، کافی است که بدانیم آیات قرآن ماجرایی زنده، واقعی و معاصر را حکایت کرده، اشاره مى‌کند که گروهی از مردم که معاصر زمان نزول این آیه هستند نسبت به گروهی از مؤمنان، به دلیل آنچه خدا از فضل خود به آنان بخشیده، حسادت مى‌ورزند و سپس بیان مى‌کند که این گروه محسود، از آل ابراهیم هستند. جواب خدا به این گروه حاسد که به خاطر فضل خدا به محمد و آل محمد(ص)، دشمنی آنان را در دل داشتند و این انتخاب الهی را نمى‌پذیرفتند، در همین آیه به این صورت بیان شده است: این فضل پیش از این هم در آل ابراهیم قرار داده شده بود و این گروه حاسد، به فضل آل ابراهیم ایمان آورده و آن را پذیرفته بودند؛ اکنون چرا این فضل را برای آل محمد(ع) انکار مى‌کنند و عداوت آنان را در دل مى‌پرورانند؟
• چنانکه پیش از این نیز اشاره شد، قرآن این نکته را مورد تأکید قرار مى‌دهد که امامت، فقط در فرزندان ابراهیم قرار داده شده و استمرار یافته است و این امر به دلیل شایستگی‌ها و صلاحیت‌های ربانی رهبری بود که در این دودمان وجود داشت، و همچنین فقط در افراد شایسته آل ابراهیم قرار داده شده و شامل همه خاندان او نیز نمى‌شود.
• علاوه بر آن قرآن به حقیقت دیگری اشاره مى‌کند و آن اینکه، امامت از بعضی فرزندان ابراهیم سلب و به گروه دیگری از آل ابراهیم منتقل مى‌شود و این در زمانی است که گروه اول، صلاحیت‌ها و شایستگی‌های لازم را به مرور زمان از دست دادند. قرآن در برخی آیات به طور عام به این مطلب اشاره مى‌کند، مانند آیۀ شریفه: ﴿تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ﴾.
• و گاهی به طور مشخص و خاص به این مطلب مى‌پردازد، مانند: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا﴾، ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِآيَاتِ اللَّهِ وَقَتْلِهِمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ﴾.
• در این دو آیه و نیز آیات دیگر، قرآن کریم تأکید مى‌کند که آن امامت و برتری که خدا به فرزندان ابراهیم(ع) از نسل اسحاق و یعقوب(ع) ارزانی داشت، به دلیل اینکه به گمراهی و انحراف و کفر و ظلم کشیده شدند، از آنان گرفته شد و به جای این برتری، لعنت الهی شامل حالشان گشت: ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ﴾، ﴿وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ﴾.
• اینگونه شد که امامت از فرزندان ابراهیم(ع) از نسل اسحاق(ع) گرفته شد و به پاکان آل ابراهیم از نسل اسماعیل(ع) یعنی همان محمد و آل محمد(ص) منتقل گشت.
• در آیه دیگری از قرآن کریم نیز به این مطلب اشاره شده است که انتقال امامت الهی به فرزندان ابراهیم(ع) جز بر اساس استمرار شایستگیها و صلاحیت‌های الهی در این خاندان نبوده است، آنجا که مى‌فرماید: ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾.
• این آیه تأکید مى‌کند که سزاوارترین مردم به ابراهیم(ع) و نزدیکترین و شبیه‌ترین افراد به شخصیت الهی وی، کسانی‌اند که از او پیروی کردند و همچنین پیامبر اسلام(ص) و کسانی که به او ایمان آوردند.
• اگر در این تعبیر قرآنی: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا﴾ دقت کنیم و موارد استفاده آن در قرآن را بررسیم، درمى‌یابیم که قرآن بارها این عبارت را برای گروه خاصی از مؤمنان استفاده کرده است. این گروه خاص از مؤمنان، همان کسانی هستند که ایمان در وجودشان به درجهای از کمال رسیده است که خدا، مقام امامت سایر مؤمنان را به ایشان عطا کرده و آنان را به عنوان رهبران امت پس از رسول خدا(ص)، برگزیده است و در قرآن با ذکر اوصافشان، آنان را معرفی کرده است. آنان نمونه‌های کامل و الگوهای متعالی هستند که خدا دستور داده پس از رسول خدا(ص) به آنان اقتدا شود. این مطلب را مى‌توان در آیاتی نظیر: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾.
• و در سورۀ توبه می‌فرماید: ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً﴾ و همچنین در آیات دیگری از قرآن کریم مشاهده کرد.

سوم: نصوص دالّ بر امامت اهل بیت(ع)

این نصوص، آیاتی است که با اشاره و توصیف، به امامت امامانی از اهل  بیت پیامبر(ص) دلالت مى‌‌کند. پیشتر گفتیم که حکمت الهی در حفظ قرآن، اقتضا مى‌‌کرد که قرآن در نصّ بر ائمه پس از رسول خدا(ص) از روش اشاره و توصیف استفاده کند نه ذکر اسامی؛ زیرا نام بردن از ایشان، بی‌شک منجر به این مى‌‌شد که چشم دوختگان به سلطه و حکومت، به قرآن دست دراز کرده، آیات آن را تحریف کنند یا مانع از انتشار قرآن در میان مسلمانان شوند؛ چنانکه در مورد سنت رسول خدا(ص) چنین کردند.

• در سنت پیامبر(ص) تصریحات بسیاری وجود داشت که ائمه اهل  بیت(ع) را با اسامی آنها تعیین و معرفی کرده بود که این مسئله، خشم دشمنان ائمه را برانگیخت و در نتیجه آنها از همان عصر رسول خدا(ص) شروع به جلوگیری از کتابت احادیث نبوی کردند. ابوداود و دارمی هر کدام در "سنن" خود و همچنین احمد بن حنبل در کتاب مسند از عبدالله بن عمرو بن عاص نقل کرده‌اند: من هر چه را از رسول خدا مى‌‌شنیدم، مى‌‌نوشتم؛ تا اینکه قریش مرا از این کار باز داشتند و گفتند: آیا تو هر چه از رسول خدا مى‌‌شنوی، مى‌‌نویسی و حال آنکه او نیز بشری است که از روی خشم و خوشنودی سخن مى‌‌گوید؟! پس من از کتابت دست برداشتم. سپس ماجرا را برای رسول خدا باز گفتم. او با انگشت به دهانش اشاره کرد و فرمود: "بنویس! قسم به کسی که جانم به دست اوست از این دهان جز حق بیرون نیامده است".
• همچنین بخاری در صحیح، و نیز مسلم و دیگران روایت کرده‌اند: چون هنگامه وفات پیامبر(ص) نزدیک شد و در خانه او مردانی بودند که عمر بن خطاب هم در میانشان بود، رسول اکرم(ص) فرمود: "چیزی بیاورید تا برای شما نوشته‌ای بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید". در این هنگام عمر گفت: بیماری بر پیامبر چیره شده است و شما کتاب خدا را دارید و همان کتاب خدا برای ما کافی است، پس بین حاضران اختلاف و مشاجره افتاد و عده‌ای همان کلام عمر را تکرار کردند. وقتی حاضران بسیار همهمه و اختلاف کردند، رسول خدا(ص) فرمود: "از اینجا برخیزید که نزاع نزد من شایسته نیست".
• ذهبی در تذکرة الحفاظ روایت کرده است: ابوبکر پس از وفات پیامبر، مردم را جمع کرد و گفت: شما از پیامبر احادیثی مى‌‌گویید و در آن احادیث، با هم اختلاف مى‌‌کنید و به حتم اختلاف مردم پس از شما شدیدتر خواهد بود. پس هیچ روایتی از رسول خدا نقل نکنید و هر کس از شما درباره این کار پرسید، پاسخ دهید که کتاب خدا در میان ما هست؛ پس حرامش را حرام، و حلالش را حلال بشمارید.
• عمر و عثمان نیز در عهد خود چنین کردند. وقتی بنی امیه به حکومت رسیدند به این مقدار بسنده نکردند؛ بلکه از سویی، روایات جعلی بسیاری از زبان رسول خدا(ص) ساختند و از سوی دیگر، از هیچ آزار و اذیتی نسبت به اهل بیت رسول خدا(ص) فروگذار نکردند؛ تا آنجا که تنها نیم قرن پس از وفات پیامبر(ص)، اهل  بیت آن حضرت را در کربلا به خاک و خون کشیدند. بدین سبب - و به منظور حفظ قرآن کریم - حکمت الهی، در نصّ بر امامت اهل  بیت(ع) در قرآن، اسلوب اشاره و توصیف را برگزید.
• اکنون آیاتی که با همین روش، به امامت اهل  بیت(ع) دلالت مى‌‌کند را برمى‌‌رسیم:

آیۀ ولایت

• ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾.
• امام ثعلبی در تفسیر خود، از ابوذر غفاری نقل کرده است: روزی همراه رسول خدا(ص) نماز ظهر را به جا آوردم. گدایی در مسجد از مردم درخواست کمک کرد، اما هیچ کس به او چیزی نداد. او دستش را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! شاهد باش که من در مسجد پیامبرت(ص) از مردم کمک خواستم و هیچ کس به من چیزی نداد، در این حال علی  در نماز و در حال رکوع بود و با انگشت دست راستش که در آن انگشتری بود، به او اشاره کرد و آن گدا انگشتر را از دست او در آورد، رسول خدا(ص) که این اتفاق را مى‌دید، رو به آسمان کرد و گفت: خدایا! برادرم موسی از تو درخواست کرد و گفت: پروردگارا! مرا شرح صدر ده و کارم را آسان گردان و گره از زبانم بگشاى؛ تا سخنان مرا بفهمند. و وزیرى از خاندانم براى من قرار ده... برادرم هارون را؛ با او پشتم را محکم کن. و او را در کارم شریک ساز﴿قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِّن لِّسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَاجْعَل لِّي وَزِيرًا مِّنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾. و تو به او وحی کردی که با برادرت تو را یاری مى‌کنیم و برای شما دو نفر سلطان و قدرتی قرار مى‌دهیم که بر شما سیطره نیابند. خدایا من محمد پیامبر و برگزیده توام، پروردگارا! مرا شرح صدر ده و کارم را آسان گردان و و وزیرى از خاندانم براى من قرار ده، برادرم علی را، با او پشتم را محکم کن. ابوذرگفت: پیامبر، هنوز دعایش را به پایان نبرده بود که جبرئیل(ع) از جانب خدای عزوجل، این آیه را نازل کرد و گفت: ای محمد! بخوان: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾.
• همه مفسران اجماع دارند که این آیه، در شأن علی بن ابیطالب(ع) نازل شده است و دلالت آن بر امامت، واضح است و حصر موجود در آیه: "سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند..." هر احتمال دیگری را برای معنای ولایت، غیر از سلطه و حکومت از بین مى‌برد؛ زیرا هیچ یک از معانی دیگر ولایت نمى‌تواند فقط مخصوص خدا و رسول خدا(ص) و مؤمنان خاص که در رأس آنان امیرالمؤمنین علی(ع) است، باشد.

آیۀ تطهیر

• این آیه، نصّی است بر امامت امامان اهل بیت(ع) که از میان آنان هنگام نزول این آیه، علی و حسن و حسین(ع) حاضر بودند. خدای تعالی مى‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾.
• این آیه، دال بر طهارت اهل  بیت(ع) از هرگونه پلیدی است، کلمه "رِجس" به معنای هر گونه پلیدی و معصیت خدای سبحان است؛ چه گناهان کبیره و چه صغیره. به سخن دیگر هر گونه پلیدی که باید از آن اجتناب کرد، "رجس" است. این معنا به گواهی لغت‌نامه‌ها قدر متیقن از کلمه "رجس" است. برای نمونه، ابن منظور مى‌نویسد: "رجس، پلیدی است و هر پلیدی، رجس است".
• در آیات دیگری از قرآن نیز این کلمه، به همین معنا آمده است؛ مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ﴾، ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ﴾، ﴿إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ﴾.
• خلاصه آنکه، قدر متیقن از معنای رجس، هر چیزی است که باید از آن اجتناب کرد و جای هیچ شکی نیست که معصیت خدا چه صغیره و چه کبیره - از اموری است که باید از آن اجتناب شود و به همین دلیل، معنای طهارت  اهل بیت(ع) از رجس، تطهیر ایشان از هرگونه گناه صغیره و کبیره مى‌باشد. همه مسلمانان اتفاق نظر دارند و روایات نیز به تواتر تأیید مى‌کنند که این آیه، درباره رسول خدا(ص) و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) نازل شده است. به عنوان مثال، مسلم در صحیح در باب فضائل اهل  بیت(ع) و همچنین ترمذی در سنن و نیز دیگران نقل کرده‌اند که این آیه، در شأن ایشان است و زنان پیامبر(ص) را شامل نمى‌شود.
• در روایت صحیح متواتری از ام سلمه نقل شده است که این آیه: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ در خانه من نازل شد و در منزل فقط هفت نفر حضور داشتند:جبرئیل، میکائیل، علی، فاطمه، حسن، حسین، و من کنار در خانه ایستاده بودم و به رسول خدا(ص) گفتم: ای رسول خدا! آیا من از اهل بیت تو نیستم؟ فرمود: "تو بر خیر هستی، تو از زنان پیامبری".
• اما دلالت این آیه بر امامت اهل  بیت(ع) چگونه است؟ چنانکه گفتیم مفاد آیه "پیمان من، به ستمکاران نمى‌رسد!" این است که عصمت شرط امامت است، و از طرفی عصمت هم جز از جانب خدا معلوم نمى‌شود، و دلیلی هم بر عصمت کسی وجود ندارد، مگر اهل  بیت(ع) که آیه تطهیر به وضوح دالّ بر عصمت ایشان است و در نتیجه بر امامت ایشان نیز دلالت مى‌کند.
• این مطلب، افزون بر سخنی است که در ذیل آیه: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ گفتیم و آن اینکه امر به اطاعت از رسول و اولیالامر با یک کلمه و یک صیغه ﴿أَطِيعُوا﴾ آمده است به این معنا که همان وجوبی که برای اطاعت از رسول، ثابت است برای اولیالامر نیز ثابت است. از طرفی اطاعت از رسول، به طور مطلق واجب شده است و به تصریح قرآن کریم، هیچ حد و قیدی ندارد: ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾، ﴿فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾، ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾.
• و آیات بسیار دیگری که نشان مى‌دهد هر آنچه رسول خدا(ص) مى‌گوید وحی بوده و اطاعت از آن بر هر مؤمنی واجب است؛ زیرا او ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾. پس "از رسول اطاعت کنید" یعنی، به طور مطلق در هر مسئله کوچک و بزرگی و در هر امری از او اطاعت کنید. چنین اطاعتی ممکن نیست برای کسی واجب شود جز برای معصوم، که هیچ گناه و خطایی در وجود مطهر او راه ندارد. بنابراین آیه: "اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر را" دالّ بر این است که اولی الامر باید معصوم و از هرگونه پلیدی پاک باشد. از سوی دیگر، دلیلی بر عصمت کسی غیر از اهل  بیت(ع) وجود ندارد و آیه تطهیر هم بر عصمت و طهارت آنها از هر گونه پلیدی دلالت دارد. پس شکی باقی نمى‌ماند که ایشان، همان اولیالامری هستند که خدا، اطاعت از آنان را واجب و از مخالفت با آنان نهی کرده است.

آیۀ مودَّت

• ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.
• این آیه نشان مى‌دهد که دوست داشتن اهل بیت(ع) واجب بوده و خداوند متعال آن را اجر رسالت قرار داده است. اینکه دوست داشتن اهل بیت(ع) به عنوان پاداش رسالت پیامبر(ص) قرار داده شده است، بدین معناست که محبت اهل بیت(ع) در اهمیت، شأن و منزلت، با اصل رسالت برابری مى‌کند؛ زیرا اجر عمل باید در ارزش با اصل عمل معادل باشد و گرنه اجری ناعادلانه خواهد بود و از ساحت خدای متعال به دور است که برای مهمترین رخداد هستی، یعنی رسالت پیامبر اعظم(ص) اجر و پاداشی ناعادلانه قرار دهد. اگر در دیگر آیات قرآن نیز به نظر دقت و تأمل بنگریم، درخواهیم یافت که منظور از این اجر چیست. خدای سبحان در آیه دیگری فرموده است: ﴿قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا﴾.
• این آیه تصریح مى‌کند: پاداشی که خداوند در مقابل رسالت پیامبرش(ص) واجب فرموده، چیزی نیست جز راهی به سوی پروردگار، و در آیه دیگری از قرآن کریم مى‌بینیم که قرآن نیز به "راه پروردگار" توصیف شده است: ﴿إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا﴾.
• در نتیجه قرآن کریم، اهل بیت پیامبر(ع) را معادل قرآن قرار داده است و در واقع هر دو آنها "راهی به سوی پروردگار متعال" هستند؛ همانطور که رسول خدا(ص)، خود "راهی به سوی پروردگار متعال" است. خدای سبحان مى‌فرماید: ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا﴾.
• از نکات جالب توجه در این آیه این است که قرآن، دوستی و محبت را تعیین کننده راهی که انسان در حیات دنیوی خویش برمى‌گزیند، معرفی مى‌کند. این آیات، حسرت و پشیمانی ظالم را از اینکه راهش را از رسول خدا جدا کرده است، حکایت مى‌کند و از این کار او (همراه نشدن با رسول) اینگونه تعبیر مى‌کند که او، دیگری را به عنوان دوست خود انتخاب کرده است. بنابراین دوستی غیر رسول خدا(ص)، در اینجا به این معنا است که ظالم، راه دیگری غیر از راه خدا و رسول برگزیده است. در نتیجه آیه دالّ بر این است که دوستی و مودت، به معنای پیروی از راه و تبعیت و اقتداست، و حسرت و پشیمانی ظالم در روز قیامت به دلیل اینکه به کسی غیر از رسول اقتدا کرده و او را به عنوان دوست و راه زیستن خویش برگزیده، پایان ندارد.
• در هر صورت این آیات، جای هیچ شک و شبه‌های باقی نمى‌گذارد که منظور از دوست داشتن نزدیکان رسول خدا(ص)، انتخاب آنان به عنوان راهی به سوی خداست؛ یعنی انسان، به ایشان اقتدا کرده و قدم به قدم و بی هیچ انحرافی پشت سر آنها حرکت کند و آنان را به عنوان امامی مطاع (که شأن آنان در وجوب اطاعت و اقتدا، مانند خود رسول خدا(ص) است) برگزیند و در تمامی اوامر و نواهی از ایشان تبعیت کامل داشته باشد.
• یکی از آیاتی که به اهل تدبّر کمک مى‌کند که مقصود قرآن از "ذوی القربی" را بفهمند، آیهای است که در روز غدیر، درباره امیرالمؤمنین علی(ع) نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.
• طبق احادیث صحیح متواتر، این آیه در روز غدیر خم نازل شده و رسول خدا(ص) را امر مى‌کند که امامت حضرت علی(ع) را در حضور عامه مسلمانان، اعلام و ابلاغ نماید. در این آیه خدای سبحان، ابلاغ امامت امیرالمؤمنین(ع) را مساوی با ابلاغ تمام رسالت الهی قرار داده است؛ چه اینکه آیه تأکید دارد که اگر رسول خدا(ص) امامت علی(ع) را تبلیغ نکند، رسالت خدای متعال را زمین نهاده است. چنانکه در آیۀ "مودت"﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ و آیۀ "سبیل"﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا * لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا﴾.
• دوستی اهل  بیت(ع) اجر رسالت رسول خدا(ص) و معادل آن و نیز راه رسیدن به خدای متعال، قرار داده شده است. پس دوستی آنان و راه خدا، یکی است؛ چنانکه دوستی با غیر ایشان، روی گرداندن از راه خدا و رسول و موجب حسرت و تأسف ظالم در روز قیامت است؛ حسرتی که دیگر سودی به حالش نمى‌بخشد.
• همچنین بنا بر روایات صحیح و متواتر نزد مسلمانان و اجماع علمای اسلام، ذوی القربی =نزدیکان پیامبر(ص)] عبارتاند از: علی، فاطمه، حسن و حسین(ع). علامه امینی در کتاب شریف الغدیر مى‌نویسد:احمد در المناقب و ابن منذر و ابن ابی حاتم و طبرانی و ابن مردویه و واحدی و ثعلبی و ابونعیم و بغوی، در کتاب تفسیرش، و ابن مغازلی در المناقب، همگی به اسناد خودشان از ابن عباس نقل کرده‌اند: وقتی این آیه نازل شد، به پیامبر] گفتند: ای رسول خدا! این نزدیکانی که دوست داشتن آنان بر ما واجب شده چه کسانی هستند؟ فرمود: علی، فاطمه و دو پسرشان.
• شایان ذکر است که اجر مذکور در آیه، مثل اجرهایی که مردم در مقابل خدمات به یکدیگر مى‌دهند، نیست؛ بلکه این اجر به معنای نتیجه و ثمره است؛ چه اینکه اجر کشاورزی که کشت مى‌کند و باغبانی که درخت مى‌کارد و آن را رشد مى‌دهد، همان میوه و محصولی است که از آن کشت به دست مى‌آورد؛ در واقع نتیجه مورد انتظار از هر کوشش و عملی، اجر واقعی انجامدهنده آن است. اجر مذکور در آیه، نیز به این معناست، چنانکه معنای سبیل (راه) هم بر این مفهوم دلالت مى‌کند. بنابراین مقصود از اجر رسالت در آیۀ "مودت"﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ این است: مؤمنان، دعوت رسول خدا(ص) را مبنی بر پیمودن راه خدا و ثبات قدم در آن، که فقط از رهگذر تبعیت و اطاعت از اهل بیت(ع) حاصل خواهد شد، اجابت کنند تا تلاش‌های رسول خدا(ص) ثمر دهد و به نتیجه برسد و عدل، در سراسر زمین برپا شده و هدایت الهی انتشار یابد، و وعده‌های خدای متعال محقق گردد؛ آنجا که فرمود: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ﴾، ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾، ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾.
• این وعده‌ها و پیامدها، همگی ثمرات و نتایج زحمات و کوشش‌های رسول خدا(ص) در زندگی دنیوی است؛ اما ثمره رسالت او در آخرت، اینگونه خواهد بود: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ عَلِيمًا﴾.
• از آنجا که سود و منافع این اجر، به خود مؤمنان بازمى‌گردد، نه به شخص رسول اکرم(ص)، قرآن تأکید مى‌کند که این اجر، از نوع پاداش‌هایی نیست که مردم به آن خو گرفته‌اند و منفعت آن به خود اجیر بازمى‌گردد. پیامبر(ص) برای رسالت خویش چنین اجری نمى‌خواهد: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾.
• همچنین خدای متعال برای تفسیر و توضیح این نوع اجر که رسول خدا از خواستن آن از مردم ابا کرده است، مى‌فرماید: ﴿أَمْ تَسْأَلُهُمْ أَجْرًا فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ﴾.
• منفعت این پاداش و اجر به خود مردم بازمى‌گردد که با پیمودن راه اهل بیت رسول خدا پس از رسول خدا سعادت دنیوی و اخروی خود را تضمین مى‌کنند.

آیۀ تبلیغ

• ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.
• در این آیه، خدا به رسول خود(ص) دستور مى‌دهد که امامت علی(ع) را تبلیغ و اعلام عمومی کند. متن آیه، خود شاهد نزول این آیه درباره امامت است؛ زیرا در اواخر عمر مبارک پیامبر(ص) نازل شده است؛ زمانیکه ایشان، دین خدا و احکام آن را به طور کامل ابلاغ کرده بود و هیچ یک از واجبات و احکام شریعت باقی نمانده بود مگر، مسئله امامت، که شخص رسول الله(ص) آن را نیز در مناسبت‌های خاصی که عامۀ مسلمانان در آن حضور نداشتند، اعلام کرده بود؛ لذا امر الهی مبنی بر عمومی کردن اعلام امامت علی و تبلیغ این مسئله برای عموم مسلمانان، نازل شد.
• قرائن واضحی وجود دارد که نشان مى‌دهد این آیه درباره امامت نازل شده است؛ از جمله تأکید الهی با عبارت "اگر انجام ندهى رسالت خدا را تبلیغ نکرده‌ای". این تأکید دلالت دارد که اهمیت ابلاغ امامت، با همۀ رسالت برابری مى‌کند؛ زیرا تحقق اهداف رسالت، در گرو امامت است، و اگر امامت نباشد، اهداف و مقاصد رسالت که از مهمترین آنها استقرار عدالت در سراسر گیتی است، محقق نمى‌شود.
• روایات صحیحی دربارۀ نزول این آیه در روز غدیر، و در شأن امیرالمؤمنین علی(ع) به تواتر نقل شده است. یکی از این روایات، روایتی است که سیوطی در الدرالمنثور و همچنین دیگران در سایر کتب، از ابن مسعود نقل کردهاند که گفت: در زمان رسول خدا(ص) این آیه را اینگونه قرائت مى‌کردیم: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ -أن علیاً مولی المؤمنین- ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾.
• حافظ ابوجعفر محمد بن جریر طبری با اسناد خود در کتاب الولایة فی طریق حدیث الغدیر از زید بن ارقم نقل مى‌کند: وقتی پیامبر(ص) در بازگشت از حجةالوداع، در غدیر خم، هنگام ظهر و در هوای بسیار گرم، منزل کرد و دستور داد، چادرها را افراشتند و امر به نماز جماعت کرد، همگی جمع شدیم و حضرت، خطبه بلیغی خواند و سپس فرمود: "خدای تعالی بر من این آیه را نازل کرده است: اى پیامبر! آنچه از سوى پروردگارت [درباره ولایت و رهبرى علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین(ع)] بر تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر انجام ندهى پیام خدا را نرسانده‌اى. و خدا تو را از آسیب و گزند مردم نگه مى‌دارد. و جبرئیل از طرف پروردگارم به من امر کرده است که در این مکان بایستم و هر سفید و سیاهی را [از این امر] آگاه سازم که: علی بن ابی طالب، برادر، وصی، خلیفه و امام پس از من است. تا آنجا که فرمود: ای مردم! بدانید که خدا او را به عنوان ولی و امام شما منصّوب کرده است، و اطاعت از او را بر همگان واجب فرموده است. پس حکم او لازم الاجرا و کلام او نافذ است، هرکس با او مخالفت کند، ملعون، و هر که او را تصدیق نماید مرحوم است. بشنوید و اطاعت کنید که الله، مولای شما و علی، امامتان است و پس از او، امامت در فرزندان من از صلب اوست تا روز قیامت. حلالی نیست جز آنچه خدا و رسولش حلال کرده‌اند و حرامی نیست جز آنچه خدا و رسولش حرام کرده‌اند... محکمات قرآن را بشناسید و از متشابهات آن پیروی نکنید، و آن متشابهات را برای شما تفسیر نخواهد کرد مگر کسی که اکنون من دستش را گرفته‌ام و بازویش را بالا برده‌ام. و بدانید: هر که من مولای اویم، این علی [نیز] مولای اوست و موالات او از جانب خدای عزّوجلّ واجب شده است که این موالات را نازل فرمود. آگاه باشید که من تکلیف‌ام را ادا کردم، آگاه باشید که من تبلیغ کردم، آگاه باشید که من به گوش همگان رساندم، آگاه باشید که من این امر را آشکار کردم، بعد از من امارت بر مؤمنان برای احدی غیر از او حلال نیست".
• سپس علی را آنقدر به طرف آسمان بلند کرد که پاهایش به زانوهای پیامبر رسید و گفت: "ای مردم! این علی برادر و وصی و دارنده علم من، و جانشین من در میان کسانی است که به من ایمان آوردهاند، و مفسر کتاب پروردگارم پس از من است و...".
• ابو اسحاق ثعلبی نیز در کتاب تفسیرش (الکبیر) در تفسیر سوره معراج نقل کرده است: "وقتی رسول خدا در غدیر خم بود، همه مردم را فراخواند، چون همگی جمع شدند، دست علی را گرفت و گفت: هر که من مولای اویم، این علی مولای اوست. این مسئله در همه جا انتشار یافت تا اینکه به گوش حارث بن نعمان فهری رسید. او سوار بر شترش شد و به محضر رسول خدا(ص) آمد و شترش را خوابانید و از آن پیاده شد و به حضرت گفت: ای محمد! به ما امر کردی که شهادت بدهیم خدایی جز الله نیست و تو فرستاده او هستی، ما هم از تو قبول کردیم، امر کردی پنج بار در روز نماز بگزاریم، قبول کردیم، به زکات امر کردی، گردن نهادیم، دستور دادی رمضان را روزه بگیریم، پذیرفتیم، به حج امر کردی، قبول کردیم. سپس، از این همه راضی نشدی تا اینکه بازوان پسر عمویت را بالابُردی و او را بر ما برتری دادی و گفتی که هر کس من مولای اویم، علی هم مولای اوست؟! آیا این اعلام جانشینی او از طرف توست یا از طرف خدا؟ حضرت فرمود: به خدایی که خدایی جز او نیست، سوگند که این امر از جانب خداست. پس حارث به سوی مرکبش بازگشت و اینچنین مى‌گفت: خدایا اگر آنچه محمد مى‌گوید حق است، پس بر ما سنگی از آسمان فرو بفرست یا عذابی دردناک بر ما نازل کن. پس هنوز به مرکبش نرسیده بود که خدا، سنگی به سوی او فرو فرستاد که به سرش اصابت کرد و از مخرجش خارج شد و سپس خدای متعال این آیه را نازل نمود: تقاضا کنندهاى تقاضاى عذابى کرد که واقع شد. این عذاب مخصوص کافران است، و هیچ کس نمى‌تواند آن را دفع کند، از سوى خداوند ذى المعارج [خداوندى که فرشتگانش بر آسمانها صعود و عروج مى‌کنند.

آیات شهادت

• این آیات نشان مى‌دهد که خدای عزوجل در هر عصری، رهبرانی دارد که گواه بر کتاب خدا و مؤمنان هستند، و خدا آنان را به عنوان امامان مردم منصّوب کرده و آنان در میان مردم بر اساس آنچه خدا نازل فرموده است، حکم مى‌کنند.
• همچنین این آیات، حاکی از آن است که پیامبر، شاهد بر امت خویش است و پس از ایشان نیز شاهدانی بر مسلمانان وجود دارد. قرآن این شاهدان را اینگونه توصیف مى‌کند: آنان از رسول خدا(ص) بوده و جانشین او در مسئله شهادت بر مؤمنان هستند. آیات قرآن و روایات نبوی مسلَّم و قطعی نشان مى‌دهند که این شاهدان علی و ائمه طاهرین از فرزندان او هستند. در ادامه، این مطلب را به اختصار در ضمن چند نکته توضیح مى‌دهیم:

خدا در هر امتی، گواه دارد

• آیات بسیاری از قرآن کریم، دالّ بر این است که خدا در هر امتی، گواهی دارد و این امر، سنت مستمر الهی در هر عصر و زمانی است: ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ﴾. نیز مى‌فرماید: ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ﴾.
• گواهی این گواهان فقط بر افراد امت نیست؛ بلکه شهادت و گواهی بر همه مردم است، چه اینکه خدای تعالی مى‌فرماید: ﴿وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ﴾.

ویژگی‌های گواهان

• در قرآن کریم، آیات بسیاری وجود دارد که به توصیف ویژگی‌های این گواهان مى‌پردازد. یکی از این ویژگی‌ها معاصر بودن است؛ یعنی هر گواهی، با کسانی که بر آنها شهادت مى‌دهد، هم عصر است. بنابراین همه مردم، گواه معاصر خود را دارند. خدای تعالی از زبان حضرت عیسی(ع) مى‌فرماید: ﴿وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ﴾.
• از دیگر ویژگی‌های این شاهدان، این است که حجت‌های خدا، بر مردماند؛ یعنی خداوند باری‌ تعالی با ایشان بر خلق خویش احتجاج مى‌کند. به دیگر سخن، خدا آنان را میزانی قرار داده است که صلاح و فساد مردم و اطاعت و عصیانشان، بر اساس آن سنجیده مى‌شود. از این رو است که آنان بر کتاب خدا نیز گواهند؛ یعنی کتاب خدا، در وجودشان ظهور و در افکار و رفتارشان تجسم یافته است.
• در نتیجه به واسطه آنها کتاب خدا فهم و تفسیر مى‌شود و مفاهیمش آشکار مى‌گردد و هر اختلافی در تفسیر کتاب خدا به وسیله تبیین و شرح آنها برطرف مى‌شود.
• خدای سبحان مى‌فرماید: ﴿وَيَوْمَ يُنَادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَائِيَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ وَنَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾، ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أُولَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْأَشْهَادُ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ﴾.
• یکی دیگر از ویژگی‌های آنان این است که حافظان کتاب خدا هستند و به آنچه خدای متعال در آن نازل فرموده است، عمل مى‌کنند. خدای تعالی مى‌فرماید: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ﴾، ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾، ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ﴾.
• ویژگی دیگر این گواهان، آن است که بر اساس آنچه خدای تعالی نازل کرده است حکم مى‌کنند؛ چنانکه در آیه پیشین از سورۀ مبارکۀ "مائده" خواندیم: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ﴾.
• همچنین آنان به خداوند متعال و رسولان او ایمان دارند؛ ایمانی حقیقی که هیچ شک و تردیدی در آن راه ندارد. خدای تعالی مى‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ﴾.
• و نیز فرمود: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾.

شهادت رسول خدا(ص) بر مسلمانان، در عصر نبوت

• قرآن کریم، رسول اعظم(ص) را "شهید و شاهد" =گواه خوانده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا﴾.
• و نیز فرموده است: ﴿فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا﴾.
• از عبارت "اینان" استفاده مى‌شود که رسول خدا(ص) تنها بر معاصران خویش شهادت مى‌دهد، آیۀ ۱۱۷ سورۀ مائده نیز بر این مطلب دلالت مى‌کند؛ چنانکه اشاره شد.

شاهدی که پس از رسول خدا(ص) مى‌آید

• قرآن کریم تصریح کرده است که پس از رسول خدا(ص) شاهدی دیگر بر مسلمانان مى‌آید: ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ﴾.
• معنی ظاهری کلمه: ﴿يَتْلُوهُ﴾ یعنی جانشین او مى‌شود و پس از او مى‌آید، و معنای خلافت و جانشینی، این است که آن جانشین، در همه چیز جز نبوت - که با پیامبر(ص) ختم شده است - قائم مقام او است. خدای متعال، این شاهد را با اشاره و توصیف، معین کرده است. در اینجا او را از رسول خدا(ص) خوانده ﴿شَاهِدٌ مِنْهُ﴾ و در جایی دیگر او را کسی معرفی مى‌کند که ﴿عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ نزد اوست: ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾.
• این دو صفت، بر هیچکس جز اهل بیت(ع) و در پیشاپیش همه ایشان، امیرالمؤمنین علی(ع) صدق نمى‌کند. در مورد صفت اول (از رسول خدا(ص) بودن)، آیه مباهله به خوبی روشنگر است.مسلمانان اتفاق نظر دارند که آیه مباهله﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾.
• در شأن حسن و حسین و فاطمه و علی(ع) نازل شده است. به تواتر نوشته‌اند: "رسول خدا(ص) در روز مباهله، دست علی(ع) و حسن(ع) و حسین(ع) را گرفت و فاطمه(س) هم در پشت سر ایشان مى‌آمد. سپس فرمود: اینان فرزندان ما و انفُس(خودها) ما و زنان ما هستند. پس شما نیز انفُس خود(خودهای خود) و فرزندانتان و زنانتان را بیاورید، آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم".
• در حدیث صحیح متواتر دیگری نیز آمده است: "علی از من است و من از علی و جز علی، کسی از جانب من امرم را انجام نمى‌دهد".
• همچنین در روایت متواتر دیگری درباره ماجرای تبلیغ سوره برائت، نقل شده است: "پیامبر ابوبکر را فرستاد تا سوره برائت را به مشرکان مکه تبلیغ کند و اعلام کند که از آن سال دیگر هیچ مشرکی حق ندارد حج بگزارد و عریان طواف کند، و جز مسلمان کسی وارد بهشت نخواهد شد، و هر کس با رسول خدا(ص) قراری داشته است تا همان قرار معهود مهلت دارد، و خدا و رسول او از مشرکان بیزارند. ابوبکر سه منزل از مدینه فاصله گرفته بود که [[[پیامبر]](ص)] به علی فرمود: دنبال ابوبکر برو و او را نزد من برگردان، و خود این [[[سوره]]] را تبلیغ کن. علی نیز چنین کرد. وقتی ابوبکر نزد پیامبر بازگشت، گریست و گفت: ای رسول خدا، آیا در مورد من اتفاقی افتاده است؟ فرمود: جز خیر، چیزی در مورد تو روی نداده است؛ ولی من مأمور شدم به اینکه، این [[[سوره]]] را فقط من یا مردی از من، تبلیغ کند".
• همچنین در حدیث متواتر دیگری آمده است که رسول خدا(ص) حسن(ع) را در دامن خود نهاد و گفت: "این از من است". و نیز فرمود: "حسین از من است و من از حسین، هرکس حسین را دوست بدارد، خداوند او را دوست مى‌دارد، حسین سبطی از اسباط است".
• صفت دوم (داشتن علم الکتاب)، نیز جز بر حضرت علی و فرزندان طاهر او منطبق نمى‌شود. در حدیث صحیح متواتری از رسول خدا(ص) نقل شده است: "من شهر علمم و علی درِ آن، پس هر کس ورود به شهر را مى‌خواهد، از در آن وارد شود".
• حاکم مى‌گوید: "اسناد این روایت صحیح است، و این کلام علی(ع) نیز صحیح  الاسناد است: به خدا سوگند، من برادر او رسول خدا [(ص)] - و ولی و پسر عمو و وارث علم او هستم، پس چه کسی از من نسبت به او شایسته‌تر است؟"
• از رسول خدا(ص) روایت شده است: "سپاس خدایی را که حکمت را در ما اهل  بیت قرار داد".
• در روایت صحیح دیگری آمده است: "هر کس دوست دارد همچون من زندگی کند و بسان من بمیرد و در بهشتی که پروردگارم آفریده، سکنا گزیند، پس موالات علی و دوستداران علی را داشته باشد، و پس از من به اهل بیتم اقتدا کند، که آنان عترت من هستند، از طینت من خلق شدهاند و فهم و علم من به آنان عطا شده است. پس وای بر کسانی که برتری آنان بر امتم را انکار کنند، و حقّ صلۀ من در مورد آنان را رعایت نکنند، خدا شفاعت من را شامل آنان نخواهد کرد".
• همچنین به تواتر از پیامبر اعظم(ص) روایت شده: "من در میان شما دو شیئ گران باقی گذاشتم و تا زمانی که به آنها تمسک کنید، گمراه نخواهید شد. یکی از آن دو از دیگری بزرگتر است: کتاب خدا که از زمین تا آسمان امتداد دارد و عترتم، اهل بیتم، این دو از یکدیگر جدایی نخواهند داشت تا اینکه در [کنار] حوض بر من وارد شوند. پس بنگرید [و مراقب باشید] که پس از من با آنان چگونه رفتار خواهید کرد". برای دلالت بر اینکه اهل بیت(ع) و در صدر ایشان علی و حسن و حسین(ع) - عالم به کتاب خدا و وارث علم رسول خدا(ص) هستند، همین یک روایت به تنهایی، کافی است. در متن روایت طبرانی، در پایان حدیث اینگونه آمده است: از آنان پیشی نگیرید که هلاک مى‌شوید، و از آنان عقب نمانید که هلاک مى‌شوید، و به ایشان هیچ نیاموزید، که ایشان از شما عالم‌ترند .
• بنابراین از آیات شهادت، نکات زیر به دست مى‌آید:

1. رسول خدا(ص) اولین گواه بر مسلمانان است، چنانکه پیامبران(ع) پیشین گواهان امت‌های خود بودهاند.
2. شهادت و گواهی بر مسلمانان، پس از رسول خدا(ص) استمرار دارد، و همچنین گواهانی جانشین او هستند که بر اساس کتاب خدا حکم مى‌کنند؛ چنانکه خدای متعال مى‌فرماید: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ﴾. و ایشان، همان کسانی هستند که پس از رسول خدا(ص) مى‌آیند و در همه امور، جز نبوت، جانشین او هستند: "و به دنبال آن، شاهدى از او مى‌باشد. این گواه یا گواهان بعد از او، "علم الکتاب" دارند و از رسول خدا(ص) هستند.
3. علی(ع) و فرزندان او (عترت و اهل بیت رسول خدا(ص))، تنها کسانی هستند که این دو صفت با وجود مبارک آنها انطباق دارد؛ هم عالم به کتاب خدا هستند و هم پیامبر(ص)، آنان را اینگونه توصیف کرده که از او هستند.

منابع

• اراکی، محسن، امامت در قرآن

جستارهای وابسته

• هدایت
• ولایت (ولایت تکوینی؛ ولایت تشریعی؛ ولایت امر)
• خلافت
• شهادت
• ملک
• حکم
• وراثت (وراثت زمین؛ وراثت کتاب)
• حجت
• تمکین فی الارض
• امت وسط
• اصطفا
• اجتبا
• امامت در قرآن
• آیات امامت
• امامت در حدیث
• امامت در کلام اسلامی
• امامت در حکمت اسلامی
• امامت در عرفان اسلامی
• امامت از دیدگاه برون‌دینی
• امامت امامان دوازده‌گانه
• شؤون امام
• صفات امام
• راه تعیین امام
• امامان دوازده‌گانه
• امامت امام على
• امامت امام حسن مجتبى
• امامت امام حسين
• امامت امام سجاد
• امامت امام باقر
• امامت امام صادق
• امامت امام كاظم
• امامت امام رضا
• امامت امام جواد
• امامت امام هادى
• امامت امام حسن عسکری
• امامت امام مهدى
• امامان از اهل بیت پیامبر خاتم

منبع‌شناسی جامع نص بر امام

• کتاب‌شناسی نص بر امام؛
• مقاله‌شناسی نص بر امام؛
• پایان‌نامه‌شناسی نص بر امام.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: