وجوب و ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)

وجوب و ضرورت عقلی انتظار چیست؟ یکی از سؤال‌های مصداقی پرسشی تحت عنوان «آیا انتظار امام مهدی واجب است؟» است. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

وجوب و ضرورت عقلی انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	وجوب و ضرورت عقلی انتظار امام مهدی
تعداد پاسخ	۶ پاسخ

پاسخ جامع اجمالی

• بر اساس دلایل عقلی، انتظار ظهور امام زمان (ع) ضروری و واجب است؛ دلیل اصلی آن، ضرورت عقلی وجود امام است. بشریت - از منظر عقل - باید منتظر ظهور امام و تکیه زدن او بر مسند مدیریت جامعه باشد؛ زیرا بدون او ضرورت‌های عقلی "وجوب عدل"؛ "وجوب دفع فساد" (یا به عبارتی: "وجوب دفع هرج و مرج"، یا: "وجوب حفظ نظام جامعه")؛ "وجوب تأمین منافع ملزمه"؛ "وجوب دفع اختلاف در جامعه"؛ "وجوب رسیدن جامعه به کمال"؛ "وجوب تنظیم روابط استخدام و تعاون اجتماعی" و "وجوب توزیع عادلانه فرصت‌ها و امکانات جامعه" محقق نخواهند شد. در اثبات عقلی ضرورت وجود امام به ادله دیگری نیز استدلال شده است؛ از جمله می‌‌توان به: "قاعده لطف"؛ "قاعده امکان اشرف"؛ "عدم نصب امام خلاف حکمت الهی" (یا همان "امتناع نقض غرض بر حکیم")؛ "برهان تقابل قطبین"؛ "لازمه نظام احسن هستی"؛ "برهان علت غایی" و "برهان مظهر جامع" اشاره کرد.
• ضرورت‌های عقلی دیگری برای انتظار با بیانات متفاوتی نیز ذکر شده است که برخی از اینها اشاره می‌‌شود:

1. حکیمانه بودن خلقت: از دیدگاه عقل، نظام حاکم بر هستی، نظامی حکیمانه و احسن و با رویکردی روشن و مطلوب است و اگر این نظام به هدف غایی خود که همان روشن بودن آینده براساس هدف آفرینش است نرسد لازمه‌اش اعتقاد به این مطلب است که نظام آفرینش بازیچه ای بیش نیست، در اینجاست که انتظار از نگاه منطقی خودش را نشان می‌‌دهد. آرمان قیام و انقلاب مهدی (ع) یک فلسفۀ بزرگ اجتماعی اسلامی است. این آرمان بزرگ، گذشته از اینکه الهام‌بخش ایده و راه‌گشای به سوی آینده است، آیینۀ بسیار مناسبی است برای شناخت آرمان‌های اسلامی.. به عبارتی انسان اگر بخواهد دچار تناقض نسبت به هدف آفرینش نشود باید منتظر روزی باشد که این نظام حکیمانه به تمامه در عالم اجرایی شود زیرا انتظار نکشیدن برای آن روز نقض این هدف مقدس است و نقض غرض از نظر عقلی مردود است، زیرا انسان موجودی است دارای نعمت عقل و شعور و هیچ وقت نباید کارهایی که مانع از رسیدن به هدف افرینش می‌‌شود از جمله منتظر نبودن برای تحقق نظام حکیمانه از او سر بزند.
2. انتظار و قاعده لطف: بزرگانی درمورد اثبات اصل امامت به قاعدۀ لطف تمسک کرده و می‌‌گویند: "وجود امام لطف است و هر لطفی بر خداوند واجب است پس نصب امام بر خداوند متعال برای تحصیل غرض واجب است". به بیان دیگر تا وقتی تکلیفی ثابت است و مکلفانی وجود دارند، عده‌ای هستند که مصون از خطا نیستند و باید امام معصوم و پیشوایی وجود داشته باشد تا آنها را هدایت کند. با توجه به این نکته در عصر غیبت ثابت می‌‌شود امامی وجود دارد و انتظار برای ظهور او براساس همین قاعده معنا پیدا می‌‌کند.
3. انتظار و حکمت خداوند: براساس حکمت خداوند، جهان هیچ‌گاه از وجود کسی که دارای حکمت خداوندی بوده و نشانه‌های خداوند نزد او باشد، خالی نبوده است و این چنین کسی خلیفه خداست و تا زمین و آسمان برپاست، چنین خواهد بود، یعنی دلیل عقلی اقتضا می‌کند در هر زمان امام و رهبری باشد و انتظار برای چنین امامی به موجب همین اصل ثابت می‌‌شود.
4. انتظار به دلیل محال بودن منع دائمی یا اکثری از راه ظلم و ستم: بشر در طول تاریخ تا به امروز با ظلم و ستم دست و پنجه نرم کرده و تحت ظلم و ستم ظالمان و ستمگران به سر برده است. از طرفی بر اساس دلیل عقلی، منع انسان در تمام عمر یا در اکثر عمرش تحت ظلم و ستم محال خواهد بود؛ بنابراین باید روزگاری فرا رسد که ظلم و ستم با همۀ انواعش از جامعۀ بشری رخت بربندد و روزگار عدل و داد از راه برسد و آن روزگاری است که انسانیت و ارزش‌های والای انسانی و کرامت‌های اخلاقی حاکمیت می‌یابد که همان عصر طلایی ظهور منجی موعود و حکومت جهانی امام مهدی (ع) است. به عبارتی دیگر انتظار مقدمه و راهگشایی برای حکومت عدل و ایجاد عدالت است و چون حُسن عدل، امری عقلی است، باید مقدمۀ فراهم شدنش که همان انتظار برای عدالت است هم امری عقلی باشد.
5. انتظار به دلیل منع دائمی یا اکثری از راه استخدام شهوات نسبت به عقل: خداوند از سر حکمت خویش نیروی عقل را در انسان قرار داده تا راهنما و دلیل او به سوی خوبی‌ها و ارزش‌ها باشد و او را از ارتکاب پلیدی‌ها و زشتی‌ها باز دارد. از طرف دیگر انسان دارای قوای شهوانی و نفسانی است که او را به سوی تجاوزگری و خودکامگی و بدی‌ها سوق می‌دهد؛ بنابراین همواره نزاع و کشمکشی بین تمایلات نفسانی و عقل وجود دارد. در حقیقت حکمت وجود عقل در انسان ایجاد تعدیل در قوای مختلف انسانی و تشخیص خوبی و بدی افعال است. اما می‌دانیم که تا به امروز عقل نتوانسته در جایگاه اصلی خود بنشیند و به کار واقعی‌اش که تدبیر و فرماندهی وجود انسان است، به طور کامل بپردازد و این در واقع بر خلاف اقتضای طبیعی عقل در وجود انسان است و حال آنکه منع دائم یا اکثری عقلاً محال است؛ پس باید روزی فرا رسد تا عقل بشر از اسارت و بردگی قوای نفسانی نجات یابد و رسالت خویش را به نحو اتم به انجام رساند. وعده فرارسیدن چنین روزی در اسلام در اندیشۀ مهدویت متبلور شده است. یعنی با آمدن امام مهدی (ع) و ظهور ایشان طوق بردگی و اسارت از گردن عقل برگرفته می‌شود و به مجد و عظمت واقعی می‌رسد و در جایگاه واقعی خود قرار می‌گیرد.
6. انتظار و فلسفه تاریخ و هدفمندی آن در پرتو ظهور منجی موعود: یکی دیگر از دلایل عقلی بر انتظار و اندیشۀ منجی موعود و مهدویت، معنا داشتن تاریخ در سایۀ اعتقاد به منجی آخرالزمان است؛ زیرا بر اساس "معناداری و فلسفه تاریخ" روند طولانی تاریخ، هدف، غایت و معنای مشخصی دارد و آن تحقق جامعۀ موعود الهی و رسیدن بشر به اوج سعادت و کمال مادی و معنوی است. در حقیقت ظهور منجی موعود، سر منزل متعالی و متکامل تاریخ بشری است. بر این اساس این معناداری تاریخ، در فکر و ذهن بشر سایه انداخته و او را متوجه فرجام متعالی تاریخ ساخته است. این ایده در دورانی از تاریخ به کمال و تمام تحقق خواهد یافت و آن "عصر ظهور منجی موعود" است.
7. انتظار و فلسفه غیبت: حضرت مهدی (ع)، انسان کاملی است که به جامعۀ آرمانی اسلام که وعده داده شده است مبنی بر تحقق حکومت واحد جهانی جامۀ عمل می‏‌پوشاند و از این راه، به همه آرمان‌های مردان خدا تحققّ می‌‏بخشد؛ لذا ضرورت انتظار فرج و تعمق در فلسفه غیبت، از سوی رهبران راستین اسلام گوشزد شده است، به گونه‌‏ای که هرچه غیبت طولانی‌‏تر می‌‌گردد، انتظار عمق بیشتری می‌‌یابد و هرچه انتظار عمیق‏‌تر می‌‌گردد، فلسفه غیبت روشن‏‌تر می‌‌شود.
8. انتظار عامل جلوگیری از برخی مفاسد: عدم وجود امید و انتظار مضرّات و مفاسدی در ابعاد فردی و اجتماعی به دنبال دارد، مانند:
   1. احساس پوچی و فروپاشی نظام زندگی: گرفتن "انتظار" به معنای ناامیدی شخص از آینده، نوعی بدبینی است که نظام زندگی را از هم می‌پاشد؛ یعنی در واقع یأس و ناامیدی است که منجر به شکست می‌شود. انسان هنگامی شکست خورده است که باور نماید شکست خورده است؛ زیرا شکست از درون و از طرز تفکر و اراده شخص شروع می‌شود و لذا اسلام با یأس مبارزه کرده است و آن را در حکم کفر قرار داده است. پس نه تنها نمی‌توان منتظر نبود بلکه برای پیشرفت مقدم انتظار قرار گرفت.
   2. فرورفتن در مفاسد: کسی که مأیوس است در مفاسد و آلودگی‌های محیط و یا اجتماع حل می‌شود، هنگامی که فساد جامعه را فرا می‌گیرد، و اکثریت یا جمع کثیری را به آلودگی می‌کشاند، گاهی افراد پاک در یک بن بست سخت روانی قرار می‌گیرند، بن بستی که از یأس از اصلاح سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا کسی که احساس کند کار از کار گذشته و امیدی برای اصلاح نیست و کوشش برای پاک نگه داشتن خویش بیهوده است به تدریج به سوی فساد و همرنگی با محیط کشیده می‌شود و عدم همراهی با جماعت را موجب رسوائی می‌داند. تنها چیزی که بشر را امیدوار می‌کند و نمی‌گذارد از محیط فاسد ضربه بخورد و فاسد شود، امید به اصلاح نهایی است.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «انتظار عقلاً تکلیف است، زیرا: انتظار راهگشایی برای حکومت عدل و ایجاد عدالت است و عقل حکم به حسن عدل و لزوم ایجاد عدالت می‌کند. بنابراین، راهگشایی و فراهم نمودن زمینه آن هم، لازم و تکلیف است پس انتظار فرج عقلاً تکلیف و ضروری است. عدم امید و انتظار موجب یأس و ناامیدی می‌شود، و مضرّات و مفاسدی در ابعاد فردی و اجتماعی به دنبال دارد. در ذیل به برخی از آثار منفی آن اشاره می‌کنیم: احساس پوچی و فروپاشی نظام زندگی: گرفتن "انتظار" به معنای ناامید شخص از آینده، نوعی بدبینی است که نظام زندگی را از هم می‌پاشد؛ یعنی در واقع یأس و ناامیدی منجر به شکست می‌شود انسان هنگامی که شکست خورده است که باور نماید شکست خورده است؛ زیرا که شکست از درون و از طرز تفکر و اراده شخص شروع می‌شود، و لذا اسلام با یأس مبارزه کرده است و آن را در حکم کفر قرار داده است. پس نه تنها نمی‌توان منتظر نبود بلکه برای پیشرفت مقدم انتظار قرار گرفت. حل شدن در مفاسد: کسی که مأیوس است در مفاسد و آلودگی‌های محیط و یا اجتماع حل می‌شود، هنگامی که فساد جامعه را فرا می‌گیرد، و اکثریت یا جمع کثیری را به آلودگی می‌کشاند، گاهی افراد پاک در یک بن بست سخت روانی قرار می‌گیرند، بن بستی که از یأس از اصلاح سرچشمه می‌گیرد. زیرا کسی که احساس کند کار از کار گذشته و امیدی برای اصلاح نیست و کوشش برای پاک نگه داشتن خویش بیهوده است به تدریج به سوی فساد و هم‌رنگی با محیط کشیده می‌شود و عدم همراهی با جماعت را موجب رسوائی می‌داند. تنها چیزی که بشر را امیدوار می‌کند و نمی‌گذارد از محیط فاسد ضربه بخورد و فاسد شود امید به اصلاح نهایی است. و اگر می‌بینیم در دستورات اسلامی یأس از آمرزش، گناه شمرده شده است فلسفه‌اش همین است که گناهکار مأیوس از رحمت، هیچ دلیلی نمی‌بیند که به فکر جبران بیفتد و یا لاأقل دست از ادامه گناه بردارد و منطق او این است که آب از سر من گذشته است، چه یک قامت چه صد قامت.... اما هنگامی که روزنه امید برای او گشوده شود، امید به عفو پروردگار و امید به وضع موجود، نقطه عطفی در زندگی او پیدا می‌شود و چه بسا اورا به توقف در مسیر گناه و بازگشت به سوی پاکی و اصلاح دعوت مینماید».

۲. حجت الاسلام و المسلمین نیلی‌پور؛

مهدی نیلی‌پور حجت الاسلام و المسلمین مهدی نیلی‌پور، در کتاب «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «از دیدگاه عقل و بر اساس نظرات فلسفی و تحلیل‌های عقلانی، نظام حاکم بر هستی، نظامی حکیمانه و احسن و با رویکردی روشن و مطلوب می‌باشد و تاریک دیدن و یا ابتر دیدن آن منافات با این دیدگاه عقلی و فلسفی دارد؛ به همین دلیل بر اساس ادله و براهین عقلی و فلسفی انتظار با همه گستردگی و عمق معنوی خود، غایت‌اندیشی مثبت و عاقلانه نسبت به آینده تاریخ است و به نوعی الزامی است، عقلی که خردورزی بر آن صحه می‌گذارد؛ چرا که فقدان این دیدگاه (انتظار) مساوی با بازیچه دیدن خلقت هستی و انسان می‌باشد. استاد مطهری می‌فرماید: "آرمان قیام و انقلاب مهدی (ع) یک فلسفه بزرگ اجتماعی اسلامی است. این آرمان بزرگ، گذشته از اینکه الهام‌بخش ایده و راه‌گشای به سوی آینده است، آیینه بسیار مناسبی است برای شناخت آرمان‌های اسلامی. این نوید، ارکان و عناصر مختلفی دارد که برخی فلسفی و جهانی است و جزئی از جهان‌بینی اسلامی است، برخی فرهنگی و تربیتی است، برخی سیاسی است، برخی اقتصادی است، برخی اجتماعی است، برخی انسانی، یا انسانی - طبیعی است"».

۳. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛

حسین الهی‌نژاد حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در مقاله «انتظار فعال و توانمندی عقلایی منتظران» در این‌باره گفته است: «پس از آنکه دانستیم، حادثه ظهور امری است که در سرنوشت بشر تأثیر بسزایی دارد و نیز دانستیم که بشر هم می‌تواند در ظهور تأثیرگذار بوده و آن را از لحاظ زمانی به تعجیل بیندازد و نیز از لحاظ کیفیت وقوع، بیشتر آن را در راستای تکامل و ترقی خود قرار دهد. پس از نظر عقل چنین کاری (انتظار) که تکامل و ترقی بشر به آن وابسته است، لازم و ضروری است و بشر نیز باید نسبت به کارها و زمینه‌هایی که منتهی به ظهور می‌شود دغدغه و دل‌مشغولی داشته باشد، زیرا به‌دست گرفتن مقدمات ظهور و نیز دخالت در فرایند قبل از ظهور که از آن به انتظار تعبیر می‌کنند، در بهره‌مندی از ظهور مؤثر است، پس هرچه فعالیت و تلاش در قسمت انتظار بیشتر باشد، بهره‌مندی و استفاده از ظهور نیز بیشتر خواهد بود. بی‌شک با توجه به علم انسان در این که مقوله ظهور در تکامل و ترقی او نقش مهمی دارد با این‌حال به دنبال بسترها و زمینه‌های ظهور نرود، یعنی انتظار صحیح را در خود پیاده نکند، نقض غرض کرده است و نقض غرض از نظر عقل مردود است، زیرا انسان موجودی است دارای نعمت عقل و شعور؛ هیچ وقت نباید کارهایی که مانع نیل به هدف می‌‌شود از او سر زند. "حتی حیوانات نیز از این قانون پیروی کرده و از کارهای نقض غرض دوری میگزینند، مثلا یک پرنده وقتی که ساختن آشیانه هدف او باشد، از کارهایی که مانع رسیدن به هدف باشد مثل فراهم نکردن چوب و ابزار لازم و نیز خراب کردن آشیانه و... پرهیز می‌‌کند. انسان با توجه به عقل و شعوری که خدا به او داده و تمیز او با همه موجودات نیز همین نعمت است، به طور اولی قوانینی که جزء مرام عقل است باید پیروی کند و از کارهایی که به نوعی نقض غرض به حساب می‌‌آید پرهیز کند. پس نتیجه گرفته می‌‌شود که برای استفاده هر چه بیشتر از مقوله فرآیندی ظهور، باید فرهنگ انتظار صحیح را در خود پیاده کرد و در مسیر و که انتهای آن رخداد ظهور است، تلاش و کوشش بیشتری کرد».

۴. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «محقق طوسی در کشف المراد در اثبات اصل امامت به قاعده لطف که یک قاعده عقلی است تمسک کرده، می‌نویسد: "الامام لطف فیجب نصبه علی اللّه تعالی تحصیلا للغرض"؛ وجود امام لطف است (و هر لطفی بر خداوند واجب است) پس نصب امام بر خداوند متعال برای تحصیل غرض واجب است. به بیان دیگر تا وقتی که تکلیف ثابت است و مکلفانی وجود دارند، عده‌ای هستند که مصون از خطا نیستند و باید امام معصوم و پیشوایی وجود داشته باشد تا آنها را هدایت کند و زمین بدون انسان کامل مانند جسم بدون روح است. شیخ اشراق نیز درباره وجوب امامت می‌نویسد: "جهان هیچ‌گاه از حکمت و از وجود کسی که دارای حکمت باشد و حجج و بینات خدا نزد او باشد، خالی نبوده است و این چنین کسی خلیفه خداست و تا زمین و آسمان برپاست، چنین خواهد بود... و زمین هرگز از چنین انسانی تهی نخواهد بود... این که می‌گویم ریاست با اوست مقصودم حکومت ظاهری او نیست بلکه گاهی در نهایت پنهانی (غیبت) به سر می‌برد و این امام همان کسی است که مردم او را قطب می‌نامند. ریاست جامعه با این انسان است اگرچه نشانی از او در دست نباشد"؛ بنابراین دلیل عقلی اقتضا می‌کند که در هر زمان باید امام و رهبری باشد».

۵. حجت الاسلام و المسلمین ملکی راد؛

محمود ملکی راد حجت الاسلام و المسلمین محمود ملکی راد، در کتاب «خانواده و زمینه‌سازی ظهور» در این‌باره گفته است: «مهم‌ترین دلایل عقلی بر اعتقاد به منجی موعود بدین قرار است: محال بودن قسر دائم یا قسر اکثری از راه ظلم و ستم: بشر در طول تاریخ تا به امروز با ظلم و ستم دست و پنجه نرم کرده و تحت ظلم و ستم ظالمان و ستمگران به سر برده است. از طرفی بر اساس دلیل عقلی، قسر انسان در تمام عمر یا در اکثر عمرش تحت ظلم و ستم محال خواهد بود؛ بنابراین باید روزگاری فرا رسد که ظلم و ستم با همه انواعش از جامعه بشری رخت بربندد و روزگار عدل و داد از راه برسد و آن روزگاری است که انسانیت و ارزش‌های والای انسانی و کرامت‌های اخلاقی حاکمیت می‌یابد که همان عصر طلایی ظهور منجی موعود و حکومت جهانی امام مهدی (ع) است. محال بودن قسر دائم یا قسر اکثری از راه استخدام شهوات نسبت به عقل: خداوند از سر حکمت خویش نیروی عقل را در انسان قرار داده تا راهنما و دلیل او به سوی خوبی‌ها و ارزش‌ها باشد و او را از ارتکاب پلیدی‌ها و زشتی‌ها باز دارد. از طرف دیگر انسان دارای قوای شهوانی و نفسانی است که او را به سوی تجاوزگری و خودکامگی و بدی‌ها سوق می‌دهد؛ بنابراین همواره نزاع و کشمکشی بین تمایلات نفسانی و عقل وجود. کسی که عقل او بر قوای نفسانی‌اش غالب و چیره گردد، به مقامی بلند و کمالات انسانی خواهد رسید. در حقیقت حکمت وجود عقل در انسان ایجاد تعدیل در قوای مختلف انسانی و تشخیص خوبی و بدی افعال است. اما می‌دانیم که تا به امروز عقل نتوانسته در جایگاه اصلی خود بنشیند و به کار واقعی‌اش که تدبیر و فرماندهی وجود انسان است، به طور کامل بپردازد؛ زیرا همواره در خدمت شهوات و قوای نفسانی بوده است و آن از مسیر طبیعی‌اش باز داشته‌اند. این در واقع بر خلاف اقتضای طبیعی عقل در وجود انسان است و گفتیم که قسر دائم یا اکثری عقلاً محال است؛ پس باید روزی فرا رسد تا عقل بشر از اسارت و بردگی قوای نفسانی نجات یابد و رسالت خویش را به نحو اتم به انجام رساند. وعده فرارسیدن چنین روزی در اسلام در اندیشه مهدویت متبلور شده است. یعنی با آمدن امام مهدی (ع) و ظهور ایشان طوق بردگی و اسارت از گردن عقل برگرفته می‌شود و به مجد و عظمت واقعی می‌رسد و در جایگاه واقعی خود قرار می‌گیرد. شهید مطهری در این زمینه می‌نویسد: "ریشه فسادها و تباهی‌ها نقص روحی و معنوی انسان است. انسان هنوز دوره جوانی و ناپختگی را طی می‌کند و خشم و شهوت بر او و عقل او حاکم است. انسان بالفطره در راه تکامل فکری و اخلاقی و معنوی پیش می‌رود. نه شر و فساد لازم لاینفک طبیعت بشر است و نه جبر تمدن فاجعه خودکشی دسته‌جمعی را پیش خواهد آورد. آینده‌ای بس روشن و سعادت‌بخش و انسانی که در آن شر و فساد از بیخ و بن برکنده خواهد شد، در انتظار بشریت است. این نظریه الهامی است که دین می‌کند. نوید مقدس قیام و انقلاب مهدی موعود در اسلام در زمینه این الهام است". بنابراین عصر ظهور، عصر عقلانیت و حاکمیت ارزش‌های عقلانی و انسانی است. مردم در سایه رشد و کمال عقلانی به سعادت خواهند رسید و شاید کمال عقل بشری که در عصر ظهور رخ می‌دهد و در روایتی بدان اشاره شده، ناظر به همین نکته باشد. فلسفه تاریخ و هدفمندی آن در پرتو ظهور منجی موعود: یکی دیگر از دلایل عقلی بر اندیشه منجی موعود و مهدویت، معنا داشتن تاریخ در سایه اعتقاد به منجی آخرالزمان است؛ زیرا بر اساس "معناداری و فلسفه تاریخ" روند طولانی تاریخ هدف و غایت و معنای مشخصی دارد و آن تحقق جامعه موعود الهی و رسیدن بشر به اوج سعادت و کمال مادی و معنوی است. در حقیقت ظهور منجی موعود، سر منزل متعالی و متکامل تاریخ بشری است. بر این اساس این معناداری تاریخ، در فکر و ذهن بشر سایه انداخته و او را متوجه فرجام متعالی تاریخ ساخته است. این ایده در دورانی از تاریخ به کمال و تمام تحقق خواهد یافت و آن "عصر ظهور منجی موعود" است. پس معناداری تاریخ و کشف غایت و هدف آن، می‌تواند منشأ توجه انسان‌ها به ظهور مصلح بزرگ باشد. گفتنی است از راه دلیل عقلی، ضرورت وجود منجی موعود اثبات می‌شود؛ اما هرگز نمی‌توان مصداق و فرد منجی را با عقل مشخص و تعیین کرد؛ یعنی عقل، ما را تا مرز وجود منجی و ضرورت وجود او در جهان هستی سوق می‌دهد؛ ولی هرگز قادر نیست فرد و مصداق منجی را تعیین کند؛ بنابراین برای تشخیص فرد منجی در اسلام باید دید نصوص دینی در این زمینه چه دیدگاهی دارند و چگونه امام مهدی (ع) را معرفی کرده‌اند».

۶. آقای جلالی؛

غلام رضا جلالی آقای غلام رضا جلالی، در مقاله «فلسفه غیبت در منابع کلام شیعی» در این‌باره گفته است: «هیچ‌‏یک از شیعه و اهل سنّت، وجود مهدی را انکار نکرده‌‏اند. با این تفاوت که برای عموم اهل سنّت، مهدی پیام‌‏آور «آخر الزّمان» است ولی شیعه، حکمت وجودی خود را با فلسفه غیبت و ضرورت انتظار مهدی، گره زده و با اتّکای به همین اعتقاد، دید غیب‌‏گرایانه خود را توانمند کرده و با ایمان به آن، توانسته سده‌‏های پرمخاطره‌‏ای را پشت سر بگذارند و با خودیاری اجتماعی، در فساد محیط، حل نشود، جامعه خود را تهذیب کند و با دیدی روشن‏‌بینانه و امیدوارانه، به آینده بنگرد (...)و خود را بازیابد و با بهره‏‌گیری از این اعتقاد، از خدمت به دستگاه‌های ستم دوری جوید و ابزار حاکمان زورمدار و زرسالار و تزویرگر واقع نشود. هر خروجی جز به تأیید او و نایبان او را باطل بداند و برخلاف مظلومیت، اقلیت و عوامل فراوان بازدارنده، از تنگناهای ویران‏‌ساز تاریخ، سرافراز بیرون آید و هر حاکمیتی جز حکومت اسلام را نفی کند و از این راه، اندیشه خود را بعدی جهانی ببخشد، و مدعی گردد، این مهدی «صاحب السّیف» است که در نهایی‏‌ترین مصاف حامیان و حاملان داد و بیداد، همه مظاهر ستم را با قیام دادگرانه خود، در سطح جهانی از میان برخواهد داشت و همه طاغوت‌ها را سرکوب خواهد کرد و بر تمام مظاهر و نمودهای کفر و شرک و نفاق و تعارض‌های باطل چیره می‏‌شود، خاوران و باختران را می‌‏گشاید و حکومت واحد جهانی را چونان پرنیانی بر گستره کره خاکی می‏‌گستراند و میان همه انسان‌ها به داد حکم می‏‌راند و دین را چون ماه از محاق بدعت‌ها درآورد و به آن عزّت اللّه و حقایق مکتوم جهان را ظاهر گرداند. پس در یک کلمه، «مهدی»، در ضمیر تشیّع، انسان کاملی است که به جامعه آرمانی اسلام جامه عمل می‏‌پوشاند و از این راه، به همه آرمان‌های مردان خدا تحققّ می‌‏بخشد. این بود که مدام ضرورت انتظار فرج و تعمق در فلسفه غیبت، از سوی رهبران راستین اسلام گوشزد شده است، به گونه‌‏ای که هرچه غیبت طولانی‌‏تر گردید، انتظار عمق بیشتری یافت و هرچه انتظار عمیق‏‌تر گردید، فلسفه غیبت روشن‏‌تر شد».

۷. سرکار خانم کاردان؛

فرزانه کاردان سرکار خانم فرزانه کاردان ، در مقاله «نقش سبک زندگی در زمینه‌سازی ظهور» در این‌باره گفته است: «وقتی ثابت شد حکمت الهی اقتضای تعیین امام و جانشین برای پیامبر اکرم (ص) را دارد، نتیجه منطقی آن قهراً این است که فقدان امام، معلول بی تدبیری و اهمال انسانی است. بنابراین، غیبت امام (ع) به دلیل نبود قابلیت در نهاد مردمی است که دین گریزند و لیاقت دیدار او را ندارند. پس به اختیار و انتخاب خود، جامعه بدون حضور معصوم را پذیرفته و از قبول حجت خدا سر باز زده‌اند. متکلمان امامیه بعد از اثبات نصب امام از طریق قاعده لطف، اظهار می‌‌کنند که نبود و غیبت امام (ع)، هیچ توجیه عقلانی ندارد جزء این که بگوییم این محرومیت نتیجه رفتار ما انسان‌هاست: وَ عَدَمُهُ مِنَّا. در کتاب‌های حدیثی بابی با عنوان "علت غیبت امام عصر (ع)" وجود دارد و در ذیل آن، روایاتی به چشم می‌‌خورند که جملگی بر این مطلب صحه می‌‌گذارند که غیبت امام به واسطه عدم قابلیت و لیاقت مردمی است که نه تنها از قبول فرمان‌های امام سرپیچی کردند، بلکه نسبت به جان حضرت، سوء قصد کردند و درصدد کشتن او برآمدند. نتیجه منطقی این مسئله آن است که وقتی مردم به جای بهره‌گیری از نور هدایت امام، درصدد کشتن او برمی آیند، حضورش بی نتیجه است و قهراً غیبت او موجّه خواهد بود. وقتی به حکم عقل و نقل مشخص شد مانع ظهور امام عصر (ع)، رفتار ناشایست انسان‌هاست، لازمه این ادله آن است که باید این موانع را از میان برداشت. پس هر کس باید در حدتوان خود تلاش کند زمینه برای ظهور فراهم شود؛ چون معقول نیست با وجود زمینه، خدای متعال از اظهار ولیّ خود که وجودش، شرط حکیمانه بودن خلقت انسان است، دریغ ورزد. در این فرض، با وجود این که انسان‌ها قابلیت استفاده از حجت و راهنمای الهی را دارند، ولی از قبول فرمان‌های وی سر باز می‌‌زنند و از طرف دیگر هم اگر راهنما و حجّت برای ایشان فرستاده نشود، به خودی خود، توان رسیدن به هدف خلقت یعنی رسیدن به کمالات معنوی را ندارند. در این صورت، صدور نقض غرض را باید به خدوند متعال نسبت دهیم؛ از این‌رو، معقول نیست که زمینه برای حضور امام معصوم (ع) راهم باشد، ولی خداوند از اظهار او دریغ کند. بنابراین، فلسفه غیبت که تنها توجیه آن عبارت است از آماده نبودن مردم، ثابت می‌‌کند که منتظران باید شرایط را برای ظهور آماده کنند؛ چون وجود امام بدون آن که مردم به فرمان‌هایش گردن بنهند، فایده ندارد. از همین‌رو، امیرالمؤمنین علی (ع) فرمود: "کسی که امرش اطاعت نمی‌شود، گویی نظری ندارد". منظور این سخن آن است که اگر نظر و امر کسی اعمال و اطاعت نمی‌شود، مثل آن است که او نظری را اظهار نکرده و امری را صادر نکرده است. باز به همین جهت، امیرالمؤمنین علی (ع) فرمود: "اگر نبود حضور حاضران و این که با وجود کمک‌کننده، حجت تمام است، حکومت را به حال خود رها می‌‌کردم"».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.