اجرای دین

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فلسفه بعثت است. اجرای دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اجرای دین در کلام اسلامی - اجرای دین در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

اجرای دین و رهبری اجتماعی و سیاسی یکی از شؤونی است که همواره مورد اختلاف میان مسلمانان بوده است. اصل لزوم وجود یک رهبر و امام برای اداره جامعه مورد پذیرش اغلب اندیشمندان مسلمان بوده و اختلاف بیشتر درباره ویژگی‌های امام، راه انتخاب او و نیز مصداق آن بوده است. متصدی این منصب، وظایفی برعهده دارد. برخی از این وظایف عبارت‌اند از: ایجاد نظم و انضباط در کشور؛ نگه‌داری از مرزهای کشور اسلامی؛ حفظ نظام اجتماعی مسلمانان؛ قضاوت؛ اجرای حدود و ... .

مقدمه

از جمله شئونی که از دیرباز کانون نزاع میان مسلمانان بوده، شأن رهبری اجتماعی و سیاسی است. این شأن در حقیقت متکفل اجرای دین در جامعه است. نگاهی اجمالی به دیدگاه‌های مطرح میان فرقه‌های مسلمانان نشان از این واقعیت دارد که اصل لزوم وجود یک رهبر و امام برای اداره جامعه مورد پذیرش اغلب اندیشمندان مسلمان بوده و اختلاف ایشان، بیشتر درباره ویژگی‌های امام، راه انتخاب او و نیز مصداق آن بوده است. در این بخش، ابتدا دیدگاه آیات قرآن کریم و نیز سخنان پیشوایان دین درباره اصل لزوم وجود رهبر را جویا شده، آن‌گاه به اثبات این شأن برای امامان معصوم (ع) و جزئیات آن می‌پردازیم.

ضرورت وجود امام و رهبر سیاسی

مقالهٔ اصلی: ضرورت امامت

شاید نتوان در قرآن کریم آیه‌ای را یافت که به صراحت از ضرورت وجود رهبر سیاسی به‌طور مطلق (معصوم یا غیر معصوم) در جامعه سخن گفته باشد؛ اما این مسئله در روایات، بازتاب فراوانی یافته است؛ به‌گونه‌ای که پیشوایان راستین دین اسلام در سخنان خود بارها به ضرورت وجود امام و رهبر سیاسی در جامعه اشاره کرده‌اند. در‌این‌باره امام على (ع) خطاب به خوارج که منکر این حقیقت بودند، فرمودند: «إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِرٍ»

نقل شده است که روزی یکی از خوارج وارد مسجد شد و گفت: لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ، یکی دیگر از هم‌کیشان وی نیز همین جمله را تکرار کرد. امام على (ع) خطاب به مردم، با ابطال سخن خوارج تأکید کردند که اصلاح کار مردم با وجود یک امیر صالح يا فاجر است. مردم گفتند: دلیل نیاز به رهبر نیکوکار را می‌دانیم. اما نیاز به فاجر چرا؟ امام فرمودند: "[در حکومت فاجر] مؤمن فرصت عمل پیدا می‌کند و به فاجر مهلت داده می‌شود... و راه‌های شما امن می‌گردد و بازارهایتان پابرجا می‌ماند و درآمدها توزیع و با دشمنانتان پیکار و حق ضعیف از قوی ستانده می‌شود". امیر بیان در سخنی دیگر فرمودند: "...فرمانروای ستم‌پیشه بهتر است از فتنه و آشوب دائمی". در نظام حکومتی اسلام، همگان به اطاعت از والی موظف شده‌اند. این آموزه‌ای است که نخستین پیشوای مسلمانان، یعنی پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند و دیگر امامان نیز بر آن تأكيد و تصویری رفیع از منصب امامت ارائه کردند. برای نمونه، امام علی (ع) فرمودند: «جایگاه رهبر چونان ریسمانی محکم است که مهره‌ها را متحد ساخته، به هم پیوند می‌دهد. اگر این رشته از هم بگسلد، مهره‌ها پراکنده شده، هرکدام به سویی خواهند افتاد و هرگز جمع‌آوری نخواهند شد».

از جمله دلایل نیاز به وجود امام، حفظ نظام اجتماعی مسلمانان و جلوگیری از اختلاف و تفرقه است. در‌این‌باره حضرت زهرا (س) نیز در خطبه معروف فدکیه بر این آموزه تأکید کرده‌اند. امام رضا (ع) در‌این‌باره به تفصیل به جزئیات فلسفه وجودی امام در جامعه اشاره کرده‌اند. ایشان بقای نوع انسانی را بر وجود یک رئیس متوقف دانسته که مردم در پرتو رهبری او به نبرد با دشمنان برمی‌خیزند. در این نظام است که نماز جمعه اقامه می‌شود؛ حق مظلوم از ظالم گرفته شده؛ شریعت حفظ می‌شود و...

رهبری سیاسی امام معصوم

مقالهٔ اصلی: رهبری سیاسی

رهبری سیاسی امام معصوم در آینه قرآن

گفته شد در قرآن کریم آیه‌ای که به صراحت از ضرورت وجود رهبر در جامعه سخن به میان آورده باشد، وجود ندارد؛ اما آیاتی وجود دارند که ناظر به مسئله رهبری سیاسی‌اند و به کمک روایات می‌توان مصادیق متعلق این آیات را همان وجود پاک امامان (ع) دانست. برخی از این آیات عبارت‌اند از:(...)

رهبری سیاسی امامان در آینه روایات

روایاتی پرشمار در متون معتبر روایی شیعه وجود دارند که یکی از شئون امام را رهبری سیاسی ایشان می‌دانند؛ به‌گونه‌ای که در صدور این روایات از معصوم تردیدی نیست. از‌این‌رو به بررسی سندی تک‌تک این روایات نیازی نیست. روایات یادشده را می‌توان در دو دسته کلی به بحث گذاشت:

رهبری سیاسی امام علی (ع) در متون روایی

روایاتی که از رهبری سیاسی امام على (ع) سخن به میان می‌آورند، از دیرباز مورد توجه متكلمان و محققان شیعه بوده و ایشان این روایات را جمع‌آوری و بررسی کرده‌اند. از جمله آنها احادیث یوم‌الدار، منزلت، غدير و ولایت است. بی‌تردید این احادیث، به ویژه حديث پرشور غدیر، برگ زرینی در حیات پرافتخار شیعه و اميرالمؤمنین (ع) به شمار می‌آید. عالمان شیعی درباره حدیث غدیر، چه از جهت سندی و چه از حیث دلالی، تلاشی سترگ، بلیغ و درخور داشته‌اند که نگارنده را از تکرار آن مباحث بازمی‌دارد.

از دیگر روایات، روایت معروف نبوی «أَنْتَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ بَعْدِي» است که خطاب به امیرالمؤمنین (ع) بیان شد و می‌توان آن را حدیث ولایت نامید. این روایت، با طرق مختلف در منابع پرشمار شیعه و سنی به چشم می‌آید. براساس برخی نقل‌ها، عمران بن حصین نقل می‌کند که روزی رسول گرامی اسلام (ص) گروهی از مسلمانان را به فرماندهی امیرالمؤمنین (ع) به سریه‌ای فرستاد. چهار تن از مسلمانان ـ که گویا از چگونگی تقسیم غنایم به وسیله امام علی (ع) ناراحت شده بودند ـ با یکدیگر هم‌پیمان شدند که پس از بازگشت به مدینه نزد رسول الله (ص) رفته، از امیرالمؤمنين (ع) شکایت کنند. آن‌گاه که اینان به مدینه بازگشته، شکایت خود را به رسول الله (ص) اعلام کردند، ایشان غضبناک شده، دستور دادند تا امیرالمؤمنین (ع) را بیاورند، آن‌گاه فرمودند: «همانا على (ع) از من است و من از او هستم و او ولیّ هر مؤمنی پس از من است».

براساس نقلی دیگر، ابن عباس بیان می‌کند آن‌گاه که پیامبر خدا (ص) عازم جنگ تبوک شد، حضرت علی (ع) را جانشین خود در مدینه ساخت و فرمود: «أَنْتَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدِي». این مضمون از بريدة بن صاحب نیز نقل شده است. در متون روایی شیعی نیز این روایت از طرق مختلف نقل شده است. چنان‌که روشن است کثرت طرق نقل حدیث ولایت در منابع شیعی و اهل سنت به‌گونه‌ای است که هر محقق منصفی را از دقت‌های سندشناسانه بی‌نیاز می‌کند افزون بر آن، مضمون حدیث ولایت، به‌گونه‌ای دیگر نیز در متون تاریخی و حدیثی به چشم می‌خورد؛ چنان‌که ابوسعید خدری از حضرت رسول (ص) نقل کرد که فرمود: «مَنْ كُنْتُ وَلِيَّهُ فَعَلِيٌّ وَلِيُّهُ‏».

اینک لازم است اولاً، به حدیث ولایت به لحاظ معناشناختی توجه شود و ثانياً، کاربرد مفهوم ولیّ بر دیگر امامان نیز واکاوی شود. این واژه معانی فراوانی دارد که ناصر، سرپرست و دوست از جمله آنها هستند و تعیین یکی از آنها نیازمند قرینه است. به نظر می‌رسد چنان‌که برخی محققان اشاره کرده‌اند آنچه می‌تواند در حدیث ولایت کانون توجه قرار گیرد و موجب ترجیح یکی از معانی بر دیگر معانی شود، واژه «بعدی» است. روشن است که به‌کارگیری این واژه نمی‌تواند بدون دلیل و حکمت باشد. دقت در واژه یادشده روشن می‌سازد که اولاً، براساس ظاهر آن، مقام ولایت در زمان حیات حضرت رسول (ص) از آنِ خود ایشان بوده و پس از آن به امیرالمؤمنین (ع) منتقل شده است؛ ثانياً، امیرالمؤمنین (ع) این منصب را (به هرگونه که تفسیر و معنا شود) در زمان حیات حضرت رسول (ص) نداشت و پس از ایشان، آن را دارا شد؛ ثالثاً، روشن است که نمی‌توان گفت اميرالمؤمنین (ع) در زمان حیات پیامبر اسلام (ص) دوست و ناصر مؤمنان نبوده و تنها پس از وفات پیامبر، دوست و ناصر ایشان بوده است. افزون بر آن، مقام دوستی و نصرت مؤمنان مقامی نیست که اعطایی یا انتصابی باشد؛ بلکه هر انسانی می‌تواند دوست و ناصر دیگران باشد. بنابراین معانی نصرت و دوستی نمی‌تواند مدنظر پیامبر اسلام (ص) باشد. رابعاً، مقام سرپرستی امور جامعه و مؤمنان (که یکی از معانی واژه ولیّ است) قابلیت انتقال به غیر را دارد. بنابراین از میان معانی یادشده برای واژه «ولیّ» (و با نفی دیگر معانی) معنای "سرپرستی" متعین خواهد بود.

رهبری سیاسی دیگر امامان در روایات

برخی دیگر از این روایات، درباره تمام امامان (ع) و به‌طور کلی منصب امامت است. برای نمونه به چند روایت از مجموع روایات پرشمار موجود در متون روایی اشاره می‌کنیم:

1. حسین بن ابی العلاء در روایتی صحیح نقل می‌کند که دیدگاه خود را درباره اوصیا و امامان بیان کرد که به باور وی ایشان مفترض‌الطاعه هستند. امام صادق (ع) با استناد به آیات اولی‌الامر و ولایت دیدگاه وی را تأیید فرمودند
2. برید عجلی در روایتی صحیح از امام باقر (ع) درباره آيه ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا﴾ پرسید. ایشان با گلایه از کسانی که «ملک عظیم» را برای آل‌ابراهیم (ع) قبول دارند، اما در حق آل‌محمد (ص) انکار می‌کنند، این مقام را مساوی با مقام امامت و مقصود از آن را مفترض‌الطاعة بودن امامان (ع) دانستند
3. امام صادق (ع) در روایت صحیح دیگری، خودشان را مصداق کسانی دانستند که باید امانات را به آنها سپرد. آن‌گاه با تلاوت آیه اولی‌الامر، وظیفه مردم مبنی بر لزوم اطاعت از ایشان را یادآور شدند.

افزون بر آن، دو تعبير «قادة الامم» و «ساسة العباد» نیز که در زیارت جامعه کبیره وجود دارد بیانگر شأن رهبری اجتماعی برای امامان معصوم (ع) است؛ زیرا تعبیر اول به معنای رهبران امت‌هاست و تعبیر دوم به معنای کسانی است که امر بندگان را مدیریت می‌کنند.

برخی از شئون رهبری سیاسی امام

تا بدین‌جا اصل این مطلب، که یکی از شئون امام (ع)، رهبری اجتماعی و سیاسی است، اثبات شد. بی‌گمان متصدی این منصب، وظایفی برعهده دارد. برخی از این وظایف (مانند ایجاد نظم و انضباط در کشور، نگه‌داری از مرزهای کشور اسلامی و...) بسیار روشن است و به بحث نیاز ندارد. در روایات رسیده از امامان (ع) وظایفی مرتبط با این شأن برای امام برشمرده شده است که عبارت‌اند از:

1. برخی شئون رهبری سیاسی امام؛
2. حفظ نظام اجتماعی مسلمانان؛
3. امام و مسئله حج؛
4. امام و امر جهاد؛
5. قضاوت؛
6. قضاوت به عنوان شأنی از شئون حاکم اسلامی؛
7. نصوص خاص بر شأن قضاوت امامان؛
8. امام و امر اجرای حدود؛
9. شئون اقتصادی امام؛
10. انفال؛
11. خراج زمین احیاشده؛
12. گرفتن جزیه از اهل کتاب؛
13. خمس و زکات؛
14. مالکیت امام نسبت به دنیا؛
15. شئون امام در صورت عدم تصدی حکومت؛
16. حفظ مذهب و برخی راهکارهای آن در سیره امامان.

اجرای تشریع الهی شرط تحقق عینی ولایت و حاکمیت تشریعی خداوند

تشریع و قانونگذاری توسط خداوند و ابلاغ آن به مردم، بخشی از تدبیر امور انسان‌هاست که از شؤون ربوبیت الهی است اما تکمیل آن با تشکیل حکومت و پذیرش آن توسط مردم امکان‏پذیر است تا در سایه آن، قوانین الهی حفظ و اجرا گردد و ولایت تشریعی خداوند تحقق یابد. حال این پرسش اساسی مطرح می‏‌شود که تشکیل حکومت و اجرای قانون در مورد دیگران توسط چه کسی باید انجام گیرد؟ آیا خداوند خود مستقیما ولایت تشریعی خود را اعمال می‏‌کند یا راه دیگری برای آن وجود دارد؟ آنچه مسلم است، این است که معقول نیست خداوند به عنوان حاکم حقیقی، حاکمیت جامعه را مستقیما انجام دهد یا اینکه فرشته یا جنی برای حاکمیت جامعه بشری بفرستد؛ زیرا تحقق حاکمیت در جوامع بشری برای اجرای احکام، نیازمند تعامل و ترابط ملموس و مادی و طبیعی با آحاد جامعه است و چنین ارتباطی از سوی خداوند و فرشتگاه امکان ندارد: ﴿وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكًا لَّقُضِيَ الأَمْرُ ثُمَّ لاَ يُنظَرُونَ وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ﴾

علامه طباطبایی می‏فرمایند: "جای شک و تردید نیست که خدای آفرینش که از هر جهت‏ بالاتر از تصور ماست، مانند ما تفکر اجتماعی ندارد و این سازمان قراردادی آقایی و بندگی و فرمانروایی و فرمانبری و امر و نهی و مزد و پاداش در بیرون از زندگی اجتماعی ما وجود ندارد و دستگاه خدایی همانا دستگاه آفرینش است!"

بنابراین، باید راه دیگری برای اجرای قوانین الهی وجود داشته باشد، چون جامعه به حاکمی از جنس بشر نیاز دارد تا نظام جامعه را حفظ کند و قوانین الهی را اجرا کند اما این حاکم چه کسی است؟

با توجه به اینکه اجرای قانون در مورد دیگران نوعی دخالت در حیطه اختیارات آنان است، از این رو به صرف اینکه قانون برگرفته از دستورات دینی باشد کافی نیست تا هر کس بتواند آن را در مورد دیگران به اجرا درآورد. کسی چنین صلاحیتی را داراست که از حق فرمانروایی و الزام و دستور برخوردار باشد. هیچ انسانی و هیچ دستگاهی نمی‌‏تواند حکمی را بر دیگران جاری کند مگر آنکه ثابت‏ شود از چنین حقی برخوردار است یا دارای مشروعیت است، چون بر مبنای جهان بینی توحیدی، حق حاکمیت و ولایت در انحصار خداست.

یکی از علمای معاصر می‏‌نویسد: "ان اعمال الحکومة و الحاکمیة فی المجتمع لا تنفک عن التصرف فی النفوس و الاموال و تنظیم الحریات و تحدیدها احیانا و التسلط علیها و لا یقوم بذالک عدوانا و بما ان جمیع الناس سواسیة امام الله و الکل مخلوق له بلا تمییز فلا ولایة لاحد علی احد بالذات بل الولایة لله المالک الحقیقی الانسان و الکون و الواهب له الوجود و الحیاة فلا یصح لاحد الامرة علی العباد الاباذنه‏‏"

بنابراین، مفهوم حق حاکمیت الهی، این است که دخالت در امور دیگران، از اختیارات انحصاری خالق و مدبر و ولی حقیقی انسان‌هاست و خداوند این ولایت را از طریق اذنی که به فرد یا گروه خاصی می‏دهد، اعمال می‏‌کند نه آنکه خود به شکل انسان‏‌ها در آید و بر آنان حکم براند؛ لذا در قرآن کریم از جعل حکومت‏ برای حضرت داوود یاد شده است و وی از سوی خداوند اجازه می‏‌یابد که در میان مردم حکم براند﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الأَرْضِ فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ﴾

امام خمینی نیز در این باره می‌‏نویسد:"نعم: انما یجب طاعتهم لاجل امر الله تعالی بما فی قوله: «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم‏» و لجعل السلطنة و الولایة لهم من قبله تعالی و لو لا ذلک لم تجب لان السلطنة و الولایة مختصة بالله تعالی بحسب حکم العقل فهو تعالی مالک الامر و الولایة بالذات من غیر جعل و هی لغیره تعالی بجعله و نصبه‏‏". چه کسانی از اذن تشریعی خداوند برخوردارند؟ با توجه به معنای توحید افعالی خداوند، آیا کسی در اجرای قوانین و تشریع الهی "ولایت و حکومت" دارای اذن تشریعی است یا خیر؟

برای پاسخ به این پرسش، دو دیدگاه کلی در میان متفکران اسلامی مطرح است:

1. خداوند به هیچ کس اذن تشریعی خاص نداده و اجرای قوانین را به عهده خود مردم گذاشته است. "با قبول اصل تشریع الهی، اجرای آن را حق مردم می‏دانند که از طرف خداوند به آنان داده شده است".
2. خداوند به انبیا و ائمه اذن خاص و به فقهای واجد شرایط اذن عام داده است.

بررسی دیدگاه اول

طرفداران این دیدگاه خود به دو گروه تقسیم می‏شوند:

1. تفویض عام؛ یعنی خداوند حق ولایت‏خود را در تمام زمانها به مردم واگذار کرده است.
2. تفویض خاص؛ یعنی فقط در زمان غیبت، این حق به مردم واگذار شده است.

مبنای طرفداران تفویض عام

مبنای این گروه بر می‏گردد به این مسأله که اساساً شان انبیا تنها شان رسالت و نبوت است؛ یعنی وظیفه آنان جز دریافت و تلقی وحی و ابلاغ آن به مردم نیست اما اینکه علاوه بر ابلاغ وحی، وظیفه اجرای آن در جامعه نیز بر عهده آنان باشد؛ یعنی شان ولایت و امامت هم داشته باشند، از نظر این دیدگاه قابل اثبات نیست و اگر پیامبر اسلام یا برخی انبیا با تشکیل حکومت ‏به اعمال ولایت پرداختند از باب ضرورت بوده است نه وظیفه.

با توجه به این مبنا، طرفداران این دیدگاه می‌‏گویند، خداوند اجرای قوانین خود را به عهده خود مردم گذاشته است تا با اختیار آزاد خود، به هر شکلی که خود می‏‌پسندند آن را در جامعه اجرا نمایند. بنابراین، اینکه حاکم چه کسی باشد یا چگونه قوانین را اجرا کند به رای و قرارداد مردم بستگی دارد، چون خداوند بشر را در این امور آزاد گذاشته و دخالتی نکرده است؛ یعنی هدف انبیا تمام مراتب توحید نبود بلکه در حد توحید ذات و یا صفات و برخی شؤون توحید ربوبی خلاصه می‏شد و به مرحله ولایت تشریعی و ربوبیت تشریعی که کمال توحید است نمی‏‌رسید.

بنابراین، بحث از حکومت دینی و دخالت دین خدا در سیاست‏ سالبه بانتفاء موضوع است و در نتیجه حکومت مبنا و خاستگاه توحیدی ندارد.

یکی از طرفداران این دیدگاه می‏گوید: "عمل و رسالت پیامبران در دو چیز خلاصه می‌‏شود:

1. انقلاب عظیم و فراگیر علیه خود محوری انسان‌ها برای سوق دادن آنها به سوی آفریدگار جهانیان
2. اعلام دنیای آینده جاودان، بی‏نهایت‏بزرگتر از دنیای فعلی". ایشان در ادامه می‏گوید: "وقتی به قرآن می‏نگریم، می‏بینیم احراز حکومت‏یا سلطنت از طرف حضرت خاتم انبیا و بعضی از پیامبران یهود، عمومیت‏ به همه پیامبران نداشته و با توجه به تعداد کثیر انبیای غیر حاکم، یک امر استثنایی محسوب می‏‌شود و اصولا نبوت و حکومت دو امر یا دو شغل کاملا مجزا و متفاوت با دو منشا یا دو مبنای مختلف غیر قابل تلفیق در یکدیگر بوده و در آن مراجعه و مصالحه و مشورت با مردم را شدیدا منع و بلکه ملامت می‏‌کند"

یکی دیگر از طرفداران این دیدگاه می‌‏نویسد: "خلاصه، رایی که ما در باره شیوه حکومت کردن اتخاذ می‏کنیم، بر روی رای مان، در باب اینکه حکومت ‏حق کیست تأثیر می‏گذارد. اگر گفتیم شیوه موفق حکومت این است که ناظرانی بیرونی بر کار حاکم نظارت کند، در این صورت حقوق خاصی را برای مردم قائل شده‏ایم و مردم با این حقوق، با تکالیفی که در عزل حاکم پیدا می‏کنند، در انتخاب حاکم هم دخالت‏ خواهند کرد و به این پرسش که چه کسی باید حکومت کند جواب خواهند داد کسی می‏تواند حکومت کند که ما او را بر می‏گزینیم‏"

در نقد این دیدگاه باید گفت: لازمه پذیرش این دیدگاه نفی ربوبیت و ولایت تشریعی خداوند و در نتیجه نفی توحید کامل است، چون همانگونه که حق قانونگذاری در انحصار خداوند است و او باید پیامبرانی را برگزیند و با دادن مقام نبوت و رسالت به آنان، تشریع خود را به اطلاع مردم برساند، اجرای تشریع نیز در انحصار اوست و او باید برای اجرای تشریع خود افرادی را برگزیند و با دادن مقام امامت و ولایت به آنان، قوانین خود را در جامعه پیاده کند. بنابراین، دخالت غیر خدا "مردم" در انتخاب مجریان، بدون اذن الهی، با ولایت تشریعی خداوند منافات دارد، در حالی‏که توحید کامل آن است که معتقد به ملازمه بین اصل نبوت و رسالت‏ با اصل امامت و ولایت‏ باشیم.

امام خمینی در وصیت نامه سیاسی ـ الهی خویش در طرد این دیدگاه می‌‏نویسند: "آنچه گفته شده و می‏‌شود که انبیا و اولیا و بزرگان از آن احتراز می‏کردند و ما نیز باید چنین کنیم اشتباه تاسف‌‏آوری است که نتایج آن به تباهی کشیدن ملت‏های اسلامی و باز کردن راه برای استعمارگران خونخوار است"

یکی دیگر از علمای معاصر نیز در نقد این دیدگاه می‏نویسد: "پیامبر اسلام علاوه بر پیشوایی دین، رهبر سیاسی نیز به شمار می‏آمد و این سمت را بر خاسته از نبوت خویش می‏دانست... بنابراین کوته نظری است که برخی پنداشته‏اند پیامبر اسلام به دلیل پیامبر بودن، زعامت‏ سیاسی امت را بر عهده نگرفت ‏بلکه چون مردم او را شایسته‏‌ترین خود دیدند، برای این سمت‏ برگزیدند"

به علاوه اعتقاد به توحید افعالی؛ یعنی اعتقاد به تلازم بین تمام شاخه‏‌های توحید افعالی که نتیجه فهم این اعتقاد این است که آموزه توحید در اسلام، نظامی کاملا منسجم و سازوار است؛ به گونه‏ای که تک تک اجزای آن، با یکدیگر همخوانی و هماهنگی دارد. از این رو، عدم پذیرش هر یک از اجزای این مجموعه هماهنگ، به دلیل تلازم موجود بین آنها، به نوعی تناقض و ناسازگاری خواهد انجامید. بنابراین، نمی‏توان ربوبیت تکوینی خدا را پذیرفت، اما ربوبیت تشریعی او را انکار کرده یا به صورت ناقص و در حد تشریع امور اخروی خلاصه کرد و تشریع الهی در امور سیاسی و اجتماعی را منکر شد و آن را بدون دلیل بر عهده مردم گذاشت؛ زیرا حق تشریع در امور سیاسی توسط مردم و حق تصرف در امور عمومی مردم برای اجرای قوانین و حکومت‏ بدون دخالت‏ خداوند نیازمند دلیل و پشتوانه عقلی و نقلی است که موجود نیست‏ بلکه در مقابل، برای اذن تشریعی پیامبران و ائمه (ع)، ادله زیادی وجود دارد که با بیان آنها در ضمن دیدگاه دوم ضعف و سستی ادعای اول بیشتر روشن می‏گردد.

مبنای طرفداران تفویض خاص

این گروه معتقدند که در عصر غیبت دلیل خاص وجود ندارد که خداوند ولایت‏ خویش را به غیر معصوم واگذار کرده باشد و چون اصل بر عدم ولایت است، بنابراین، حق ولایت‏ خداوند به مردم واگذار می‏گردد تا بر اساس انتخاب خود این حق را اعمال نمایند و به حاکمان از طرف خویش وکالت دهند تا بر آنان حکومت نمایند.

به عبارت دیگر، این نظریه که به نظریه انتخاب معروف است می‏گوید: در زمان حضور معصوم زمامداری به عهده آنان است و در زمان غیبت فقط صفات و شرایط افراد صالح توسط پیشوایان آسمانی تعیین گردیده و گزینش فردی از میان افراد صلاحیت‏‌دار به عهده رای اکثریت وا نهاده شده است. طبق نظریه انتخاب دخالت رای مردم در موضوع حاکم اسلامی و در ثبوت ولایت و حق اعمال آن در زمان غیبت به نحو شرطیت و جزء الموضوع است نه کاشفیت. یعنی انتخاب و رای مردم در ردیف شرایطی همچون فقاهت و عدالت قرار گرفته است. و با نبود آن مشروعیت فقیه "حاکم" از بین می‏رود.

این نظریه در مقابل نظریه انتصاب قرار دارد که می‏گوید: در شریعت اسلام هر کس واجد صلاحیت است، خداوند به او چنین حقی داده و او دارای ولایت است ولی نظر به اینکه در حکومت اسلامی تنها یکی از فقها می‏تواند اعمال ولایت کند انتخاب فقط برای شناسایی و تشخیص است اما بعد از آنکه فردی شناسایی شد، نمی‏توان گفت انتخاب به او ولایت داده است‏بلکه انتخاب صرفا برای تعیین صاحب حق است نه واگذاری حق.

ادله طرفداران نظریه انتخاب در صورتی قابل استناد است که دلیل بر نص و نصب رهبر و حاکم دینی از جانب خداوند در دست نباشد در حالی‏که معتقدیم هم ادله عقلی و هم نقلی برای انتصابی بودن ولایت فقیه در زمان غیبت وجود دارد که در ادامه بحث‏ به آنها خواهیم پرداخت. ضمن اینکه ادله مذکور در جای خود توسط طرفداران نظریه انتصاب پاسخ داده شده است.

در مجموع می‏‌توان گفت ‏با توجه به ادله طرفداران نظریه انتخاب مشروعیت ‏حکومت فقیه برخاسته از رای مردم است البته با دو رویکرد متفاوت:

1. دسته‏ای از طرفداران نظریه انتخاب بر این باورند که فقیه واجد شرایط با انتخاب مردم مشروعیت الهی و ولایت پیدا می‏‌کند و حکم او نافذ می‏‌شود.
2. دسته دیگر بر این عقیده‌‏اند که با گزینش مردم، حاکم مشروعیت مردمی و قانونی پیدا می‏‌کند و وکیل مردم در اداره، امور است.

دسته اول اگر بتوانند ادعای خویش را ثابت نمایند، کم و بیش از نظر آثار بیرونی و تصرف در امور و حوزه اختیارات و نفوذ حکم بسان ولایت انتصابی خواهند بود و اشتراکات زیادی با آن دارند. اما این ادعا قابل اثبات نیست.

دسته دوم که به وکالت فقیه معتقدند، پیامدها و آثاری را ملتزم می‏شوند که پای‏بندی به آنها بسیار مشکل و حتی غیر ممکن است که در جای خود بحث شده است. در نتیجه نظریه انتخاب با توجه به پیامدهای آن و ضعف استدلال، قابل اثبات و پذیرش نیست که با بررسی دیدگاه دوم در ادامه بحث ضعف آن روشن‏تر می‏گردد.

بررسی دیدگاه دوم

این دیدگاه می‌‏گوید: خداوند در ولایت تشریعی به انبیا اذن خاص داده است و به فقهای واجد شرایط اذن عام، تا در حد حفظ مصالح اسلام و مسلمین و در محدوده قوانین الهی، اعمال ولایت نمایند؛ یعنی زمامداری انسان حق ویژه خداست که به وسیله منصوبان خدا؛ آنانکه با معیارها و الگوهای تعیین شده در ایدئولوژی الهی از همه کس منطبق ترند به مرحله تحقق در می‏‌آید و به وسیله آنان نظام الهی پاسداری و مقررات الهی اجرا می‏گردد: مبنای این دیدگاه این است که انبیا علاوه بر شان رسالت، دارای شان امامت و ولایت نیز هستند و خداوند به آنان اذن داده تا علاوه بر ابلاغ تشریع الهی به مردم، آن را در جامعه اجرا نمایند و علاوه بر انبیا ائمه (ع) و فقهای واجد شرایط هم از شان امامت و ولایت‏ با اذن الهی برخوردار هستند.

البته شان ولایت و امامت "حق سرپرستی و ولایت نه خود ولایت" یک شان اعتباری است که از جانب خداوند برای بعضی‌‏ها اعتبار و جعل شده است. بنابر این، چون حقیقی نیست ممکن است‏با عدم پذیرش و اطاعت مردم در حد قوه باقی بماند و به مرحله فعلیت نرسد. بنابراین لازمه اعمال ولایت تشریعی، پذیرش و اطاعت اختیاری مردم است البته مردم نیز بر اساس توحید در اطاعت، مکلف به اطاعت ولی شرعی می‏باشند ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا﴾ برای توضیح بیشتر این دیدگاه، لازم است به موارد مختلف اذن تشریعی خداوند پرداخت:

1. اذن تشریعی خداوند به پیامبران؛
2. اذن تشریعی خداوند به امامان؛
3. اذن تشریعی خداوند به فقهای واجد شرایط.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت
2. شاهدی، غفار، توحید و حکومت دینی، فصلنامه حکومت اسلامی