قلمرو علم معصوم تا چه حدی است؟ (پرسش)
قلمرو علم معصوم(ع) تا چه حدی است؟ یکی از پرسشهای مرتبط به بحث علم معصوم است که میتوان با عبارتهای متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤالهای مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.
قلمرو علم معصوم تا چه حدی است؟ | |
---|---|
![]() | |
موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم |
مدخل اصلی | علم معصوم |
عبارتهای دیگری از این پرسش
پاسخ جامع اجمالی
اختلاف در قلمرو علم معصوم
در مورد گستره علوم معصومین(ع) میان اندیشمندان اسلامی، اتفاق نظر وجود ندارد؛ بلکه سه دیدگاه اصلی در این خصوص مطرح شده است: عدهای قول به تمامیت علم معصوم (ع) را برگزیدند؛ برخی منکر این گستردگی شده و قول به محدودیت علم معصوم (ع) را پذیرفتهاند و برخی نیز در این مسأله توقف کرده و دیدگاهی را مطرح نکردهاند.
پیش از پرداختن به این دیدگاه ها، توضیح مطلبی به صورت مقدمه - برای بیان مراد از تمامیت یا عدم تمامیت علم معصوم - ضروری است:
مراد از تمامیت یا اطلاق علم معصوم
واژه «تام» یا «مطلق» و اصطلاح «علم تام» یا «علم مطلق» و عباراتی از این دست، در ادبیات به کار رفته دانشمندان و نویسندگان در این موضوع، سه کاربری متفاوت از هم (اما مرتبط) وجود دارد:
- «تام» به معنای «فعلی» در مقابل «شأنی»: برخی از آنان وقتی از علم تام برگزیده الهی سخن میگویند مرادشان این است که او به صورت بالفعل (یعنی: در همین حال حاضر) از همه چیز آگاه است؛ به استثنای علومی که احاطۀ بر آنها برای غیر خداوند ناممکن است. به این علم - در اصطلاح - علم فعلی، حضوری، دائمی و احاطی نیز گفته میشود[۱]. این دیدگاه، در برابر نظریه دانشمندانی است که می گویند: برگزیده الهی لازم نیست آگاه از همه امور و حقایق جهان به صورت فعلی باشد؛ بلکه هر گاه اراده کند و خدا بخواهد از علمی آگاه میشود و به تعبیر روایت: «لَوْ شَاؤُوا عَلِمُوا»، به این علم - در اصطلاح - علم شأنی، اشائی، استعدادی و ارادی نیز گفته میشود[۲].
- «تام» به معنای «علم تفصیلی» در برابر «علم اجمالی» یا «علم کلی»: برخی دیگر «علم تام» را در جایی به کار میبرند که بخواهند به آگاهی همراه با تفصیلات و جزئیات از همۀ علوم ممکن برای غیر خداوند اشاره کنند؛ آنها بر این باورند که هیچ علمی برای برگزیده الهی مجمل و سربسته نیست. بنابر این نظریه، برگزیده الهی، به همه حوادث گذشته و آینده و به همه موضوعات خارجی، بدون استثنا علم دارد[۳]. این دیدگاه، در برابر نظریه دانشمندانی است که می گویند: برگزیده الهی لازم نیست آگاه از همه امور و حقایق جهان به صورت تفصیلی باشد[۴].
- «تام» بودن علم یعنی آگاهی از تمام علومی که غیر خداوند میتواند به آنها احاطه پیدا کند: اين کاربری تنها به گستره علم اشاره دارد؛ یعنی: با صرف نظر از اینکه این علم، بالفعل باشد یا بالقوه، بالتفصیل باشد یا بالاجمال، قلمروی بسیار وسیع و گسترده دارد و شامل همه چیز میشود به استثنای علومی که بر اساس اراده الهی، بنا نیست، انسان - هرچند والا باشد - از آن مطلع شود (علم مستأثر الهی).
بحث از فعلی یا شأنی بودن علم معصوم و همچنین تفصیلی یا اجمالی بودن آن، به مجالی دیگر غیر از قلمرو علم معصوم موکول است. به همین دلیل، در این پاسخ تنها به این پرسش خواهیم پرداخت که علم لدنی و ویژه معصوم تا چه گسترهای وسعت دارد؟ آیا شامل همه حقایق جهان میشود به استثنای اموری که اطلاع از آنها ناممکن است؟ یا مرز این دایره کوچکتر از این قلمرو است؟ با عبارتی دیگر: آیا علوم برگزیدگان خداوند، جامع و تام است یا کاستیهایی دارد که آن را افزایش پذیر میسازد؟ و با عبارتی سوم: آیا علوم ویژه الهی، از ابتدای تولد یا هنگام نوبت یا زمان خاص دیگر، بهگونهای جامع و تام به آنان داده میشود که هیچگونه دانشی پس از آن به علوم ایشان افزوده نمیشود یا آنکه علوم الهیه خود را به تدریج و با شیوههای مختلفی دریافت میکنند؟ [۵]
البته لازم است اشاره شود که معصوم مورد بحث، در درجه اول، پیامبر خاتم(ص) و اهل بیت(ع) او هستند و در نگاهی دیگر، به سایر معصومان اشاره ای نیز خواهیم داشت.
در پاسخ به سؤال فوق، سه دیدگاه اصلی وجود دارد:
دیدگاه نخست: قول به تمامیت علم معصوم (علم مطلق)
همانگونه که در مقدمه اشاره شد، سخن در درجه اول، پیرامون علم پیامبر خاتم(ص) و اهل بیت اوست. از سوی دیگری، تام بودن علم در اینجا بدینمعناست که هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و معصوم نسبت به آن آگاه نباشد (با صرف نظر از اینکه این آگاهی بالفعل یا بالقوه، به صورت اجمالی یا تفصیلی باشد)[۶]. پیش از بیان ادله قائلان به این دیدگاه، اشاره به چند نکته ضروری است:
- اندیشمندانی که معتقدند علم ویژه معصوم، علم فعلی است یا علم تفصیلی، طرفدار قول به تمامیت علم معصوم هستند.
- اندیشمندانی که نظریه علم شأنی را قایل اند میتوانند طرفدار قول به تمامیت علم معصوم هم باشند؛ با این بیان که هیچ دانشی نیست که برای غیر خداوند ممکن باشد و معصوم نسبت به آن آگاه نباشد؛ خواه بالفعل بداند یا بالقوه بداند.
- هیچ یک از علمای شیعه - که قائل به تمامیت علم معصوم باشد - این باور را ندارد که این علم، مساوی علم خداوند متعال در کمیت یا کیفیت است و قطعا علومی وجود دارد که تنها در انحصار اوست (علوم مستأثر).
- معنای مخالف تمامیت، محدودیت علم معصوم است؛ چون محدودیت میتواند معانی مختلف داشته باشد و برخی از این معانی منافاتی با قول به تمامیت علم معصوم ندارد، پس لازم است مراد از محدودیت در این بحث، به طور شفاف مشخص شود. همانگونه که خواهد آمد، مراد از «محدودیت» (یا: تام نبودن) علم برگزیدگان الهی این است که آنان به همه «علوم ممکن برای بشر» آگاهی ندارند، بلکه حقایقی وجود دارند که از آنها بیخبرند و باید به دست آورند. به همین دلیل، آنان همواره به دنبال افزایش علم خود هستند.
- قائلان به تمامیت علم معصوم آیات یا روایات افزایشپذیر بودن علم معصوم را با بیانهای گوناگونی توجیه و تفسیر میکنند.
ادله این قول
ادله عقلی
- مقتضای مظهر تام صفات الهی بودن: پیامبران به جهت مقام خلافت مطلقهشان، مظهر تام و تمام صفات خداوندی هستند. از جمله صفات الهی، علم بیکران و وسیع خداوند سبحان است. اگر پیامبران از این علم بیکران و وسیع الهی بیبهره باشند و نصیبی از آن نداشته باشند یا مظهر ناقص علم الهی باشند، مظهریت آنها از اسماء حسنای الهی غیر تام یا غیر تمام خواهد بود به این معنا که اگر از این علم بیکران الهی بهطور مطلق بیبهره باشند، مظهر تمام اسماء حسنی نخواهند بود همچنین اگر مظهریت در علم داشته باشند ولی بهطور ناقص و محدود همانند سایر افراد عادی باشد، مظهریت ایشان ناقص و غیر تام خواهد بود. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که مظهریت و تجلی اسماء در موجودات ممکن به اندازه وجود امکانی آنها خواهد بود؛ نه به اندازه وسعت بینهایت ذات الهی. بنابراین، پیامبران هرچند در مرتبه وجود امکانی و مخلوق بودن خودشان مظهر تام و تمام علم بیکران و وسیع الهی هستند؛ چراکه ایشان خلیفه تام و مطلق حق سبحانه و تعالی هستند. حیطه این علم وسیع و گسترده که فراتر از علوم ظاهری افراد عادی است شامل امور باطنی و غیبی مخلوقات میشود که خداوند سبحان «عالم الغیب» و «علّام الغیوب» است؛ پس خلیفه او نیز باشد در مظهریتش از اسماء حسنای الهی، مظهر علم الهی با دامنه گسترده علم به ظاهر و باطن و غیب و شهادت داشته باشد. نکته دیگری که باید لحاظ کرد این است که این شأن باید در تمام کسانی که مظهریت تام اسماء حسنا رادارند جاری و ثابت باشد از جمله پیامبران و امامان معصوم. به عبارت دیگر: امامان معصوم نیز همانند پیامبر چون خلیفه الهی هستند، مقام مظهریت تام و تمام اسماء الهی را دارا میباشند[۷].
- مقتضای خلافت الهی: مقام خلافت الهی یعنی جانشینی از شئون تدبیری و ربوبیت الهی در میان مخلوقات. لازمه جانشینی و خلافت این است که خلیفه تمام اموری را که تحقق خلافت مطلق منوط به آن است را داشته باشد. از جمله اموری که خلافت الهی - و مخصوصاً خلافت مطلق - منوط به آن است، دارا بودن علم وسیع است که شامل علم به امور ظاهری و باطنی و غیبی میشود و بیشک، خداوند متعال حکیمتر، عادلتر و مقامش بالاتر از آن است که کسی را خلیفه و حجت خود بر انسانها قرار دهد، ولی امور آنها را از وی پنهان کند[۸]. پس یکی از شئون جانشینی و خلافت خداوند، داشتن علم تام و فراگیر است که خلیفه آن را با واسطه یا بیواسطه از خداوند دریافت میکند. امامان معصوم هم که ادامهدهنده رسالت پیامبر(ص) هستند، خلیفه و جانشین خداوند در زمین هستند[۹]؛ چون جانشین پیامبر(ص) در روی زمین هستند و از آنجا که پیامبر(ص) خلیفه الهی است؛ پس ایشان هم مقام خلافت را با خصوصیات ذکرشده باید داشته باشند. از جمله خصوصیات، دارابودن این مرتبه علم تام و فراگیر است که ایشان باید دارای چنین علمی باشند؛ تا امور خلافت الهی و به سرانجام رساندن هدف رسالت پیامبر(ص) را انجام دهند[۱۰].
- ناقض غرض بودن عدم آگاهی از علم تام: امامان از اهل بیت جانشینان پیامبر خاتم در همه مناصب و وظایف او به جز منصب نبوت هستند[۱۱]. بنابر این، دامنه مأموریت آنان بسیار گسترده است. با توجه به ضرورت، اهداف و وظایف آنان وجود عصمت و علم تام برای رهبران الهی ضرورت دارد، اگر فرستاده خدا از ملکه عصمت و علم ویژه برخوردار نباشد، نه میتواند پیام الهی را به صورت کامل و صحیح به بندگان برساند و نه هدایت کامل آنان را عهدهدار شود و انسانها هم نمیتوانند به او اعتماد و اطمینان داشته باشند؛ پس نقض غرض و لغویت در کار خدا میشود[۱۲]. به همین دلیل، آنان باید علم و آگاهی کامل از اصول و فروع دین، اسباب سعادت و شقاوت و هدایت و حکومت بر انسان داشته باشند و قلمرو مأموریت آنها شامل ظاهر و باطن، گذشته، آینده، جسم و جان و آخرت تا قیامت میشود. به عبارت دیگر: بیشک، مأموریت وسیع نیازمند ابزار وسیع است؛ تا بتوانند ایفای وظیفه نمایند و گرنه باعث نقض غرض الهی از نصب این امامان بوده و هدف خداوند برآورده نخواهد شد. از سوی دیگر، چون دانش آنان باید از خطا مصون باشد چراکه در غیر اینصورت از ایشان سلب اعتماد خواهد شد، این دانش باید بدون هیچ شائبه ای از خدای متعال و ساحت علم او که متن حقایق است، دریافت شود. به همین دلیل، مأموریت ایشان مقتضی آگاهی از تمام امور ظاهری و باطنی است یعنی آگاهی تام در همه عرصههای معارف اعتقادی، شرائع دینی، داستانهای امتهای پیشین، حکمت الهی و مواعظ دینی باشد. از جمله این امور دخیل در هدایت مردم و دلایل اثبات ادعای ایشان، معجزات و اخبار غیبی در مواردی است که محقق شدن آنها منوط به داشتن آگاهی از امور غیبی است که خود نشان از داشتن علم تام است[۱۳].
- منافات جهل به برخی امور با کمال امام: جهل، نقص است و ائمه از تمام نواقص منزهاند. بنابراین چیزی نیست که ایشان به آن جاهل باشند. این دلیل از دو مقدمه تشکیل شده که مقدمه اول آن غیرعقلی بوده و از قرآن اخذ شده است: و آن اینکه: خداوند متعال در آیه تطهیر که در شأن اهل بیت(ع) نازل شده، هر گونه رجس و پلیدی اعم از ظاهری و باطنی را از دامان آنان دور کرده است. یکی از پلیدیهای باطنی، جهل است که طبق آیه شریفه، وجود آنان باید از آن بری باشد[۱۴]. مقدمه دوم اینکه: امامان(ع) باید در هر زمانی از مردمان آن زمان بهتر و کاملتر باشند چراکه امام مرجع برای رجوع انسانها نسبت به مشکلات و پرسش هاست و در صورتی که نسبت به سوالی جهل داشته باشد، مرجعیت و جامعیت امام زیر سوال خواهد رفت، نتیجه اینکه با نوجه به این دو مقدمه میگوییم امام نسبت به تمام امور عالم آگاهی دارد[۱۵].[۱۶].
- منافات جهل به برخی امور با افضلیت امام: امام اگر به همه امور در تمام اوقات آگاه نباشد، با دیگرانی که به آن مسائل آگاه نیستند، مساوی میشود یا از کسانی که از آن امور آگاهاند، پایینتر خواهد بود. چنین تصوری نادرست است؛ زیرا واجب است که امام برترین فرد زمان خود باشد. بنابراین او به همه امور در تمام اوقات آگاه است[۱۷].
ادله نقلی
- آیه ۸۹ سوره نحل؛ ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾[۱۸]: این آیه، قرآن کریم را مشتمل بر همه علوم معرفی کرده است و در روایات نیز آمده پیامبر خاتم و اهل بیت او به تمام معارف قرآن علم دارند[۱۹]. بنابراین، آنان به همه امور علم دارند[۲۰].
- آیه ۴۳ سوره رعد؛ ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾[۲۱]: خدای متعال در این آیه، به پیامبر خود دستور میدهد بگوید که خدا و کسی که دانش کتاب نزد اوست برای گواهیدادن میان پیامبر و امت کافی است. در تفسیر و شأن نزول این آیه، مفسّران شیعه و سنی، نظرات متفاوتی دادهاند؛ مثلاً: برخی گفتهاند «کتاب» یعنی لوح محفوظ و «عالِم به کتاب» در آیه «خدا»[۲۲]، یا «جبرئیل» است[۲۳]، که هر دو تفسیر با مشکلات جدی روبهرو هستند[۲۴]، لکن اهل بیت(ع)، امام علی و امامان دوازدهگانه(ع) را به عنوان مصداق ﴿مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾ معرفی کردهاند[۲۵]. حال مراد از «کتاب» چیست؟ مهمترین احتمالاتی که مفسّران شیعه و سنی دادهاند اینکه: «قرآن کریم»[۲۶] باشد یا «لوح محفوظ» و به عبارتی «کتاب مبین»؛ زیرا کتاب مبین در اکثر تفاسیر مسلمین، به «لوح محفوظ» تفسیر شده است[۲۷]. حال مراد از کتاب در تعبیر ﴿عِلْمُ الْكِتَابِ﴾، چه قرآن باشد و چه لوح محفوظ، دلالت آن بر علم تام، کافی است؛ زیرا آیات الهی، از سویی، قرآن را مشتمل بر همه چیز معرفی کرده است: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾[۲۸]. و از سوی دیگری «کتاب مبين» را حاوی علم همه ذرات هستی شناخته است: ﴿وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾[۲۹]. بنابر این، کسی که «علمالکتاب» دارد، حداقل او آگاه از ظاهر و باطن قرآن است و چنین علمی مانند آگاهی دیگران از قرآن، با تعلیم و اکتساب به دست نیامده، بلکه موهبتی از جانب خداوند متعال است و بر این اساس، این علم کامل و تام است و شامل امور غیبی نیز می شود[۳۰].
- آیات ۷۷ تا ۷۹ سوره واقعه؛ ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ * فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ * لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾[۳۱]: کتاب مکنون در اقوال اکثر مفسران، همان لوح محفوظ است[۳۲] که در آنجا علم غیب قرار دارد و مطهرون و پاکانی که صلاحیت درک لوح محفوظ را دارند، همان کسانی هستند که قرآن مجید درباره آنها فرموده: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۳۳]. طبق روایات شیعه و اهل سنت[۳۴]، آنها همان اهل بیت پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و فرزندان ایشان هستند. بنابر این، چون لوح محفوظ مشتمل بر تمامی علوم است پس این اتصال سبب آگاهی تام میشود[۳۵].[۳۶]
- ظاهر، بلکه صریح برخی روایات آن است که ائمه به تمام امور آگاهند. علم به گذشته و آینده و همه امور جهان، بر گستردگی حداکثری و تام آنان دلالت دارد[۳۷].
- روایات مختلفی وجود دارد که ثابت میکند ائمه(ع) به تمام علوم اشراف داشتهاند مانند اینکه امام صادق(ع) میفرماید: «من علم به کتاب خدا دارم که در آن، آغاز آفرینش و آنچه تا روز قیامت موجود است و نیز خبر آسمان و خبر زمین و خبر بهشت و خبر نار و خبر آنچه در گذشته بوده و آنچه در آینده خواهد بود، همگی در آن آمده است و من به این اخبار آگاهی دارم همچنانکه به کف دست خود آگاهم»[۳۸].[۳۹]
- در روایات اهل بیت (ع) تصریح شده است که امام بر همه چیز احاطه دارد و تمام دنیا همانند دانه گردویی نزد او حاضر است[۴۰].
دیدگاه دوم: قول به محدودیت علم معصوم
برخی از اندیشمندان اسلامی، نظریه تمامیت علم معصوم را نمیپذیرند و قائل به محدود بودن علم معصوم هستند.
پیش از پرداختن به توضیح دیدگاه آنان لازم است ابتدا به چهار معنا از محدودیت علم غیر خدا اشاره کنیم تا معنای مورد بحث در اینجا معین و مشخص بشود:
- مراد از محدودیت علم برگزیدگان الهی این باشد که ایشان به اموری که مختص ذات خدا بوده و آگاهی از آنها برای غیر خدا، محال و ممتنع است، علم نداشته باشند؛ مثل: علم به حقیقت ذات الهی. بر این اساس، محدودیت برای تمامی ممکنات - حتی معصومان - ثابت است. بدیهی است در این نوع از محدودیت، اختلافی بین علمای اسلام نیست؛ بدین معنا که کسی مدعی اطلاع و آگاهی معصوم از علمی که دسترسی به آن برای او امکان عقلی ندارد، نشده است. به هر حال، بر این نکته اتفاق نظر وجود دارد که علم نامحدود یا علم نامتناهی تنها مختص خداست و علم غیر خدا هنگامی که به علم الهی مقایسه شود، قطعاً محدود و متناهی است[۴۱].
- مراد از محدودیت آنان این باشد که بدون تعلیم الهی نتوانند به اموری که مختص خدا و نزد اوست، علم پیدا کنند اما با اراده و مشیت الهی با آگاه سازی آنان از اموری که عقلاً قابل انتقال هستند، این محدودیت قابل برداشت است. این گونه از محدودیت نیز مورد پذیرش علمای اسلام است و اختلافی در آن وجود ندارد.
- مراد از محدودیت آنان این باشد که به طور مطلق، نتوانند به اموری که آگاهی از آنها فراتر از حد بشر عادی است، علم پیدا کنند؛ خواه با تعلیم الهی باشد یا بدون آن. روشن است که محدودیت به این معنا از پیامبران و امامان الهی منتفی است؛ چراکه رسولان و امامان از آن جهت که خلیفه خدا در زمین هستند، به مرتبه انسان کامل رسیدهاند و لازمه کامل بودن انسان این است که توانمندیهای او نیز نسبت به سایر افراد بشر کاملتر باشد؛ چراکه او به جهت آنکه رابط میان خدا و خلق او و به تعبیر دیگر محل رجوع مردم است و باید از علمی ویژه و فراتر از حد عادی بشر برخوردار باشد.
- مراد از محدودیت آنان این باشد که علوم فرابشری آنها مختص به وظایف پیامبری یا امامت باشد و فراتر از آن را نمیدانند؛ به همین دلیل نیازمند تعلیم مداوم و تسدید الهی در همه حوادثی که نسبت به آنها علم فعلی ندارند. این نوع از محدودیت، در باره پیامبر خاتم و معصومان از اهل بیت او اختلافی است.
بنابر این، مراد از محدودیت مورد بحث در این دیدگاه، معنای چهارم است؛ برخی بر این باورند که آنان به اذن و مشیت الهی به به همه اموری که علم آنها نزد خدا بوده و بشر عادی توان دسترسی به آنها را ندارد، علم داشته و محدودیتی جز اینکه با اذن خدا بدانها آگاه میشوند، ندارند. برخی دیگر نیز اگرچه بر این باورند که آگاهی از علوم فرابشری قطعاً برای پیامبر خاتم و اهل بیت او ثابت است، اما معتقدند گسترده علم لدنی آنان و اطلاعشان از امور غیبی محدود به حدی است و چنین نیست که آنها به تمام علوم به طور مطلق، دسترسی داشته و از آنها آگاه باشند. بر پایه این دیدگاه، آنچه برای معصوم لازم و ضروری است، علم او به «ما یحتاج مردم» است که در رأس آن علم به احکام شریعت است. براین اساس، علم به امور فراتر از آن از جمله علم به حوادث گذشته و آینده برای معصوم ضرورت عقلی ندارد[۴۲].
ادله این قول
دلیل عقلی
نامحدود دانستن علوم معصومین(ع)، به این معناست که پیامبر(ص) و امامان(ع) به همۀ معلومات الهی احاطه دارند؛ لازمۀ این ادعا در بردارنده این معناست که تفاوتی میان مخلوق که حادث و وجود محدودی است با خالقش که قدیم، ازلی و دارای معلومات نامتناهی است وجود نداشته باشد و این به حکم عقل باطل است و دریافت تمام علم الهی ناممکن است[۴۳].
ادله نقلی
- آیه ۳۶ سوره اسراء؛ ﴿ولَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾[۴۴]: این آیه صریح در نفی برخی علوم از پیامبر خاتم است. البته توجیه به اینکه این امر مربوط به حضرت نیست بلکه برای اشاره به دیگران باشد، خلاف اصل و ظاهر است[۴۵].
- افزایشپذیری علم معصوم: بیشترین دلیلی که این گروه به آن استدلال کردهاند روایات، ازدیاد علم معصوم است[۴۶]، بدینصورت که از روایات متعددی استفاده میشود علم پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است و علوم الهی به تدریج در طول زندگیشان به آنان عطا میشده است، مثلا امام صادق(ع) میفرمایند: «علم آن است که شب و روز زیاد میگردد و از جانب خداوند به ما افاضه میشود»[۴۷]. بنابراین علوم آنان که شامل علوم غیبی نیز میشود را میتوان افزایشپذیر دانست. اگر علوم آنان تام و بینقص میبود، فراگیری دانش به شیوههای مختلف مثل الهام، شهود و... معنایی نداشت و به منزله تکرار علوم پیشین بود؛ در حالی که این موارد از شیوههای انتقال علوم الهی به آنان است. این افزایش پذیری به اندازهای مهم است که امامان(ع) به اصحابشان فرمودهاند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان مییابد[۴۸].
- روایت قبض و بسط علم: برخی روایات به صورت صریح دلالت بر محدود بودن علوم معصومین(ع) دارند؛ به عنوان مثال در روایتی آمده است: «يُبْسَطُ لَنَا اَلْعِلْمُ فَنَعْلَمُ وَ يُقْبَضُ عَنَّا فَلاَ نَعْلَمُ»؛ یعنی: «علم براى ما گشوده شود پس میدانيم و چون از ما گرفته شود پس نمیدانيم»[۴۹].
- روایت تعلیم بداء الهی: در روایتی از امام صادق (ع)، ضمن اشاره به علم مستأثر الهی نقل است که فرمود: اگر در علم الهی، بداء حاصل شود، خدای متعال آن را به امامان می آموزد: «إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عِلْمَيْنِ عِلْماً أَظْهَرَ عَلَيْهِ مَلاَئِكَتَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا أَظْهَرَ عَلَيْهِ مَلاَئِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ وَ عِلْماً اِسْتَأْثَرَ بِهِ فَإِذَا بَدَا لِلَّهِ فِي شَيْءٍ مِنْهُ أَعْلَمَنَا ذَلِكَ وَ عَرَضَ عَلَى اَلْأَئِمَّةِ اَلَّذِينَ كَانُوا مِنْ قَبْلِنَا»؛ یعنی: «خدای تبارک و تعالی را دو گونه علم است: علمی که ملائکه و پیغمبران و رسولانش را به آن آگاه ساخته، پس آنچه ملائکه و رسولان و پیغمبرانش را بآه ن آگاه ساخته ما هم میدانیم و علمی که به خودش اختصاص داده و هر گاه در موضوعی از آن علم بدا حاصل شود، ما را آگاه سازد و بر امامان پیش از ما هم عرضه شود»[۵۰]. بنابر این روایت، علومی وجود دارد که امامان (ع) از آنها آگاه نبودند و پس از آن، خدای متعال آنها را بر آن علوم مطلع میکند.
دیدگاه سوم: توقف در مسأله
برخی از علمای شیعه امامیه[۵۱] به دلیل پیچیده بودن این موضوع و وجود دلیل بر تمامیت و محدودیت و نبود دلیل روشن برای هر کدام از این دو نظر، درباره قلمرو علم معصوم توقف کرده و معتقدند نمیتوان در این باره اظهار نظر دقیقی کرد[۵۲].
مصادیق علوم امامان معصوم
با صرف نظر از قول به تام بودن علم پیامبر خاتم (ص) و امامان از اهل بیت او (ع) یا محدود بودن علوم آنان، از جمله مصداقها و مثالهای علم لدنی معصوم که به آنها در آیات و روایات اشاره شده است، موارد ذیلاند: علم به وحی الهی؛ علم به احکام و شرایع الهی؛ علم به حکمت احکام و علل شرایع الهی؛ علم به باطن قرآن؛ علم به تأویل قرآن؛ علم به تمام حقایق قرآن؛ علمالکتاب؛ علم به کتاب مرقوم یا کتاب ابرار؛ علم به احوال امتهای پیشین؛ علم به احوال و کتب و علوم پیامبران؛ علم به حاجات و نیازهای مردم؛ علم به عجایب یا راههای آسمان و زمین؛ علم به ملکوت؛ علم به عرش و کرسی؛ علم به لوح محفوظ؛ علم به لوح محو و اثبات؛ علم به بداء؛ علم به اسماء؛ علم به اسم اعظم الهی؛ علم به خطورات قلبی یا علم به ضمائر و نهان آدمیان؛ علم به اعمال و احوال بندگان؛ علم الوصایا؛ علم به فصل الخطاب؛ علم به انساب یا علم به حلال یا حرامزادگی افراد؛ علم به بلایا و منایا؛ علم به زمان و کیفیت مرگ خود و دیگران؛ علم به گذشته و حال و آینده؛ علم به ایمان یا عدم ایمان افراد؛ علم به بارش باران؛ علم به آنچه در رحم مادران است؛ علم به قیام قائم و و زمان و احوال آن؛ علم به ملاحم و فتن؛ علم به رجعت؛ علم به زمان ظهور در آخر الزمان؛ علم به آخر الزمان و حوادث و احوال آن؛ علم به علوم و احوال فرشتگان و دیدن آنها؛ علم به علوم و احوال جنیان و دیدن آنها؛ علم به عالم ذر؛ علم به قیامت و زمان و احوال آن؛ علم به احوال مردگان و برزخ و ارتباط با آن عالم؛ علم به ارواح و احوال آنها؛ علم به ثواب و عقاب یا بهشت و جهنم و سرنوشت آدمیان و علم به منطق الطیر یا زبان حیوانات.
تام نبودن علم سایر پیامبران
آنچه گذشت پیرامون تمامیت علم پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) بود، اما در اینکه سایر انبیا و اولیای الهی نیز از چنین علمی برخوردارند باید گفت: دلیلی بر کامل بودن علم همۀ پیامبران (ع) وجود ندارد بلکه تنها دربارۀ پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) میتوان چنین ادعایی کرد. در موارد کلیتر برخی از این موارد به صراحت بیان شده است؛ برای مثال حضرت آدم(ع) نمیدانست شیطان قصد فریب او را دارد[۵۳]، یا حضرت موسی(ع) نمیدانست با آن ضربهای که به آن مرد میزند، خواهد مرد[۵۴]؛ بنابراین از سویی دلیلی بر جامعیت و تام بودن علم انبیاء نیست و از سویی دیگر موارد صریح و قطعی وجود دارد که محدودیت علم انبیاء را میرساند. دربارۀ پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) روایات صریح و روشنی وجود دارد که آنان از علم کامل بهرهمندند. احادیثی وجود دارند که به «علم ما کان و یکون»[۵۵] آنان تصریح شده است[۵۶].
جمعبندی
در اینکه دسترسی یامبر خاتم (ص) و اهل بیت او به علوم الهی تام و بیکران است یا محدود اختلاف نظر بین علمای شیعه وجود دارد: برخی بر این باورند که ائمه(ع) به اذن و مشیت الهی به لوح محفوظ دسترسی داشته و بر این اساس به همه اموری که علم آنها نزد خدا بوده و بشر عادی توان دسترسی به آنها را ندارد، علم داشته و محدودیتی جز اینکه با اذن خدا بدانها آگاه میشوند، ندارند. برخی دیگر نیز اگرچه بر این باورند که آگاهی از علوم فرابشری قطعا برای معصومین (ع) ثابت است، اما معتقدند اطلاع آنها از علم الهی محدود به حدی است و چنین نیست که آنها به تمام آن علوم دسترسی داشته و از لوح محفوظ - که علم آن نزد خداست - آگاه باشند. ریشۀ اختلاف، فهم و استنباط متفاوت از روایاتی است که در این موضوع نقل شدهاند؛ لذا اثبات یا نفی تام بودن علوم آنان، بیش از همه به تحلیل و جمعبندی روایات این موضوع وابسته است. به ویژه روایات تام بودن علم امام و روایات افزایشپذیری علم ایشان و همچنین نحوه پاسخ دادن هر دانشمندی به دلیل صاحب نظر مخالف او در این مسأله.
پاسخها و دیدگاههای متفرقه
۱. حجت الاسلام و المسلمین مصطفوی؛ |
---|
آیتالله سید حسن مصطفوی و حجت الاسلام و المسلمین احمد مروی در مقاله «دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم» در اینباره گفتهاند:
|
۱. حجت الاسلام و المسلمین نادم؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد حسن نادم در کتاب «علم امام از نگاه امیرالمؤمنین با تأکید بر نهج البلاغه» در اینباره گفته است:
|
۲. حجت الاسلام و المسلمین سبحانی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید محمد جعفر سبحانی در کتاب «منابع علم امامان شیعه» در اینباره گفته است:
|
۳. حجت الاسلام و المسلمین اوجاقی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین ناصرالدین اوجاقی در کتاب «علم امام از دیدگاه کلام امامیه» در اینباره گفته است:
|
۴. حجت الاسلام و المسلمین رحمان ستایش؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین محمد کاظم رحمان ستایش و حجت الاسلام و المسلمین روح الله شهیدی در مقاله «باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم» در اینباره گفتهاند:
|
۴. حجت الاسلام و المسلمین خوشباور؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین داوود خوشباور، در پایاننامه در پایاننامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «علم غیب از دیدگاه فریقین» در اینباره گفته است:
«ان الله علمین علماً عاماً خاصاً لم یطلع علیه أحد»؛ «ان الله علم لم یقضیه إلی الملائکۀ و کان فی عالم القدر» و «ان الله علم مکفوف و علم مبذول»
|
۵. حجت الاسلام و المسلمین بهدار؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا بهدار در مقاله «گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه» در اینباره گفته است:
|
۶. حجت الاسلام و المسلمین حمادی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین عبدالرضا حمادی در مقاله «گستره علم امام از منظر کلینی و صفار» در اینباره گفته است:
|
۷. حجت الاسلام و المسلمین محمدی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین رضا محمدی در کتاب «امامشناسی» در اینباره گفته است:
|
۸. حجت الاسلام و المسلمین مقامی؛ |
---|
حجت الاسلام و المسلمین مهدی مقامی در کتاب «امامشناسی» در اینباره گفته است:
|
۹. آقای دکتر میرزایی؛ |
---|
آقای دکتر عباس میرزایی، در کتاب «ابن قبه رازی» در اینباره گفته است:
|
۱۰. آقای موسوی؛ |
---|
آقای سید علی موسوی در پایاننامه کارشناسیارشد خود با عنوان«تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی» در اینباره گفته است:
|
۱۱. آقای اسعدی (هیئت علمی پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی )؛ |
---|
آقای علی رضا اسعدی در کتاب «سید مرتضی» در اینباره گفته است:
|
۱۲. آقای نقوی (پژوهشگر جامعة المصطفی العالمیة)؛ |
---|
آقای نقوی در پایاننامه کارشناسی خود با عنوان «علم غیب ائمه معصومین(ع)» در پاسخ به این پرسش گفته است:
|
۱۳. آقای دکتر تورانی و خانم خطیبی؛ |
---|
آقای دکتر اعلا تورانی و خانم زهرا خطیبی در مقاله «علم امام در آینه حکمت متعالیه» در اینباره گفتهاند:
|
پرسشهای وابسته
- آیا معصوم به تمام موارد قرآن علم دارد؟ (پرسش)
- آیا علم تام معصوم امکان عقلی دارد؟ (پرسش)
- آیا علم تام معصوم با اختیار وی منافات ندارد؟ (پرسش)
- آیا اعتقاد به علم تام معصوم شرک نیست؟ (پرسش)
- آیا اعتقاد به تام علم معصوم امام غلو نیست؟ (پرسش)
- آیا عدم اعتقاد به علم تام معصوم امام آسیبی به ایمان وارد میکند؟ (پرسش)
- آیا قول به محدودیت علم معصوم مانع عقلی یا شرعی دارد؟ (پرسش)
- چگونه میشود معصوم را انسان کامل دانست اما علم او را محدود شمرد؟ (پرسش)
- آیا معصوم باید علم تام داشته باشد؟ (پرسش)
- آیا علم تام معصوم ضرورت عقلی دارد؟ (پرسش)
- آیا علم تام معصوم ضرورت شرعی دارد؟ (پرسش)
- آیا آگاهی معصوم به نحو تام شرطی از شروط امامت است؟ (پرسش)
- اگر معصوم علم تام دارد پس چه نیازی به وحی است؟ (پرسش)
- آیا نمونههایی از علم تام معصوم در قرآن موجود است؟ (پرسش)
- آیا نمونههایی از علم تام معصوم در حدیث موجود است؟ (پرسش)
- آیاتی که مخالفان علم تام معصوم به آنها استدلال میکنند کداماند؟ (پرسش)
- با وجود آیاتی که علم تام معصوم را نفی میکنند چگونه این علم اثبات میشود؟ (پرسش)
- آیاتی که موافقان علم تام معصوم به آنها استدلال میکنند کداماند؟ (پرسش)
- چگونه آیات نافی علم تام معصوم از غیر خدا با آیات مثبت علم تام معصوم برای غیر او قابل جمع هستند؟ (پرسش)
- آیاتی که مخالفان علم تام معصوم پیامبر خاتم به آنها استدلال میکنند کداماند؟ (پرسش)
- آیا روایاتی وجود دارند که علم تام معصوم را نفی میکنند؟ (پرسش)
- چگونه آیات نافی علم تام معصوم با روایات مثبت علم تام معصوم قابل جمع هستند؟ (پرسش)
- چگونه روایات نافی علم تام معصوم با روایات مثبت علم تام معصوم قابل جمع هستند؟ (پرسش)
- دلیل عقلی علم تام پیامبران چیست؟ (پرسش)
- دلیل قرآنی علم تام پیامبران چیست؟ (پرسش)
- دلیل حدیثی علم تام پیامبران چیست؟ (پرسش)
- آیا شاهد تاریخی بر علم تام پیامبران وجود دارد؟ (پرسش)
- بر فرض اثبات علم تام پیامبران علم تام امامان چگونه ثابت میشود؟ (پرسش)
- دلیل عقلی علم تام امامان چیست؟ (پرسش)
- دلیل قرآنی علم تام امامان چیست؟ (پرسش)
- دلیل حدیثی علم تام امامان چیست؟ (پرسش)
- آیا شاهد تاریخی بر علم تام امامان وجود دارد؟ (پرسش)
- چرا امامان علم تام معصوم خود را انکار میکردند؟ (پرسش)
- آيا علم تام معصوم تکلیفآور است و معصوم را به عمل بر اساس آن موظف میکند؟ (پرسش)
- آیا معصوم از علم تام خود بهره میبرد؟ (پرسش)
- اگر معصوم از علم تام خود بهره نمیبرد پس فایدهاش چیست؟ (پرسش)
- آیا علم محدود معصوم ضرورت عقلی دارد؟ (پرسش)
- آیا علم محدود معصوم ضرورت شرعی دارد؟ (پرسش)
- مهمترین مصادیق علم ویژه معصوم کداماند؟ (پرسش)
- علم به چه مواردی تنها نزد خداست؟ (پرسش)
- آیا علم معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)
- رابطه علم ویژه معصوم با معجزه و کرامت چیست؟ (پرسش)
- آیا معجزه به واسطه علم معصوم است؟ (پرسش)
- دیدگاههای دانشمندان مسلمان در باره قلمرو علم معصوم چیست؟ (پرسش)
منبعشناسی جامع علم معصوم
پانویس
- ↑ از جمله قائلان به فعلی بودن علم امام و مدافعان از این نظریه: سید عبدالحسین لاری (م۱۳۴۲ﻫ)، شیخ محمد حسین مظفر (م۱۳۸۱ﻫ) و سید محمد علی قاضی طباطبایی (م١٣٩٩ﻫ) هستند. مرحوم لاری می گوید: والمثبت لعموم كميته، وفعلية كيفيته هو ظاهر المشهور، بل كلّ الإمامية. لاری، سید عبدالحسین، المعارف السلمانیه، ص۵۰؛ مرحوم مظفر نیز می گوید: وإنّما حضوره عندهم بمعنى انكشاف المعلومات لديهم فعلاً. مظفر، محمد حسین، علم الإمام، ص۱۲ و ۱۳. همچنین مرحوم قاضی گفته است: تمامی اوصاف امام(ع) و کمالات وی در مقام فعليت و در مرحله موجودیت است؛ یعنی امام، عالِم است فعلاً و دارای مقام علم فعلی است. قاضی طباطبایی، سید محمد علی، مقدمهای بر رسالهٔ علم امام، چاپ شده در کتاب علم امام (مجموعه مقالات)، ص ۴۹۵.
- ↑ از جمله قائلان به شأنی یا ارادی بودن علم امام: حر عاملی (م۱۱۰۴ﻫ)، علامه آشتیانی (م۱۳۱۹ﻫ) و شیخ محمد رضا مظفر (م١٣۸۸ﻫ) هستند. مرحوم حر می گوید: علمهم بجميع أفراده غير معلوم؛ بل معلوم العدم؛ لكونه من علم الغيب؛ فلا يعلمه إلا الله؛ وإن كانوا يعلمون منه ما يحتاجون إليه، وإذا شاؤوا أن يعلموا شيئاً علموه. حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، ص۵۲۰؛ مرحوم آشتیانی نیز می گوید: وفيه أوّلاً: المنع من علم المعصوم بجميع جزئيات أفعال المكلفين وأقوالهم فعلاً، غاية الأمر أنهم قادرون على العلم بهما؛ إن شاؤوا علموا. آشتیانی، محمد حسن، کتاب القضاء، ص۵۱. همچنین مرحوم مظفر گفته است: وإذا استجدّ شيء لا بدَّ أن يعلمه من طريق الاِلهام بالقوة القدسية التي أودعها الله تعالى فيه، فإنْ توجّه إلى شيء وشاء أن يعلمه على وجهه الحقيقي، لا يخطأ فيه ولا يشتبه. مظفر، محمد رضا، عقائد الإمامية، ص۹۰.
- ↑ یعنی: برخی برگزیدگان الهی، علم به همه جزئیات حوادث دارد، همانطور که در خانه خود نشسته است میداند فلان شخص مشغول دزدی و فلان شخص مشغول خواندن قرآن است و خلاصه اینکه به همۀ حوادث گذشته و آینده و به همۀ موضوعات خارجی علم دارد. به عنوان مثال: شیخ محمد حسین مظفر (م۱۳۸۱ﻫ) می گوید: المراد من العلم في المقام هو العلم في الموضوعات الخارجية الجزئية الصِّرفة؛ لا العلم في الموضوعات للأحكام الكلية. ر.ک: مظفر، محمد حسین، علم الإمام، ص۱۲.
- ↑ به عنوان مثال: علامه آشتیانی (م۱۳۱۹ﻫ) می گوید: وفيه أوّلاً: المنع من علم المعصوم بجميع جزئيات أفعال المكلفين وأقوالهم فعلاً، غاية الأمر أنهم قادرون على العلم بهما؛ إن شاؤوا علموا. آشتیانی، محمد حسن، کتاب القضاء، ص۵۱.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام، ص۱۲۳-۱۲۴
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود، ص؟؟.
- ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، بحث کوتاه در باره علم امام، ص۲۵؛ خمینی، سید روح الله، شرح دعای سحر، ص۵۳-۵۴؛ ؛ رستمی، محمد زمان؛ آل بویه، طاهره، علم امام، ص۲۰۰؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۴۶-۴۷.
- ↑ در حدیث شریف، از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: «إِنَّ اَللَّهَ أَحْكَمُ وَ أَكْرَمُ وَ أَجَلُّ وَ أَعْلَمُ مِنْ أَنْ يَكُونَ اِحْتَجَّ عَلَى عِبَادِهِ بِحُجَّةٍ ثُمَّ يُغَيِّبُ عَنْهُمْ شَيْئاً مِنْ أَمْرِهِمْ»؛ «خداوند حکیمتر و بزرگتر و داناتر از آن است که بر بندگان خود حجتی بگمارد، سپس از امور آنان چیزی را از او مخفی بدارد». صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص122.
- ↑ در حدیث شریف، از پیامبر خاتم(ص) نقل است که فرمود: «إِنَّ عَلِيّاً خَلِيفَةُ اَللَّهِ وَ خَلِيفَتِي عَلَيْكُمْ بَعْدِي»؛ «همانا علی خلیفه خدا و خلیفه من بر شما پس از خود». صدوق، عيون أخبار الرضا، ج2، ص13؛ همچنین نقل است که فرمود: «وَمِنْ بَعْدِ اَلْحُسَيْنِ تِسْعَةٌ مِنْ صُلْبِهِ خُلَفَاءُ اَللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَجُهُ عَلَى عِبَادِهِ»؛ «و پس از حسین نه تن از صلب او خلفای خدا در زمیناند و حجتهای او بر بندگان». صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۵۹؛ امام رضا(ع) نیز در روایتی فرمود: «اَلْأَئِمَّةُ خُلَفَاءُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي أَرْضِهِ»؛ «امامان خلفای خدای عز و جل در زمین اند». کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، ص۱۹۳.
- ↑ ر.ک: نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص۳۲۰؛ واعظی، حسین، گستره و چگونگی علم امام از منظر کتاب سنت و عقل، ص۲۰۲؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۴۱.
- ↑ به دلیل حدیث منزلت: رسول خدا(ص) خطاب به امام علی(ع) فرمود: «أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی، اِلّا أنـّه لانَبیّ بَعدی»؛ تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی؛ جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود. مسند احمد بن حنبل، ج۱، ص۲۷۷، ج۳، ص۴۱۷؛ صحیح البخاری، ج۵، ص۱۲۹؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۸، ص۱۰۷.
- ↑ لطیفی، رحیم، علم غیب معصوم، ماهنامه معارف، ش۴۸.
- ↑ ر.ک: نقوی، سید نسیم عباس، علم پیامبر و ائمه به غیب، ص۱۸-۲۱؛ شیخ زاده، قاسم علی، رابطه علم غیب امام حسین و حادثه عاشورا، ص ۳۶-۴۰.
- ↑ دیدگاه آیت الله قاضی طباطبایی؛ ر.ک: استادی، رضا، سرگذشت کتاب شهید جاوید، ص۵٧٣.
- ↑ ر.ک: سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۴۳-۵۱؛ موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، ص۱۲۸.
- ↑ ر.ک: همان، ص۱۳۵؛ رساله ای در دلالت آیه تطهیر بر علم گسترده پیامبر و امام، در: محمد حسن نادم، علم امام (مجموعه مقالات)، ص۶۸۰-۶۸۳.
- ↑ ر.ک: همان، ص۱۲۹.
- ↑ و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز است سوره نحل، آیه ۸۹.
- ↑ ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۱۶۹-۱۵۷. روایات ۱، ۴، ۹ و ۱۰ این باب، دارای سند صحیح و روایت ۸ موثق است. همچنین ر.ک: صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص-۱۹۶۱۹۳.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام، ص۵۰۵-۵۰۶.
- ↑ «بگو: میان من و شما، خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس» سوره رعد، آیه ۴۳.
- ↑ ر.ک: فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۵۵؛ بغدادی، علاءالدین، تفسیر الخازن، ج۳، ص۲۶.
- ↑ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۳۳۶؛ سیوطی، جلالالدین، الدر المنثور، ج۴، ص۶۹.
- ↑ مشکل تفسیر اول این اگر «من عنده علم الکتاب» خدا باشد که خدا هم معطوف هم معطوفعلیه خواهد بود؛ مثل اینکه بگویید: من پدرم و پدرم را دیدم و منظور شما یک نفر باشد! زیرا اسم خدا در آیه قبلاً ذکر شده بود، و مشکل تفسیر دوم اینکه وقتی مشرکین نه جبرئیل را میدیدند و نه او را قبول داشتند، چگونه شهادتش در جریان مربوط به این آیه، فایدهای خواهد داشت؟ ر.ک: سید محمد حسین طهرانی، امامشناسی، ج۴، ص۱۰۰.
- ↑ به عنوان نمونه: از امام صادق(ع) روایت است که فرمود: «عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: ﴿قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾؟ قَالَ: إِيَّانَا عَنَى، وَعَلِيٌّ أَوَّلُنَا وَأَفْضَلُنَا وَخَيْرُنَا بَعْدَ اَلنَّبِيِّ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ»؛ «از برید بن معاویه نقل است که گفت: از امام باقر(ع) در باره آیه پرسیدم و او گفت: ما را اراده کرده است و علی نخستین ما و بهترین و برترین ما پس از پیامبر است»".
- ↑ ر.ک: زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۲، ص۵۳۶؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۲، ص۲۳۶؛ آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج۷، ص۱۶۵.
- ↑ ر.ک: طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۷، ص۱۳۷؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۳؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل، ج۲، ص۱۶۵؛ کاشانی، فتح الله، زبدة التفاسیر، ج۲، ص۴۰۴؛ فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، تفسیر الصافی، ج۲، ص۱۲۶؛ قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، کنز الدقائق، ج۴، ص۳۴۲؛ آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج۴، ص۱۶۳؛ شبر، سید عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۵۶؛ گنابادی، سلطان محمد، تفسیر بیان السعادة، ج۲، ص۱۳۴؛ سیوطی، جلال الدین، تفسیر الجلالین، ج۱، ص۱۳۷؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۵، ص۲۷۲؛ طیب، سیدعبدالحسین، اطیب البیان، ج۵، ص۹۲.
- ↑ «و بر تو کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز است» سوره نحل، آیه ۸۹.
- ↑ «و هیچ برگی فرو نمیافتد مگر که او آن را میداند و هیچ دانهای در تاریکیهای زمین و هیچتر و خشکی نیست جز آنکه در کتابی روشن آمده است» سوره انعام، آیه ۵۹.
- ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج٢۵، ص١۵۲؛ ربانی گلپایگانی، علی؛ زمانیان، مسلم، حقیقت علم الکتاب و آگاهی ائمه از آن، فصلنامه کلام اسلامی، ش۱۰۶، ص۶۹-۸۶؛ تحریری، محمد باقر، جلوههای لاهوتی، ج ۲، ص ۱۳۷؛ صالحی مالستانی، حسین، علم غیب و علم لدنی پیامبر از منظر امام خمینی، فصلنامه حضور، ش ۸۸؛ عظیمی، محمد صادق، سیر تطور گستره علم امام در کلام اسلامی، ص۵۷؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص۱۹۹.
- ↑ «که این قرآنی ارجمند است، در نوشتهای فرو پوشیده، که جز پاکان را به آن دسترس نیست». سوره واقعه، آیه ۷۷ ـ ۷۹.
- ↑ ر.ک: زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۴، ص۴۶۹؛ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۹، ص۵۱۰؛ فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، تفسیر الصافی، ج۵، ص۱۲۹؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل، ج۵، ص۱۸۳، رازی، فخرالدین محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج۲۹، ص۴۳۱، بغدادی، علاء الدین، تفسیر الخازن، ج۴، ص۲۴۱، بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۱۹، آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج۱۴، ص۱۵۳؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان (ترجمه فارسی)، ج۱۹، ص۲۳۷.
- ↑ «جز این نیست که خداوند میخواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ زمخشری، محمود، الکشاف، ج۱، ص۳۶۹؛ ذیل آیه مباهله، محمد بن عیسی بن سوره، الجامع الصحیح، ج۵، ص۶۶۳؛ حاکم نیشابوری، ابیعبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص ۱۴۶ـ ۱۴۸؛ سیوطی، عبدالرحمن جلالالدین، الدر المنثور، ج۶، ص ۶۰۵ ـ ۶۰۶.
- ↑ خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، ج١، ص٣٧۴: آری، کسی که مشمول عنایت خداوند باشد و جان پاکش به عالم لوح محفوظ که از بزرگترین عوالم ربوبی و اصل کتاب است، اتصال یابد، حقایق آن چنان که هست نزد او هویدا میگردد؛ همانگونه که چه بسا برای رسول گرامی اسلام(ص) و برخی از اوصیا اتفاق میافتد و بر همه موجودات آن چنان که بودهاند و خواهند شد، معرفت پیدا میکند.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۴۳؛ سبحانی، سید محمد جعفر؛ منابع علم امامان شیعه، ص۴۳-۵۱؛ نقوی، سید انیس الحسن، علم غیب ائمه معصومین(ع)؛ ص۵۲ ـ ۵۵؛ بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱-۵۳؛ موسوی، سید علی، تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، ص۱۲۸.
- ↑ ر.ک: قزوینی برغانی، محمد تقی بن عبدالله، کیفیة علم الامام، در: محمدحسن نادم، علم امام (مجموعه مقالات)، ص۱۳۱-۱۳۲، ۱۳۰- ۱۳۹ و ۱۶۲-۱۵۶.
- ↑ «قَدْ وَلَدَنِی رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَنَا أَعْلَمُ کِتَابَ اللَّهِ، وَ فِیهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ إِلی یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَ فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ، وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ، وَ خَبَرُ مَا کَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ، أَعْلَمُ ذلِکَ کَمَا أَنْظُرُ إِلی کَفِّی، إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ: فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْءٍ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۶۱.
- ↑ ر.ک: مقامی، مهدی، درسنامه امامشناسی، ص۷۲-۷۶.
- ↑ از امام صادق (ع) نقل است که فرمود: «إِنَّ اَلدُّنْيَا لَتَمَثَّلَ لِلْإِمَامِ فِي مِثْلِ فِلْقَةِ اَلْجَوْزِ فَلاَ يَعْزُبُ عَنْهُ مِنْهَا شَيْءٌ وَ إِنَّهُ لَيَتَنَاوَلُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا كَمَا يَتَنَاوَلُ أَحَدُكُمْ مِنْ فَوْقِ مَائِدَتِهِ مَا يَشَاءُ»؛ «دنیا مانند یک قطعه گردو در مقابل امام مجسم شده؛ چیزی از دنیا در نظر امام پوشیده نیست. او میتواند از هر جای دنیا آنچه را که بخواهد بگیرد، مثل شما که از سفره هر چه را میخواهید برمیدارید و از دست شما فاصله ندارد». مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، ص۲۱۷؛ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۲۱۷. ر.ک: قزوینی برغانی، محمد تقی بن عبدالله، کیفیة علم الامام، در: محمدحسن نادم، علم امام (مجموعه مقالات)، ص۱۳۷.
- ↑ علامه طباطبایی در تفسیر خود مینویسد: «علم تام به جمیع غیبها منحصراً از آن خدای عالم است، هر چیزی که برای یک موجودی حاضر و برای سایر موجودات غایب است همان چیز برای خدا حاضر است و او محیط به آن است و لازمه این مطلب این است که چیزی نتواند به غیب چیز دیگری که خدا عالم به آن است و نه به غیب خود پروردگار راه یابد، برای اینکه او خود مخلوقی است محدود که نمیتواند از طوری که آفریده و تحدید شده تجاوز نماید. پس تنها خدای سبحان علام الغیوب است، و هیچ چیزی به جز خدا عالم به غیبها نیست، نه همه غیبها و نه بعضی از آنها، علاوه بر این، اگر هم فرض شود که کسی (مانند انبیا و اولیا) به چیزی از غیب خدا احاطه یابد باز هم محیط حقیقی نیست». طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان (ترجمه فارسی)، ج۶، ۳۵۴-۳۵۵
- ↑ به عنوان مثال: شیخ مفید (م۴۱۳ق) علم غیب را فقط شایسته خدا میداند و معتقد است علم و آگاهی خداوند ذاتی است، اما دیگران چون علمشان اکتسابی است نمیتوانند از علم غیب برخوردار باشند. او می گوید: «إن الأئمة من آل محمد(ص) قد کانوا یعرفون ضمائر بعض العباد ویعرفون ما یکون قبل کونه؛ ولیس ذلك بواجب فی صفاتهم، ولا شرطاً في إمامتهم وإنما أکرمهم الله تعالى به، وأعلمهم إیاه للطف فی طاعتهم، والتمسك بإمامتهم؛ ولیس ذلك بواجب عقلاً، ولکنّه وجب لهم من جهة السماع»؛ شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، ص۶٧. همچنین: ابن شهرآشوب (م۵۸۸ق) میگوید: پیامبر(ص) و امام(ع) باید علوم دین و شریعت را بدانند، اما لازم نیست از غیب و حوادث گذشته و آینده باخبر باشند؛ زیرا چنین ادعایی به مشارکت آنها با خدای متعال در همه معلومات ختم میشود: «النبی والامام یجب ان یعلما علوم الدین و الشریعة ولایجب ان یعلما الغیب وما کان وما یکون لان ذلک یؤدی الى انهما مشارکان للقدیم تعالى فی جمیع معلوماته، ومعلوماته لاتتناهی وانما یجب ان یکونا عالمین لانفسهما وقد ثبت انهما عالمان بعلم محدث، والعلم لایتعلق على التفصیل الا بمعلوم واحد ولو علما ما لایتناهی لوجب ان یعلما وجود ما لایتناهی من المعلومات وذلک محال ویجوز أن یعلما الغایبات والکاینات الماضیات او المستقبلات بأعلام الله تعالى لهما شیئا منها»؛ ابن شهرآشوب، محمد، متشابهات القرآن و مختلفه، ج١، ص٢١١. همچنین: سید مرتضی تصریح می کند که آنچه برای امام لازم و ضروری است علم به هر مقداری که با هدایت بشر ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم دارد از معارف و احکام و حوادث گذشته و آینده. امام باید بالفعل بداند؛ زیرا این علوم در حوزه وظایف اوست و بخشی از دین شمرده می شود: «وليس يلزم على ما أوجبناه من علمه بأحكام الشرائع أن يكون عالماً بالصنائع والمهن و.. لأن ذلك كله مما لا تعلق له بما كان رئيساً فيه، ولا يوجب رئاسته العلم به» علم الهدی، سید مرتضی، الذخیره، ص۴۳۲، و می گوید: «فأما العلم بالبواطن فمما لا يجب في النبي ولا في الإمام» علم الهدی، سید مرتضی، الشافی، ج۲، ص۳۰، و همچنین: «أصاب (المعتزلي) في أن ما لا تعلق له بما يقوم به الإمام لا يجب أن يعلمه،... ومعاذ الله أن نوجب له من العلوم إلا ما تقتضيه ولايته.. وعلم الغيب خارج عن هذا» علم الهدی، سید مرتضی، الشافی، ج۳، ص۱۶۴. ر.ک: بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص۴۱-۵۳؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص۴۳-۵۱.
- ↑ از جمله صاحبان این دلیل، سید مرتضی (م۴۳۶ق) که در این باره گفته است: «الإمام لا يجب أن يعلم الغيوب، وما كان وما يكون؛ لأنّ ذلك يؤدّي إلى أنه مشارك للقديم تعالى في جميع معلوماته، وأنّ معلوماته لا يتناهى». علم الهدی، سید مرتضی، رسائل الشریفالمرتضی، ج۳، ص۱۳۱؛ همچنین گفته است: «إنّ إيجاب ذلك يؤدّي إلى إيجاب العلم بسائر المعلومات الغائبات والحاضرات، و ان يكون كلّ واحد من النبي والإمام محيطاً بمعلومات اللّٰه تعالى ... فبطل قول من ادّعى أنّ الإمام محيط بالمعلومات». علم الهدی، سید مرتضی، جوابات المسائل الرازیة، چاپ شده در: رسائل الشریفالمرتضی، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۸؛ ر.ک: اسعدی، علی رضا، کتاب «سید مرتضی»، ص۲۹۱-۲۹۲.
- ↑ «و آنچه تو را بدان دانشی نیست، پی مگیر» سوره اسراء، آیه ۳۶.
- ↑ ر.ک: قزوینی، سید ابراهیم بن محمدباقر، ضوابط الأصول، ج۱، ص۲۰۰؛ محسنی، محمدآصف، صراط الحق، ج۳، ص۳۰۱.
- ↑ به عنوان مثال، حر عاملی (م۱۱۰۴ق) در این باره گفته است: «علمهم (الأئمّة) بجميع أفراده غير معلوم، أو معلوم العدم؛ لكونه من علم الغيب؛ فلا يعلمه إلا الله؛ وإن كانوا يعلمون منه ما يحتاجون إليه، وإذا شاؤوا أن يعلموا شيئاً علموه». حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسية، ص۵۲۰؛ ؛ همچنین گفته است: «ما كانوا (الأئمّة) يعلمون الغيب كلّه، والقرآن صريح بذلك. نعم؛ كانوا يعلمون كثيراً من المغيّبات بتعليم اللّه سبحانه لهم، وكان علمهم يزيد في ليالي القدر والجمعة وغيرها، وكانوا إذا أرادوا أن يعلموا شيئاً علموا». حر عاملی، محمد بن حسن، إثباة الهداة، ج۵، ص۳۷۵.
- ↑ «إنما العلم ما یحدث باللیل و النهار یوما بیوم و ساعة بساعة»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۳۸، ح ۱.
- ↑ ر.ک: خاتمی، سید احمد، در آستان امامان، ملائکه و دیدار با امامان، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آزمایش عقاید، ص۳۳۹؛ هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؟، فصلنامه مشرق موعود، ش ٣٢، ص۵٠؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص۶۱.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ۲۵۶ ر.ک: مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح اصول الکافی، ج۵، ص۳۳۷.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ۲۵۵. ر.ک: مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح اصول الکافی، ج۵، ص۳۳۷.
- ↑ مرحوم شیخ انصاری از جمله افرادی است که در این مسأله توقف کرده، آنجا که میگوید: واما مسالة مقدار معلومات الامام(ع) من حیث العموم والخصوص وکیفیة علمه بها من حیث توقفه على مشیتهم اوعلى التفاتهم الى نفس الشىء اوعدم توقفه على ذلک فلا یکاد یظهر من الاخبار المختلفة فی ذلک ما یطمئن به النفس فالاولى وکول علم ذلک الیهم صلوات الله علیهم اجمعین؛ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، ج١، ص٣٧۴.
- ↑ ر.ک: بهدار، محمد رضا، گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، ش ۳، ص ۴۱-۵۳؛ سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه، ص ۴۳-۵۱؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۴۴ و ۴۵.
- ↑ ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ﴾«شیطان، آنان را از آن فرو لغزاند و از جایی که بودند بیرون راند» سوره بقره، آیه ۳۶ و ﴿يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ﴾؛ «ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند» سوره اعراف، آیه ۲۷.
- ↑ ﴿وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ قَالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾؛ «و هنگام بیخبری مردم وارد شهر شد و در آن دو مرد را یافت یکی از گروه خویش و دیگری از دشمنانش که با هم کارزار میکردند؛ آنکه از گروه (خود) او بود در برابر آنکه از دشمنانش بود از وی یاری خواست، پس موسی مشتی بر او زد که او را کشت، (موسی) گفت: اين از كار شيطان است كه او دشمن گمراه كننده آشكارى است. گفت: پروردگارا! من به خویش ستم کردم، مرا بیامرز! و (خداوند) او را آمرزید که اوست که آمرزنده بخشاینده است» سوره قصص، آیه ۱۵ ـ ۱۶
- ↑ «عَنْ سَيْفٍ التَّمَّارِ قَالَ: كُنَّا مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع جَمَاعَةً مِنَ الشِّيعَةِ فِي الْحِجْرِ فَقَالَ عَلَيْنَا عَيْنٌ فَالْتَفَتْنَا يَمْنَةً وَ يَسْرَةً فَلَمْ نَرَ أَحَداً فَقُلْنَا لَيْسَ عَلَيْنَا عَيْنٌ فَقَالَ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ وَ رَبِّ الْبَنِيَّةِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَوْ كُنْتُ بَيْنَ مُوسَى وَ الْخَضِرِ لَأَخْبَرْتُهُمَا أَنِّي أَعْلَمُ مِنْهُمَا وَ لَأَنْبَأْتُهُمَا بِمَا لَيْسَ فِي أَيْدِيهِمَا لِأَنَّ مُوسَى وَ الْخَضِرَ ع أُعْطِيَا عِلْمَ مَا كَانَ وَ لَمْ يُعْطَيَا عِلْمَ مَا يَكُونُ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ وَ قَدْ وَرِثْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وِرَاثَةً»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۶۰.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، مکاتبۀ اختصاصی با دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت.
- ↑ «عَن مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ مَوْلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سُلَيْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ سَمِعْتُكَ وَ أَنْتَ تَقُولُ غَيْرَ مَرَّةٍ لَوْ لَا أَنَّا نُزَادُ لَأَنْفَدْنَا قَالَ أَمَّا الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ فَقَدْ وَ اللَّهِ أَنْزَلَهُ اللَّهُ عَلَى نَبِيِّهِ بِكَمَالِهِ وَ لَا يُزَادُ الْإِمَامُ فِي حَلَالٍ وَ لَا حَرَامٍ قَالَ فَقُلْتُ فَمَا هَذِهِ الزِّيَادَةُ قَالَ فِي سَائِرِ الْأَشْيَاءِ سِوَى الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ قَالَ قُلْتُ فَتُزَادُونَ شَيْئاً يَخْفَى عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ لَا إِنَّمَا يَخْرُجُ الْأَمْرُ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فتأتيه فَيَأْتِي بِهِ الْمَلَكُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) فَيَقُولُ يَا مُحَمَّدُ رَبُّكَ يَأْمُرُكَ بِكَذَا وَ كَذَا فَيَقُولُ انْطَلِقْ بِهِ إِلَى عَلِيٍّ فَيَأْتِي عَلِيّاً (ع) فَيَقُولُ انْطَلِقْ بِهِ إِلَى الْحَسَنِ فَيَقُولُ انْطَلِقْ بِهِ إِلَى الْحُسَيْنِ فَلَمْ يَزَلْ هَكَذَا يَنْطَلِقُ إِلَى وَاحِدٍ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّى يَخْرُجَ إِلَيْنَا قُلْتُ فَتُزَادُونَ شَيْئاً لَا يَعْلَمُهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) فَقَالَ وَيْحَكَ كَيْفَ يَجُوزُ أَنْ يَعْلَمَ الْإِمَامُ شَيْئاً لَمْ يَعْلَمْهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ الْإِمَامُ مِنْ قِبَلِهِ»؛ بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، ج۱، ص ۳۹۳
- ↑ «عَنْ عَلِيٍّ السَّائِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ مُوسَى (ع) قَالَ قَالَ: مَبْلَغُ عِلْمِنَا عَلَى ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ مَاضٍ وَ غَابِرٍ وَ حَادِثٍ فَأَمَّا الْمَاضِي فَمُفَسَّرٌ وَ أَمَّا الْغَابِرُ فَمَزْبُورٌ وَ أَمَّا الْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِي الْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي الْأَسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا»؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۶۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم، فصلنامه قبسات، ص۲۵
- ↑ هم موضع سره، ولجأ أمره، وعیبه علمه، کهوف کتبه، وجبال دینه … لا یقاس بآل محمد أحد من هذه الامه، ولا یسوی بهم من جرت نعمتهم علیه أبدا، هم اساس الدین وعماد الیقین. (نهج البلاغه، خ ۲)
- ↑ ینحدر عنی السیل، ولایرقی الیّ الطیر. (نهج البلاغه، خ ۳)
- ↑ بنا أهدیتم فی الظلماء. (نهج البلاغه، خ ۴)
- ↑ و عندنا أهل البیت أبواب الحکم و ضیاء الأمر. (نهج البلاغه، خ ۱۲۰)
- ↑ أیها الناس سلونی قبل أن تفقدونی، فلأنا بطرق السّماء أعلم منّی بطرق الأرض. (نهج البلاغه، خ ۱۸۹)
- ↑ فاسئلونی قبل أن تفقدونی، فو الّذی نفسی بیده لا تسألونی عن شئ فیما بینکم و بین الساعه. (نهج البلاغه، خ ۳۱)
- ↑ سلونی قبل أن تفقدونی، سلونی فإن عندی علم الأوّلین و الآخرین أما والله لو ثنیّ لی الوساده لحکمت بین اهل التورات بتوراتهم و بین أهل إلانجیل بانجیلهم و أهل الزّبور بزبورهم و اهل القرآن بقرآنهم. (مفید، محمد بن محمد، مصنفات، ۶۱۱؛ همو، ارشاد، ۱/۳۵؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ۴۰/۱۴۵)
- ↑ فاسألونی قبل أن تفقدونی فوالذی نفسی بیده لا تسألونی عن شیءفیما بینکم وبین الساعه ولا عن فئه تهدی مئه وتضل مئه الا أنبأتکم بناعقها وقائدها و سائقها ومناخ رکابها ومحط رحالها و من یقتل من أهلها قتلا ومن یموت منهم موتا. (نهج البلاغه، خ ۹۳)
- ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، ۲/۴۶۲؛ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسد الغابه، ۴/۲۲؛ ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۷۶؛ نقل از فیروز آبادی، فضائل الخمسه، ۲۳۱ و ۲۳۲؛ شوشتری، قاضی نور الله، احقاق الحق وازهاق الباطل، ۷/۶۱۰ ـ ۶۱۴٫
- ↑ یکی از اصحاب پیامبر(ص) است که شیعه و سنی از او روایتهای متعددی نقل کردهاند.
- ↑ سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفاء، ۱۷۰ و ۱۷۱٫
- ↑ علم امام از نگاه امیرالمؤمنین با تأکید بر نهج البلاغه.
- ↑ بعضى از علماى علم اصول نیز گستردگى علم امام را در کتابهاى خود ثابت کردهاند؛ مانند کفایة الاصول، محمد کاظم خراسانی، ج١، ص٣٧۴؛ نهایة الدرایة فى شرح الکفایة، محمد حسین اصفهانى، ج٢، ص۴٨٨؛ بحرالفوائد فى شرح الفرائد، محمد حسین آشتیانى، ج٢ ص۶٠.
- ↑ «بنو نوبخت بیت معروف من الشیعة منسوبون إلى نوبخت الفارسی المنجم نبغ منهم کثیر من أهل العلم والمعرفة بالکلام والفقه والأخبار والآداب واشتهر منهم بعلم الکلام جماعة أشهرهم أبوسهل إسماعیل بن علی النوبختی وأبو محمد الحسن بن موسى النوبختی». أوائل المقالات، الشیخ المفید، ص١۴۵.
- ↑ «وقد خالف فیه بنو نوبخت - رحمهم الله - وأوجبوا ذلک عقلا وقیاسا». أوائل المقالات، الشیخ المفید، ص۶٧.
- ↑ براى اطلاع بیشتر، ر.ک: علم امام، محمدحسین مظفر
- ↑ سرگذشت کتاب شهید جاوید، رضا استادی، ص١٩٢.
- ↑ سوره احزاب، آیه ٣٣.
- ↑ سرگذشت کتاب شهید جاوید، رضا استادی، ص۵٧٣.
- ↑ بحث کوتاه درباره علم امام، سید محمد حسین طباطبایی، ص٢۵.
- ↑ «النبی والامام یجب ان یعلما علوم الدین و الشریعة ولایجب ان یعلما الغیب وما کان وما یکون لان ذلک یؤدی الى انهما مشارکان للقدیم تعالى فی جمیع معلوماته، ومعلوماته لاتتناهی وانما یجب ان یکونا عالمین لانفسهما وقد ثبت انهما عالمان بعلم محدث، والعلم لایتعلق على التفصیل الا بمعلوم واحد ولو علما ما لایتناهی لوجب ان یعلما وجود ما لایتناهی من المعلومات وذلک محال. ویجوز أن یعلما الغایبات والکاینات الماضیات او المستقبلات بأعلام الله تعالى لهما شیئا منها». متشابهات القرآن و مختلفه، محمد ابن شهر آشوب، ج١، ص٢١١.
- ↑ «إن الائمه من آل محمد(ص) قد کانوا یعرفون ضمائر بعض العباد ویعرفون ما یکون قبل کونه ولیس ذلک بواجب فی صفاتهم ولا شرطا فی إمامتهم وإنما أکرمهم الله تعالى به وأعلمهم إیاه للطف فی طاعتهم و التمسک بإمامتهم ولیس ذلک بواجب عقلا ولکنه وجب لهم من جهة السماع...»؛ اوائل المقالات، ص۶٧.
- ↑ «ولا یلزم اذا قلنا انه یجب أن یکون عالما بما أسند الیه، أن یکون عالما بما لیس هو اماما فیه کالصنائع وغیر ذلک...»؛ الاقتصاد الهادى إلى طریق الرشاد، الشیخ الطوسى، ص١٩٢.
- ↑ «...و أنهم في كمال العلم و العصمة من الآثام نظير الأنبياء ...و أنه سبحانه أظهر على أيديهم الآيات و أعلمهم كثيرا من الغائبات و الأمور المستقبلات و لم يعطهم من ذلك إلا ما قارن وجها يعمله من اللطف و الصلاح و ليسوا عارفين بجميع الضمائر و الغائبات على الدوام و لا يحيطون بالعلم بكل ما علمه الله تعالى...»، كنزالفوائد، ابن الفتح محمد بن على الكراجكى، ص١١٢.
- ↑ «...والمستفاد من الروایات المشار الیها بعد مراعاة الجمع بینها وبین معارضاتها من جهات شتى کما یقف علیه المتتبع لیس بازید من العلم بالموضوعات الجزئیة و الوقایع الشخصیة فی الجملة على طریقة القضیة المهملة... فلاینبغی لتوحش فی جواز خفاه مالم یظهره الله علیه بالاسباب الغیر العادیة من الوقایع الشخصیة المبتلى بها السائلون من اصحابه». حاشیه قوانین الاصول میرزا ابوالقاسم القمى، سید على قزوینى، ص٢٢٧.
- ↑ فرائد الاصول، مرتضى انصارى، ج١، ص٣٧۴.
- ↑ فالمتیقن هو الاعتقاد الاجمالی بما هو الواقع وایکال التفصیل الیهم علیهم السلام کما سلکه الشیخ فی الرسالة.کفایة الاصول با حاشیه مرحوم مشکینى، محمد کاظم خراسانى، ج١، ص٣٧۴.
- ↑ منابع علم امامان شیعه، ص ۴۳-۵۱.
- ↑ علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۴۴ و ۴۵.
- ↑ بصائرالدرجات ص۱۳۳ ح۱.
- ↑ همان، ص ۱۳۳۸ - ۳۳۹، ح 1. ۱۶۸. همان، ص۱۴۷.
- ↑ همان، ص ۳۳۸، ح۱، ص۳۳۸ - ۳۳۹، ح۲، ص۳۳۹، ح ۳.
- ↑ همان، ص ۱۳۸ - ۱۴۰، ح ۱ - ۴، ص۲۸۶ - ۲۸۹ ، ح۱ - ۱۶، ص۲۱۹ - ۲۲۲، ح ۱ - ۶.
- ↑ همان، ص ۱۲۹، ح ۱، ص۱۳۰، ح ۴، ص۱۳۱، ح ۹، ص۱۳۱، ح۱۲ - ۱۳، ص۱۳۲، ح ۱۶.
- ↑ (او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمیکند*جز فرستادهای را که بپسندد)، سوره مبارکه جن، آیات ۲۶ و ۲۷.
- ↑ باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ و ۱۲۶.
- ↑ علم غیب از دیدگاه فریقین؛ ص۲۸ - ۳۰.
- ↑ کلینی، ۱۳۶۵ :۱ ،۲۶۱ و ۲۶۲.
- ↑ فروخ صفار، ۱۴۰۴ق: :۱ ۵۶ و ۱۱۸.
- ↑ نک: مفید،.۲۵٧ :۱،۱۳۶۵ ،کلینی نیز؛۲۳ :ق۱۴۱۳.
- ↑ انصاری، ۱۴۱۱ق، ۱ :۳٧۴
- ↑ مشکینی، ۱۴۱۳ق، ۱ : ۴۶۲ و ۴۶۳.
- ↑ ﴿وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِلَيْهِ يُرْجَعُ الأَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾ هود: ۱۲۳؛ ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا﴾ جن: ۲۶
- ↑ نک: نهج البلاغه: خطبه ۱۲۸
- ↑ رشاد،۱۳۸۴ :۵۶ : ۸ ،۱۳۸۰؛ جعفری؛۱۶٩،۱۶۵
- ↑ مفید، ۱۴۱۳ق: ۳؛ مکدرموت، ۱۳٧۲ :۱۴۵
- ↑ سوره نمل، آیه: ۶۵.
- ↑ مفید، ۱۴۱۳ق، ۱ : ۳۱۳.
- ↑ نک: مظفر،۱۴۲۲ق،۶ :۳۶۶،۳۶٧؛ سبحانی، ۱۳۸۴ :۱۲۱ـ۱۳۸.
- ↑ مفید، ۱۴۱۳ ق: ٧۰.
- ↑ نک: سید مرتضی، ۱۴۰۵ق، ۱ :۱۰۴.
- ↑ سید مرتضی، ۱۴۰۵ق، ۱ :۱۰۴ ،۱۰۵.
- ↑ بحرانی، ۱۴۱٧ق: ۶٧.
- ↑ ابن شهرآشوب،۱۳۸۲ ،۱ :۲۱۱.
- ↑ سوره مائده، آیه: ۱۰٩.
- ↑ طبرسی، ۱۴۰۸ق،۴۰۳ :۳.
- ↑ بیتا، ۱ : ۲۴۵.
- ↑ ۱۳۸۲ ،۱ :۲۵۳
- ↑ موسوی، بیتا، ۱ :۱۵۸.
- ↑ نک: مظفر،۱۴۰۲ق: ۱۱و۱۲ نیز شیروانی، ۱۳۸۵ :۳۵ ،۳۶.
- ↑ لاری،۱۴۱۴ق: ۲٩.
- ↑ صالح مازندرانی، ۱۳۸۸ ،۶ :۳۲؛ و سبحانی، ۱۳٧۴ :۶۴و .۸٧.
- ↑ نهج البلاغه: خطبه ۱۲۸؛ نک: ابن میثم، ۱۳۶۲ ،۳ :۱۴۱ـ۱۳۸.
- ↑ نهج البلاغه: خطبه۱٧۵.
- ↑ کلینی ۲۵٧ ۱: ،۱۳۶۵.
- ↑ صالح مازندرانی، ۱۳۸۸ ،۶ :۳۲.
- ↑ مفید، ۱۴۱۳ق: ۲۳؛ مجلسی، ۱۴۰۴ق، ۲۶ :۱۰۲.
- ↑ بحرانی، ۱۳۶۲ ،۳ :۱۴۰.
- ↑ سوره حجر، آیه: ۳۰.
- ↑ شیروانی، ۱۳۸۵ :۲۲
- ↑ خراسانی،۱۴۱۲ق: ۲٧٩.
- ↑ غروی اصفهانی، ۱۳٧۳ ،۱ :۶۶۳.
- ↑ سوره لقمان؛ آیه: ۳۴.
- ↑ مظفر، ۱۴۰۲ق : ۱۲و ۱۳؛ نیز شیروانی، ۱۳۸۵ :۳٧،۳۶.
- ↑ نک: ۱۳٧۰ : :۶۸ .
- ↑ نک: ۱۴۱۴ق: ۲۸ـ۳۰.
- ↑ ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاء هَؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾ سوره بقره، آیه: ۳۱.
- ↑ نک: امام خمینی،۱۳۶۳ :۱۶،۱٧.
- ↑ کلینی، ۱۳۶۵: ،۱ ۲۵۸.
- ↑ رشاد، ۱۳۸۴ :۲۰۰.
- ↑ نک: طباطبائی،۱۳۶٩ :۳۴.
- ↑ جوادی آملی،۱٧۶،۱٧٧ :۱ ،۱۳۸۱.
- ↑ سوره بقره، آیه: ۲۳۱.
- ↑ کلینی، ۱۳۶۵ ،۱ :۲۵۸.
- ↑ مجلسی، ۱۴۰۴، ق ۲۵ :۳٧۲.
- ↑ جوادی آملی، ۱۳۸۱،۱ :۱٧۸.
- ↑ نک: لواسانی، ۱۴۲۵ق، ۲ :٩٧؛ سبحانی، ۱۳٧۴ : ۱۶۱؛ مظفر، ۱۳٧۰ :۶٧؛ حر عاملی، ۱۳۵٧ ،٧ :۴۴۱.
- ↑ سوره لقمان، آیه: ۳۴.
- ↑ قمی، ۱۴۰۴ق، ۲ :۱۶٧.
- ↑ فروخ صفار، ۱۴۰۴ق، ۲ :۱۱۰.
- ↑ نک: ۱۴۰۲ق: ۱۳،۱۲؛ شیروانی، ۱۳۸۵ :۳٧،۳۶.
- ↑ نک: ۱۴۱۴ق:۳۰ـ۲۸.
- ↑ نک: طباطبائی، ۱۴۱۲ق، ۱۶ :۲۳۸.
- ↑ نک : طباطبائی، ۱۴۱۲، ق ۱۶ :۲۴۰.
- ↑ کلینی، ۱۳۶۵ ،۱ :۲۵۸.
- ↑ سبحانی، ۱۳٧۴ :۱۶۱.
- ↑ گستره علم امام در اندیشه علمای شیعه، فصلنامه تحقیقات کلامی، شماره ۳، ص ۴۱-۵۳.
- ↑ حلی، حسن بن مطهر، کشف الیقین فی فضال امیرالمؤمنین، تهران، وزارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق، ص۷۷.
- ↑ گستره علم امام از منظر کلینی و صفار، فصلنامه امامتپژوهی، شماره ۴ زمستان ۱۳۹، ص ۶۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۶۰.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۶۰.
- ↑ کنز العمال، ج۱۵، ص۱۱۳.
- ↑ اثبات الهداة، ج۶، ص:۴۵-۴۹.
- ↑ محمدی، رضا، امامشناسی، ص:۶۰-۶۱.
- ↑ «لَا تَسْأَلُونِّي عَنْ شَيْءٍ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ السَّاعَةِ... إِلَّا أَنْبَأْتُكُمْ»؛ بحارالأنوار، ج۳۴، ص۱۱۶.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۴۸.
- ↑ «إِنَّ عِنْدَنَا صَحِيفَةً طُولُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعاً إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ خَطَّهُ عَلِيٌّ(ع) بِيَدِهِ وَ إِنَّ فِيهَا لَجَمِيعَ مَا يَحْتَاجُ إِلَيْهِ النَّاسُ حَتَّى أَرْشُ الْخَدْشِ»؛ بحارالأنوار، ج۲۶، ص۲۳.
- ↑ «قَدْ وَلَدَنِي رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَنَا أَعْلَمُ كِتَابَ اللَّهِ، وَ فِيهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، وَ فِيهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ، وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ، وَ خَبَرُ مَا كَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ كَائِنٌ، أَعْلَمُ ذلِكَ كَمَا أَنْظُرُ إِلى كَفِّي، إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ: فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ»؛ کافی، ج۱، ص۶۱.
- ↑ «إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ عِلْمٌ لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ»؛ کافی، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ «إِنَّ سُلَيْمَانَ وَرِثَ داوُدَ وَ إِنَّ مُحَمَّداً وَرِثَ سُلَيْمَانَ وَ إِنَّا وَرِثْنَا مُحَمَّداً(ص) وَ إِنَّ عِنْدَنَا عِلْمَ التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الزَّبُورِ وَ تِبْيَانَ مَا فِي الْأَلْوَاحِ»؛ بحارالأنوار، ج۲۶، ص۱۸۷؛ بصائر الدرجات ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ کافی، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ «أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ بِإِذْنِ رَبِّي وَ أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ بِإِذْنِ رَبِّي وَ أَنَا عَالِمٌ بِضَمَائِرِ قُلُوبِكُمْ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ أَوْلَادِي يَعْلَمُونَ وَ يَفْعَلُونَ هَذَا إِذَا أَحَبُّوا وَ أَرَادُوا»؛ بحارالأنوار، ج۲۶، ص۵.
- ↑ «إِنَّ اللَّهَ عَلَّمَنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ كَمَا عَلَّمَهُ سُلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ مَنْطِقَ كُلِّ دَابَّةٍ فِي بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ»؛ بحارالأنوار، ج۲۷، ص۲۶۴.
- ↑ «إِنِّي لَأَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مَا فِي الْجَنَّةِ وَ أَعْلَمُ مَا فِي النَّارِ وَ أَعْلَمُ مَا كَانَ وَ مَا يَكُونُ قَالَ ثُمَّ مَكَثَ هُنَيْئَةً فَرَأَى أَنَّ ذَلِكَ كَبُرَ عَلَى مَنْ سَمِعَهُ مِنْهُ فَقَالَ عَلِمْتُ ذَلِكَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْءٍ»؛ کافی، ج۱، ص۲۶۱.
- ↑ «أَيُّ إِمَامٍ لَا يَعْلَمُ مَا يُصِيبُهُ وَ إِلَى مَا يَصِيرُ فَلَيْسَ ذَلِكَ بِحُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ»؛کافی، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ مقامی، مهدی، درسنامه امامشناسی، ص:۷۲-۷۶.
- ↑ ر.ک: همان، صص۹۹، ۱۰۷، ۱۱۵ و ۱۲۰.
- ↑ ر.ک: همان، صص۹۹، ۱۰۴، ۱۱۳، ۱۱۶، ۱۲۲.
- ↑ همان، ص۱۰۰.
- ↑ ر.ک: همان، ص۹۵.
- ↑ همان، ص۹۹.
- ↑ همان.
- ↑ همان، ص۹۴-۹۵.
- ↑ ر.ک: همو، المسألةالمفردة فیالامامة، ص۶۱؛ همو، نقضالاشهاد، ص۹۴.
- ↑ همو، نقضالاشهاد، صص ۹۵ و ۱۱۵.
- ↑ همان، ص۹۵.
- ↑ همو، نقضالاشهاد، ص۱۲۰.
- ↑ همان، صص۱۰۹، ۱۱۸ و ۱۲۰.
- ↑ همان، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ ابن قبه رازی، ص ۱۵۰ و ۱۵۱.
- ↑ امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة،، ص۲۱۲.
- ↑ امام خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۱۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ج:۸، ص۲۲۱.
- ↑ امام خمینی، شرح دعای سحر، صص. ۱۱۱ -۱۱۲.
- ↑ امام خمینی، تفسیر سوره حمد، ص۱۱.
- ↑ تبیین و بررسی گستره علم امام از دیدگاه علامه طباطبایی و امام خمینی، ص۱۲۸.
- ↑ سوره عنکبوت، آیه: ۴۸.
- ↑ رسائل الشریفالمرتضی، ج۱، جوابات المسائل الرازیة، ص۱۰۴-۱۰۸.
- ↑ سید مرتضی، ص۲۹۱.
- ↑ هر گاه امام بخواهد چیزی را بداند خداوند به او میآموزد.
- ↑ بساط علم و دانش برای ما گسترده میشود آن گاه میدانیم و (بساط آن) برچیده میشود پس نمیدانیم.
- ↑ علم غیب ائمه معصومین(ع)؛ ص۵۲ - ۵۵.
- ↑ محمد حسن نادم، علم امام، ۶۵۵-۶۸۲.
- ↑ همان، ۷۵۸ .(طبق این تفکر، حتی موضوعات فاقد حکم شرعی، نظیر ضمایر و نهان آدمیان، زبانها، لهجهها و صناعات نیز از دایره علم امام خارج نیستند. نوشتار حاضر، با پذیرش دیدگاه اخیر، اندیشه حکمای حکمت متعالیه را در گستره علم امام و مؤلفههای علم امام بررسی میکند تا از این راه تحولی مثبت در نگرش انسان به این مسئله ایجاد کند و گامی صحیح در مسیر هدایت و شناخت بهتر بردارد.
- ↑ علم امام در آینه حکمت متعالیه، ص ۵۲.