محدثان و آموزه نصب الهی امام از دوران غیبت تا پایان قرن پنجم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نصب الهی امام است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

محدثان و آموزه نصب الهی امام معصوم، از دوران غیبت تا پایان قرن پنجم

برخلاف تأکیدهای پیامبر خاتم(ص)، حاکمان نخستین جامعه اسلامی، اصرار عجیبی بر منع نوشتن و نگه‌داری احادیث داشتند. هرچند این امر، آثار خسارت باری بر جامعه حدیثی و مسلمانان به جا نهاد، تأکید و اهتمام فراوان خاندان مطهر پیامبر نسبت به حفظ و کتابت حدیث، احادیث شیعه را تا حدود زیادی در امان داشت و پیشینه کهنی را برای تاریخ حدیث شیعه به ارمغان آورد.

اهل بیت(ع) نه تنها بر این موضوع تأکید داشتند، خود نیز برخی متونِ حدیثی را نوشتند. در منابع روایی از اثری معروف به صحیفه امام علی(ع) سخن گفته شده است که حاصل ملاقات‌های خصوصی رسول اکرم(ص) با امیر مؤمنان(ع) می‌باشد. مطابق روایات، این کتاب را پیامبر خاتم(ص) املا فرمود و امام علی(ع) نوشت. این کتاب در میان اهل بیت(ع)، یکی پس از دیگری، دست‌به‌دست گشته، از منابع علم ایشان بوده است. یکی دیگر از آثاری که به دست امیرمؤمنان(ع) نوشته شده است و اهل بیت(ع) در بیان معارف به آن استناد می‌کردند، مصحف فاطمه(س) است. دیگر امامان معصوم نیز بر نوشتن متون حدیثی تأکید نموده، خود و اصحابشان نیز به انجام آن اقدام کرده‌اند که از جمله آنها مجموعه‌ای می‌باشد که به دست اصحاب نگاشته شده است. این مجموعه، به اصول اربعمأه مشهور است و بسیاری از روایات آن، در منابع حدیثی بعدی موجود می‌باشد.

درباره آثار به جای مانده از محدثان قرون سوم و چهارم، گفتنی است که چون ایشان بر نقش بنیادین خویش در گردآوری احادیث آگاه بودند، تلاش فراوانی کردند تا در حد امکان در نقل و ثبت اخبار دقت کرده، از نقل احادیث ضعیف و غیر قابل قبول دوری نمایند؛ چنان که برخی از آنان نیز به این مطلب تصریح کرده، از اعتقاد خود نسبت به احادیثی که در کتابشان گردآوری کرده‌اند، سخن گفته‌اند. دقت ایشان در نقل اخبار به گونه‌ای بود که حتی برخی از محدثان را که به نقل اخبار ضعیف متهم بودند، از شهر قم اخراج کردند. نکته دیگر اینکه ایشان گاهی مجموعه روایات را در ابواب مختلفی دسته‌بندی نموده، و محتوای هر دسته را با عنوانی معرفی کرده‌اند. این همه، شواهدی بر این مطلب‌اند که نویسندگان این مجموعه‌ها، به احادیث ثبت‌شده در کتاب‌های خود و یا عناوینی که خود برای اخبار دسته‌بندی شده قرار داده‌اند، باور داشته‌اند.

آموزه نصب الهی امام معصوم از نظر محدثان

محدثان شیعی، به استثنای شیخ صدوق، در تبیین عقلی و نقلی این آموزه تلاش چندانی نکرده‌اند و تنها، روایات ناظر به این بحث را نقل و دسته‌بندی کرده، گاهی اندک توضیحی نیز داده‌اند؛ ولی شیخ صدوق، افزون بر ذکر این آموزه، آن را مستدل کرده است. از این رو، سخنان شیخ صدوق را جداگانه، ذیل عنوانی مستقل و پس از ذکر نظرات، محدثان دیگر بیان خواهیم کرد.

احمد بن خالد برقی، کلینی، ابن بابویه، نعمانی و علی بن خزاز

از جمله باسابقه‌ترین منابع حدیثی شیعه که در دوران غیبت صغرا نوشته شده و به دست ما رسیده است، کتاب المحاسن نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی (م ۲۷۴ یا ۲۸۰ق) است. وی در این کتاب، روایاتی را ذیل عناوین “عِقاب کسی که درباره امیرمؤمنان(ع) تردید کند یا منکر حق اهل بیت(ع)، باشد و یا کسی که امام خود را نشناسد یا عقاب کسی که به امامت ائمه جور معتقد است”، نقل کرده که تعدادی از آنها به صراحت از نصب الهی ائمه سخن گفته‌اند. برخی از این اخبار، به الهی بودن امامت امیر مؤمنان(ع) اختصاص دارد. محتوای این روایات چنین است که عبادات کسی که به امامت امام منصوب از سوی خداوند معتقد نیست، برایش فایده‌ای نخواهد داشت. این مجموعه روایات، هم از الهی بودن امر امامت سخن می‌گویند و هم آن را به اهل بیت(ع)، به خصوص امیرمؤمنان(ع) اختصاص می‌دهند.

از محدثان نامدار شیعه در قرن سوم و چهارم هجری، مرحوم کلینی (۳۲۹ق) است که کتاب وی (الکافی) از مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه می‌باشد. مرحوم کلینی در مقدمه کتاب شریف کافی، از الهی بودن امامت اهل بیت(ع) سخن گفته است. وی می‌نویسد: “خداوند متعال، در پی درگذشت هر یک از این امامان، امام و رهبر دیگری که حجت خدا و دعوت‌کننده به سوی اوست را جای‌گزین ساخت”.

این محدث بزرگ شیعی، مطالبی در امامت و رهبری ائمه معصوم(ع) نوشته است. از نظر وی، خداوند، این خاندان پاک را برای سرپرستی خلق گماشته است. سخن گفتن از سرپرستی خلق توسط ائمه، بیانگر پذیرش امامت و رهبری سیاسی ایشان است.

ایشان در این کتاب، چهار روایت را ذیل باب ان الامامة عهد من الله عز وجل معهود من واحد إلی واحد ذکر کرده، این دسته‌بندی نشان می‌دهد که مرحوم کلینی، تعیین امام را کاری مربوط به خداوند دانسته، آن را مختص ائمه معصوم(ع) خوانده است. این دیدگاه مرحوم کلینی، از عنوان‌بندی‌های دیگرش نیز قابل درک است. وی چهار روایت دیگر نیز در باب إن الأئمة لم یفعلوا شیئا و لا یفعلون إلا بعهد من الله... گرد آورده است که نشان می‌دهد اهل بیت(ع) در اعمال خود، دستوری خاص از سوی باری‌تعالی دارند. در کتاب شریف کافی روایاتی هم ذیل عنوان نص الله عز وجل و رسوله علی الأئمة واحدا فواحدا... ذکر شده است. این اخبار بیانگر این است که امامان معصوم، کسانی هستند که خداوند متعال به نام و امامت آنها تصریح کرده است. مرحوم کلینی اخباری را هم در باب‌های تفویض الی رسول الله(ص) و الی الائمة(ع) فی امر الدین، ان الائمة(ع) خزنه علمه ذکر کرده است. احادیث موجود ذیل این عنوان بدین معنا هستند که خداوند، امر دین خود را به خاتم الانبیاء(ص) و ائمه هدی واگذار کرده تا مردم نسبت به اطاعت ایشان امتحان کردند. این عنوان‌بندی، بیانگر اعتقاد مرحوم کلینی به الهی بودن منصب امامت و مرجعیت دینی امامان معصوم می‌باشد.

محدث برجسته دیگری که در همان دوران می‌زیست، علی بن حسین بن بابویه قمی (۳۲۹ق) بوده است. وی در کتاب "الامامه و التبصرة من الحیره" با ذکر نصوص متعدد، در پی اثبات انحصار امامت در ائمه دوازده‌گانه و ابطال امامت دیگر مدعیان است. وی عنوان بخشی از روایات را چنین قرار داده که “امامت، عهدی الهی است”. عنوان یادشده، عقیده این محدث شیعی را به الهی بودن امر امامت بیان می‌کند. او بخش دیگری از روایات را ذیل عنوان “خداوند، امامت را به اهل بیت پیامبر اختصاص داده است” دسته‌بندی کرده، تحت این نام، مصادیق این منصب را مطرح نموده، و ائمه از اهل بیت(ع) را امامان منتخب خداوند می‌خواند. بر اساس حدیثی که وی نقل کرده، کسانی که علاوه بر ائمه هدایتگر، به امامت افرادی معتقدند که امامتشان از جانب خداوند نیست، در حکم مشرک به خدا می‌باشند.

از محدثان دیگر شیعی قرن چهارم (نیمه اول قرن چهار قمری) محمد بن ابراهیم نعمانی است. وی صاحب کتاب الغیبه است که احادیث فراوانی را درباره امامت، به خصوص “مهدویت” در آن جمع کرده است. اخبار موجود در این منبع نیز، دیدگاه وی را درباره الهی بودن جایگاه امامت به روشنی نشان می‌دهد. نعمانی عنوان یکی از ابواب کتاب خود را “امامت و وصایت، اموری از جانب خدا و به اختیار اوست”، نامیده و هفت روایت را در این باب ذکر کرده است. بر اساس باب دیگری از این کتاب که مؤلف، چهل روایت را ذیل آن قرار داده است، امامت ائمه دوازده‌گانه به انتخاب و گزینش الهی می‌باشد. این عناوین، دیدگاه مرحوم نعمانی را در پذیرش الهی بودن امر امامت و گزینش الهی ائمه هدی به روشنی نشان می‌دهد. افزون اینکه نعمانی در مقدمه این کتاب، از نظر خود و شیعیان، امام را حجت خدا، ولی امر و برگزیده الهی دانسته است. محدث مشهور دیگر قرن چهارم، علی بن محمد بن علی خزاز قمی (نیمه دوم قرن چهار)، نویسنده کتاب کفایه الأثر فی النص علی الأئمه الاثنی عشر می‌باشد. این محدث بزرگوار، افزون بر ذکر احادیثی که به روشنی بر امامت الهی ائمه معصومین دلالت دارند، خود نیز از این امر سخن گفته است. وی هنگامی که می‌خواها. امامان را توصیف نماید، از آنها با این کلمات یاد می‌کند: الأئمه الراشدین... الأبرار الطیبین، الأتقیاء الطاهرین، خلفاء الله فی بلاده و حججه علی عباده. وی در ادامه گفته است: “خداوند متعال، امامان معصوم را چراغ‌های هدایت و الگوی انسان‌ها، مخازن علم خود و ستون‌های دین قرار داده، و آنها را از هر گونه آلودگی پاک کرده است”.

در این کتاب، روایاتی نیز بر امامت الهی اهل بیت رسول خدا(ص) تصریح دارند. در یکی از این اخبار از نبی اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: خداوند متعال توجهی به زمین کرد، مرا انتخاب نمود و پیغمبر قرار داد. سپس عنایت دیگری کرد، علی را انتخاب [نمود] و او را امام قرار داد. سپس به من دستور داد که او را برادر، دوست، وصی، خلیفه و وزیر خود سازم. علی از من است و من از علی. او داماد و پدر دو نوه‌ام (حسن و حسین) است. خداوند مرا همراه آنها بر بندگان خود حجت ساخته، از فرزندان حسین، امامانی نصب کرده که به امر من سفارش می‌کنند.

هرچند این محدث شیعی در پی این بوده تا اثبات کند ائمه هدی، امامانی منصوص از سوی خدا و رسولش هستند، روایاتی نیز نقل کرده که نشان می‌دهد اساساً منصب امامت، مقامی است که انسان‌ها حق دخالت در آن را ندارند و این امر، به باری‌تعالی مربوط است. مثلاً ابن خزاز قمی خبری را نقل کرده که در آن، حضرت زهرا(س) دخالت مردم را در انتخاب امام نفی کرده است: آنها کسی را مقدم کردند که خداوند، او را عقب انداخته بود و کسی را عقب انداختند که خداوند او را مقدم کرده بود... و سخن حق تعالی را نشنیدند که فرمود: “پروردگار تو هرچه بخواهد، می‌آفریند و هرچه بخواهد، بر می‌گزیند، آنان اختیاری ندارند”؛ بلکه شنیدند؛ ولی چنان شدند که باری‌تعالی فرمود: “چراکه چشم‌های ظاهر، نابینا نمی‌شود، بلکه دل‌هایی که در سینه‌هاست، کور می‌شود... ”..

شیخ صدوق

ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق، از مشهورترین دانشمندان و محدثان تاریخ شیعه است. هرچند ممکن است از نظر تاریخی، این شخصیت بزرگوار بر بعضی از محدثان مذکور قبلی مقدم باشد، اما به دلیل آثار متعددی که درباره امامت از خود بر جای گذاشته و به تفصیل، درباره امامت و جایگاه آن سخن گفته است، جداگانه بررسی می‌گردد.

وی در معارف مختلف مانند کلام، فقه و حدیث دارای آثار است. هر چند بیشتر تألیفات شیخ صدوق در طول تاریخ از بین رفته است؛ اما تا سیصد اثر را به وی نسبت داده‌اند. آثار فراوان او به دلیل تسلطش بر علوم مختلف است که با سفرهای متعدد و بهره‌مندی از اساتید مختلف به دست آورده بود. وی در میان دانشمندان امامیه شخصیت ممتازی دارد و بارها از سوی شرح حال نویسان ستایش شده است. مرحوم نجاشی، او را شیخ، استاد خود و بزرگ شیعه در خراسان دانسته است. شیخ طوسی در توصیف ایشان می‌گوید: “جلیل‌القدر... بزرگ، حافظ احادیث، آگاه از رجال و حدیث‌شناس بود. در میان قمی‌ها مانند او در حفظ و زیادی دانش دیده نشده است”. وی پس از عمری خدمت به مکتب اهل بیت(ع) در سال ۳۸۱ هجری قمری در شهر ری درگذشت.

الهی بودن امامت از نظر شیخ صدوق

این عالم بزرگ شیعی با عبارات مختلف، از منزلت الهی امام سخن گفته است. او معتقد است: منصب امامت و نبوت از این جهت با هم مشترک‌اند و خدا همان‌طور که فردی را برای پیامبری منصوب کرده، شخص برگزیده خود را در امامت نصب نموده، تمام فضایل نبی را (غیر از نبوت) به او بخشیده است.

وی امامان معصوم را همان “اولوالامر” دانسته که خداوند به اطاعتشان دستور داده است. شیخ صدوق، حضرت حجت(ع) را خلیفه کنونی خداوند در زمین دانسته و معتقد است آن حضرت، همان کسی است که خاتم الانبیاء(ص) به دستور الهی از نام و نسبش خبر داده و با حاکمیت ایشان، شرق و غرب عالم، فتح گردیده، دین اسلام بر همه ادیان غالب و زمین پر از عدل و داد خواهد شد.

از نظر او، محدوده اطاعت از امام الهی نیز همانند اطاعت از نبی است و مردم موظف‌اند در تمامی اموری که از پیامبر اطاعت می‌کنند، از امامان معصوم نیز اطاعت نمایند. این کلمات، اعتقاد شیخ صدوق را مبنی بر مرجعیت دینی و رهبری سیاسی امامان معصوم(ع) نشان می‌دهد.

شیخ صدوق معتقد است که لازمه انکار امام، انکار نبی است که آن هم به معنای انکار اصل توحید می‌باشد؛ لذا خداوند، تنها عمل کسی را می‌پذیرد که به همه انبیا (به طور اجمالی) و به نبوت نبی اعظم(ص) و امامت ائمه معصوم (به نحو تفصیلی) با دانستن نام و خصوصیاتشان اقرار داشته باشد. در همین راستا وی معتقد است که هر باوری درباره انبیا داشته باشیم، درباره ائمه نیز جاری است. این سخنان، انتساب امامت الهی را در باور او تأیید می‌کند. این محدث مشهور، مصداق ائمه عالی‌قدر را نیز بیان نموده، با ذکر نام، آنها را حجت‌های الهی و امامان دوازده‌گانه پس از خاتم الانبیاء(ص) دانسته است.

مرحوم صدوق در آثار متعدد خویش، بارها از ویژگی‌های انحصاری اهل بیت(ع) سخن گفته است. وی به جایگاه عظیم و نقش تکوینی ائمه معصوم(ع) تصریح کرده، با استناد به روایات، ایشان را واسطه الهی در افتتاح و اختتام امور و سبب امنیت اهل زمین خوانده است. در نظر او، اساساً عالَم به یُمن وجود آنها (ائمه(ع)) خلق شده است و اگر این خاندان مکرم نبودند، آسمان و زمین، بهشت و جهنم و هیچ مخلوقی آفریده نمی‌شد. گفتنی است: محدثان پیشین نیز کم و بیش چنین روایاتی را نقل کرده‌اند؛ ولی مرحوم صدوق به‌صراحت از این باور خود سخن گفته است. از چنین سخنانی می‌توان دریافت که در نگاه این محدث شیعی، جایگاه اهل بیت(ع) والاتر از آن است که خداوند آنها را تنها به عنوان امام برگزیده باشد؛ بلکه باری‌تعالی آنها را محور عالم و موجب جریان نظام خلقت قرار داده است.

ادله شیخ صدوق بر نصب الهی امام

این عالم برجسته امامیه با استناد به آیه شریفه وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً....، شش دلیل بر الهی بودن أمر أمامت بیان کرده است. هرچند ایشان این ادله را در الهی بودن امر خلافت ذکر می‌کند؛ اما چنان‌که خواهد آمد در باور ایشان، در این آیه شریفه، منظور از خلافت، امامت هم هست. پس می‌توان اینها را استدلالی بر الهی بودن امامت دانست. استدلال دیگر وی در این موضوع، به آیه شریفه ابتلاء است که در پایان ادله خواهد آمد.

حکمت فراگیر الهی

حق‌تعالی در آیه شریفه فوق بحث گزینش خلیفه خود را پیش از بحث خلقت مطرح می‌کند. این امر نشان می‌دهد حکمت انتخاب خلیفه مقدم بر حکمت خلق کردن می‌باشد. شیخ، در توضیح حکمت گزینش خلیفه می‌گوید: آفرینش، هرگز بدون خلیفه الهی نبوده و نمی‌تواند باشد. وجود “خلیفة اللّه”، لازمه حکمت خداست؛ زیرا اگر خداوند برای اقامه حدود و ارشاد مفسدان، خلیفه و جانشینی منصوب نکند، مردم را در معرض فساد و تباهی قرار داده، این امر، بر خلاف حکمت باری‌تعالی است.

آنچه مرحوم صدوق در توضیح حکمت باری‌تعالی در بالا اهمیت گزینش خلیفه گفته است را می‌توان بدین بیان تقریر کرد: ۔اگر خداوند برای اقامه حدود و ارشاد مفسدان، خلیفه و جانشینی منصوب نکند، مردم را در معرض فساد و تباهی قرار داده است؛ ۔ اگر خداوند، همیشه یا گاهی مردم را در معرض فساد و تباهی قرار دهد، حکیم نیست و یا حکمت او همیشگی و فراگیر نیست؛ ولی حکمت خداوند همیشگی و فراگیر است. پس واجب است خداوند همیشه خلیفه و جانشینی منصوب کند. از این‌رو، در هر زمانی خلیفه الهی وجود دارد مرحوم صدوق در توضیح فراگیر بودن حکمت الهی، به عمومیت داشتن اطاعت از خداوند استناد کرده است. به عبارت دیگر، اگر اطاعت از خدا امری همیشگی و فراگیر است، بیان راه شناخت فرامین الهی و هدایت نیز امری همیشگی خواهد بود که نشان‌دهنده حکمت فراگیر خداست؛ یعنی اگر حکمت خداوند، همیشگی نباشد و با اینکه اطاعت از او بر همگان واجب است، باری‌تعالی کسی را منصوب نسازد تا همگان برای شناخت مسیر هدایت و فرامین خود به او مراجعه کنند، نقض غرض خواهد شد و اطاعت از وی ممکن نخواهد بود.

نقض غرض از گزینش خلیفه با انتخاب مردمی آن

شیخ صدوق با استناد به آیه مذکور معتقد است که خداوند با انتخاب حضرت آدم(ع) به عنوان خلیفه خود، در پی روشن شدن باطن و نفاق و یا اخلاص بندگان خود بوده است که در نهایت نیز نفاقِ شیطان و اخلاصِ ملائکه نمایان گشت؛ در حالی‌که اگر کار تعیین امام و خلیفه به مردم واگذار گردد، چنین مقصودی به دست نمی‌آید؛ زیرا منافقان کسی را بر می‌گزینند که موافق طبع خودشان باشد و اطاعت از وی، دیگر نشان‌دهنده اخلاص و ایمان آنها نخواهد بود.

این برهان را نیز می‌توان به گونه‌ای روشن‌تر تقریر نمود: از اهداف انتخاب خلیفه، روشن شدن نفاق و اخلاص بندگان است. چنان‌که خداوند با گزینش حضرت آدم(ع) به عنوان جانشین، نفاق شیطان و اخلاص فرشتگان را نمایان ساخت.

اگر کار گزینش خلیفه به مردم واگذار گردد، هدف ذکر شده به دست نمی‌آید؛ زیرا مردم کسی را به عنوان حاکم و خلیفه بر می‌گزینند که مطابق میلشان عمل کند و چه‌بسا دستورش بر خلاف مصلحت و در جهت گمراهی دیگران باشد. از این‌رو، اطاعت از منتخب مردم، بیانگر ایمان و اخلاص پیروانش نخواهد بود؛ اما اگر کار گزینش خلیفه به‌دست خداوند باشد، هدف ذکر شده به‌دست می‌آید. پس کار گزینش خلیفه، تنها به‌دست خداست.

شهادت همه فرشتگان به مخالفت با انتخاب مردمی خلیفه

آیه فوق به صراحت از نصب الهی خلیفهسخن گفته و فرشتگان الهی را هم شاهد و گواه بر این امر دانسته است. با توجه به این آیه کریمه، کسی که گزینش خلیفه را به اختیار مردم می‌داند، از عذاب الهی نجات نخواهد یافت؛ زیرا همه فرشتگان بر خلاف او شهادت می‌دهند و کسی هم که تعیین خلیفه را به نص الهی می‌داند، عذاب نمی‌گردد؛ زیرا همه فرشتگان به سود او گواهی می‌دهند و طبق این آیه شریفه، ملائکه شاهد بوده‌اند که انتخاب خلیفه با خداست.

بیان روشن‌تر این استدلال چنین است: بر اساس آیه شریفه: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً...: ۱. خداوند، کار انتخاب خلیفه را به اختیار خود دانسته است؛ ۲. خداوند، همه فرشتگان را بر انتخاب خود شاهد گرفته است.

توضیح اینکه طبق آیه ذکر شده، خداوند به همه فرشتگانش خبر داد که خلیفه‌ای در زمین انتخاب خواهد کرد. شیخ صدوق معتقد است که این خبر دادن به معنای گواه گرفتن آنهاست؛ زیرا علم داشتن، اساس گواهی دادن است و فرشتگان نیز از انتخاب الهی خلیفه آگاه بوده‌اند. حال اگر کسی بر خلاف آیه ذکر شده، کار گزینش خلیفه را به‌دست مردم بداند، همه فرشتگان الهی در مخالفت با او شهادت خواهند داد؛ زیرا آنها از انتخاب الهی خلیفه آگاه بوده‌اند و بر الهی بودن این منصب شهادت می‌دهند. قطعاً وجود گواهی با این عظمت، اثر بزرگی دارد و از این‌رو، چنین فردی از عذاب الهی نجات نخواهد یافت.

مطابق آیه ذکر شده، اگر کسی کار گزینش خلیفه را مربوط به خداوند بداند، همه فرشتگان به سود او گواهی خواهند داد؛ زیرا آنها از انتخاب الهی خلیفه آگاه بوده‌اند. بنابراین، بر درستی اعتقاد وی شهادت می‌دهند و البته فردی با چنین پشتوانه عظیمی که همه فرشتگان به نفعش شهادت دهند، در عذاب الهی واقع نخواهد شد.

پس اعتقاد به خلافت مردمی، باطل بوده و فردِ معتقد به آن، عذاب خواهد شد. گفتنی است تتمّه این استدلال چندان روشن نیست. به نظر می‌رسد صرف اعتقاد به خلافت انتصابی، برای بهشتی شدن کافی نباشد و همین‌طور جهنمی شدن کسی که معتقد به خلافت مردمی است، ادعایی است که باید بررسی شود. به‌علاوه اصل استدلال هم قوّت چندانی ندارد. محور استدلال شیخ صدوق این است که فرشتگان، شاهد بر نصب الهی خلیفه بوده‌اند و بر آن شهادت خواهند داد. در نقد استدلال شیخ صدوق می‌توان گفت: گواهی فرشتگان به درستی یا نادرستی انتصاب الهی امام چیزی نمی‌افزاید؛ پس نمی‌توان گواهی فرشتگان را سبب بهشتی شدن معتقدان به انتصاب الهی امام و جهنمی شدن باورمندان به انتخاب مردمی امام دانست.

اولویت فرشتگان بر انسان‌ها در انتخاب خلیفه

وجه دیگری که شیخ صدوق با استناد به همین آیه شریفه مطرح کرده، این است که فرشتگان الهی با آنکه مقام و فضیلت زیادی دارند که خداوند نیز بر آن تصریح کرده، و ایشان را در آیات مختلفی مدح نموده است، شایسته تعیین امام و خلیفه نبودند، پس چگونه انسان با این همه نقص و اشکالات بتواند امام و جانشین خداوند را برگزیند؟ بر اساس این آیه کریمه، فرشتگان وقتی از اراده الهی بر گزینش خلیفه مطلع شدند، گفتند: “آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که فساد و خونریزی کند؟! ما تسبیح و حمد تو را به جا می‌آوریم و تو را تقدیس می‌کنیم”.

فرشتگان با این پاسخ از باری‌تعالی خواستند که آنها را به‌عنوان جانشین و خلیفه خود در زمین انتخاب کند. به عبارت دیگر، آنها می‌دانستند کار گزینش خلیفه، تنها به دست خداست؛ لذا درباره واگذاری آن به خود، سخنی نگفتند؛ ولی با این حال، خداوند از جهل ایشان خبر داد و در نهایت نیز حضرت آدم(ع) را برای خلافت و جانشینی خویش برگزید. باری‌تعالی در حالی در برابر ملائکه، خود، کارِ گزینش خلیفه را انجام داد و آنها را حتی برای تعیین مصداق خلیفه شایسته ندانست که در آیات متعددی آنها را مدح نموده، از عظمت مقامشان سخن گفته است: “... آنها (فرشتگان) بندگان شایسته اویند. هرگز در سخن بر او پیشی نمی‌گیرند و به فرمان او عمل می‌کنند”. “... فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را از فرمان داده شده‌اند، اجرا می‌نمایند”.

فرشتگان الهی بندگانی مقرب و مطیع خداوند هستند؛ در حالی‌که وقتی باری‌تعالی از انسان سخن می‌گوید بارها از نقص و عیب وی انتقاد کرده است”. سخن شیخ صدوق این است که وقتی خداوند، حق انتخاب خلیفه و جانشینش را به ملائکه که عباد مطیع و خالصش هستند، نمی‌دهد؛ چگونه چنین حق بزرگی را به انسان می‌بخشد؟ وی در ادامه مؤید دیگری نیز برای سخن خود ذکر کرده، می‌گوید: باری‌تعالی احکام کوچک‌تری مانند نماز و حج و... را به خود انسان واگذار نکرده؛ پس چگونه مسئله مهم‌تری چون امامت را که متضمن احکام دیگر است، به انتخاب او واگذار نماید؟“

استدلال فوق را در قالبی روشن‌تر، می‌توان چنین بیان کرد: ۔ حق انتخاب خلیفه، یک کمال و امتیاز است؛ - با توجه به توصیفات قرآنی، فرشتگان، بندگان مخلص و مطیع خدا هستند و از این جهت، کمالات فراوانی نسبت به انسان دارند؛ - خداوند حق انتخاب خلیفه خود را به فرشتگان واگذار ننمود؛ ۔ اگر خداوند حق انتخاب خلیفه خود را به انسان‌ها بخشیده باشد، ترجیح انسان بر فرشته خواهد شد که ترجیح مرجوح بر راجح بوده و از خداوند قبیح است.

افزون اینکه خداوند حتی احکامی جزئی که به مراتب از حق انتخاب خلیفه و جانشین خداوند کمتر است را به خود انسان واگذار نکرده است. بنابراین خداوند به طریق اُولی، حق انتخاب خلیفه را به انسان نداده است.

سخن شیخ صدوق در این استدلال، به کلیت خودش، بدین معناست که همه فرشتگان از همه انسان‌ها برترند. این در حالی است که در همین آیه کریمه و آیات دیگر، خداوند از برتری و خلیفة اللّهی برخی انسان‌ها بر فرشتگان خبر داده است.

خطاب خداوند به خاتم الانبیاء در انتخاب خلیفه الهی

دلیل دیگر شیخ صدوق بر انتخاب الهی خلیفه این است که در این آیه شریفه خداوند متعال برای خبر دادن از انتخاب جانشین، خطاب را به رسول گرامی اسلام(ص) متوجه ساخت و فرمود: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ و نفرمود: و اذ قال ربّهم. وی معتقد است: این خطاب نشان می‌دهد کار انتخاب خلیفه و جانشین الهی در امت اسلام و تا قیامت همچنان ادامه دارد و هیچ‌گاه زمین از حجت خدا خالی نخواهد بود. به عبارت دیگر، اگر کار انتخاب خلیفه، امری پایان یافته و مربوط به گذشته بود، خداوند در خبر از آن می‌فرمود: و اذ قال ربّهم؛ یعنی پروردگار فرشتگان. پس گفتن “و اذ قال ربّک”، وجهی نداشت؛ اما اینکه خداوند به پیامبرش خطاب می‌کند که: “پروردگار تو به آنها فرمود: در زمین جانشینی خواهم گماشت”، بدین دلیل است که کار گزینش خلیفه در امت اسلام و تا قیامت ادامه خواهد داشت و فقط مسئله‌ای مربوط به گذشته و امری پایان‌یافته نیست.

گفتنی است اگر بر این باور باشیم که “خلیفه” در آیه ذکر شده، تنها “نبی” را شامل می‌گردد، دیگر استدلال‌های شیخ صدوق در نصب الهی امام اعتباری نخواهد داشت؛ زیرا در آن صورت، آیه در پی خبر دادن از گزینش الهی نبی بوده، دیگر ارتباطی با گزینش امام نخواهد داشت. ایشان به این مطلب نیز پرداخته است و در پاسخ آن، از آیه‌ای دیگر کمک می‌گیرد. او معتقد است که اگر مراد از خلیفه در آیه ذکرشده، صرفاً “نبی” باشد، با توجه به اینکه حضرت محمد(ص) خاتم الانبیاء بوده است، دیگر وجود خلیفه پس از ایشان صحیح نخواهد بود؛ در حالی‌که خداوند متعال در قرآن کریم نسبت به خلافت و جانشینی مؤمنان در زمین وعده داده است: “خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، وعده می‌دهد که قطعاً آنان را خلیفه روی زمین خواهد کرد؛ همان‌گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا و ریشه‌دار خواهد ساخت... ”.

پس با توجه به بیان قرآن کریم، خلیفه می‌تواند فردی غیر از نبی باشد.

استدلال به آیه شریفه ابتلاء

آیه شریفه به صراحت، امامت را از ظالمین نفی می‌کند. استدلال مرحوم صدوق به اجمال چنین است که بنابر این آیه، امام باید معصوم باشد و چون عصمت چیزی نیست که در ظاهر انسان نمایان باشد، شناختش تنها به دست خداست؛ لذا این خداست که باید وی را معرفی سازد.

پاسخ به شبهه

برخی خواسته‌اند با نگاهی تاریخی، خاستگاه و پیشینه عقاید شیعی، از جمله اعتقاد به نصب الهی امامان دوازده‌گانه را مورد تردید قرار دهند. ایشان معتقدند که برداشت کنونی جامعه شیعی از امام، بسیار متفاوت با تلقّی رایج در میان شیعیان قرن سوم تا اوایل قرن پنجم است. به باور یکی از آنها، شیعیان در ابتدا نگاهی بشری به مسئله امامت داشته‌اند و تلقّی فرابشری در مورد امامت، از اوایل قرن دوم پدیدار شد؛ اما این برداشت، در قرن سوم و چهارم با افزایش فعالیت معتقدانش که کوفه را پایگاه خود قرار داده بودند، به عنوان یک نظریه مطرح گردید. هرچند این رویکرد به مسئله امامت با انکار جریان غالب شیعه که در دست اندیشمندان قم بود، به عقب رانده شد؛ اما در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم توسط علمای بغداد بازسازی عقلی شد و چنان رشد یافت که قرائت فرابشری از آموزه امامت، اندیشه اصلی تشیع دانسته شد. به عبارت دیگر، تا اوایل قرن پنجم، جامعه شیعی که دانشمندانش عموماً از مدرسه قم بودند، عصمت، علم الدنی، نصب الهی و... را که از ضروریات عقیدتی شیعه در دوران معاصر است، انکار کرده، قائلان به آن را غالی می‌خواندند؛ اما پس از تلاش بزرگان مدرسه بغداد، رویکرد فرابشری به امامت به عنوان دیدگاه تشیع تثبیت گردید.

ایشان برای این ادعا که بیشتر علمای متقدم شیعی، اعتقادی به امامت الهی نداشته‌اند، تنها یک شاهد قابل ذکر آورده‌اند. و شاهد وی،. سخن شهید ثانی (متولد ۹۶۵ق) است. این فقیه شیعی، نه تنها ایمان کسی که ویژگی‌های امام مانند نصب الهی، علم الهی، عصمت، محدث بودن و... را تصدیق تفصیلی نکند، منکر نشده؛ بلکه وجهی نیز در توجیه ایمان وی ذکر کرده است. ایشان معتقد است: برخی شیعیان معاصرِ ائمه که از سوی این بزرگواران، عادل شمرده شده‌اند، به عصمت آنها معتقد نبودند. شهید ثانی بحث عصمت را به دیگر ویژگی‌های امام تعمیم داده و معتقد است: تعدادی از اصحاب ائمه، برخی صفاتی را که ما جزء صفات ضروری امام می‌دانیم (مثل الهی بودن ایشان) قبول نداشتند؛ ولی مورد مدح ائمه قرار گرفتند. پس می‌توان گفت که انکار این صفات، ضرری به تشیع فرد نمی‌زند.

بقیه ادله ذکر شده، ارتباط چندانی با اعتقاد به نصب الهی ائمه دوازده‌گانه(ع) ندارد و تنها در پی القاء تفاوت رویکرد کنونی شیعه در نگاه به امامت، به‌خصوص عصمت امام با دیدگاه شیعیان قرن سوم تا ابتدای قرن پنجم می‌باشد.

پاسخ: اولاً: انتساب کتاب حقیقة الایمان به شهید ثانی قطعی نبوده، برخی محققان در آن تردید کرده‌اند؛

ثانیاً: بر فرض صحت این انتساب، شهید ثانی شاهدی مبنی بر اینکه وی منکر الهی بودن مقام امامت از سوی امام ممدوح می‌باشد، نیاورده است. این مطلب صرفاً مربوط به بحث عصمت می‌باشد و تعمیم آن به سایر ویژگی‌های امام، مانند نصب الهی وجهی ندارد و مدح امام درباره این افراد نیز می‌تواند علل دیگری داشته، به شرایط زمانی و فرهنگی حاکم بر دوران هر یک از ائمه برگردد که در فصل‌های گذشته اشاره شد؛ ثالثاً: طرفداران این نظریه که امامت منصبی الهی است، منکر وجود دیدگاه مخالف در دوران متقدم نیستند؛ بلکه معتقدند: ائمه بزرگوار، بسیاری از اصحاب ایشان و بیشتر علمای شیعی در دوران متقدم، به الهی بودن مقام امامت اعتقاد داشته‌اند. نویسنده محترم در مقاله یادشده، نه تنها برای انکار امامت الهی در جامعه شیعی متقدم، مصداق روشنی ذکر نمی‌کند؛ بلکه چنین عقیده‌ای را به تمام جامعه شیعی آن دوران، به ویژه مدرسه قم نسبت می‌دهد. روشن است که حتی اگر فرض کنیم یک عالم یا برخی علمای شیعی متقدم، چنین دیدگاهی داشته‌اند، تعمیم آن به همه جامعه شیعی متقدم یاغالب آنها نادرست است.

جای شگفتی است که نویسنده یادشده، علمای مدرسه قم در نیمه دوم قرن سوم تا اوایل قرن پنجم را منکر الهی بودن امامت دانسته است؛ درحالی‌که چنان‌که گذشت، بزرگان شیعه این دوران، مانند برقی، کلینی، ابن بابویه، شیخ صدوق، نعمانی و ابن خزاز قمی به نصب الهی ائمه دوازده‌گانه(ع) معتقد بوده‌اند.

جمع‌بندی

با توجه به آنچه در این فصل ذکر شد، می‌توان گفت:

1. اغلب محدثانی که در دوران غیبت امام زمان(ع) تا قرن پنجم می‌زیسته‌اند، حقیقتاً به نصب الهی امام معتقد بوده‌اند. برخی احادیث موجود در آثار ایشان را که از الهی بودن منصب امامت سخن گفته‌اند، می‌توان ناظر به امامت دینی و برخی را نیز می‌توان بیانگر امامت سیاسی امامان دوازده‌گانه(ع) دانست؛
2. تعدادی از محدثان این دوران، علاوه بر اینکه روایات ناظر به امامت الهی را در کتاب خود ذکر کرده‌اند، خود نیز به‌صراحت از نصب الهی امام سخن گفته‌اند؛
3. محدثان این دوران، نه تنها به امامت الهی امام در حاکمیت و مرجعیت دینی باور داشتند؛ بلکه به جایگاه عظیم و نقش تکوینی امامان معصوم در عالَم خلقت معتقد و یا لااقل با چنین باوری آشنا بودند؛ به‌خصوص شیخ صدوق، به‌صراحت از عقیده خود مبنی بر جایگاه والا و نقش تکوینی ایشان نیز سخن گفته است؛
4. مرحوم شیخ صدوق از محدثانی است که در آثار متعدد خود، افزون بر جمع‌آوری این روایات، خود نیز بر آموزه امامت الهی تصریح کرده، با اقامه براهین مختلف، آن را تبیین نموده است.

جستارهای وابسته

• تعیین امام
• انتخاب امام
• نصب الهی امام
• نصب الهی امام در دوران پیامبر خاتم
• نصب الهی امام در دوران امام علی
• نصب الهی امام در دوران امام حسن مجتبی تا امام سجاد
• نصب الهی امام در دوران امام باقر تا امام رضا
• نصب الهی امام در دوران امام جواد تا حضور امام مهدی
• نظریه نصب الهی امام در عصر غیبت
• نظریه نصب الهی امام از آغاز غیبت تا پایان قرن پنجم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن ششم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن هفتم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن هشتم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن نهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن دهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن یازدهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن دوازدهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن سیزدهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن چهاردهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن پانزدهم هجری

منابع

1. حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه