نظریه نصب الهی امام در قرن چهاردهم هجری

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نصب الهی امام است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بزرگانی چون میر حامد حسین هندی، برادران مظفر (مرحوم محمد حسن و محمد رضا)، علامه امینی، ابوالحسن شعرانی و شهید مطهری از متکلمان امامیه در قرن چهاردهم بوده‌اند که دیدگاهشان درباره آموزه امامت الهی مطرح می‌شود.

تعریف امام و امامت و الهی بودن این منصب

به اعتقاد میر حامد حسین هندی، امامت، ریاست در همه امور دین و دنیاست. طبق گفته وی، امام، نایب رسول خدا(ص) بوده، حق تصرف در اموال و املاک دیگران را دارد و مردم نیز باید در تمام احکام از ایشان پیروی کنند.

مرحوم محمد حسن مظفر، ریاست و اختیارات امام را همانند پیامبر، در همه امور دانسته است. از نگاه او، امام، جانشین پیامبر در انجام وظایف ایشان است و هدف از ریاست امام، تنها حفظ حوزه اسلام و تأمین امنیت مردم نیست؛ بلکه هدف از امامت (همانند رسالت) فراهم آوردن عوامل سعادت دنیوی و اخروی مردم می‌باشد.

همچنین بنا به گفته مرحوم محمد رضا مظفر، امام، جانشین پیامبر، حاکم و سرپرست مردم، محافظ شرع و هدایت‌گر مردم برای سعادت دنیا و آخرت است.

شهید مطهری در بیانی جدید، امامت را در نگاه شیعه، دارای سه شأن زعامت سیاسی، مرجعیت دینی و ولایت معنوی دانسته است. به گفته وی، شیعه و سنی، امام را به معنای زعیم و حاکم سیاسی قبول دارند، و اعتقاد شیعیان به مرجعیت دینی و ولایت معنوی امام است که آنها را از اهل‌سنت متمایز می‌سازد. گفتنی است که این نوشتار، بر شأن ولایت تکوینی و معنوی امام تمرکز ندارد و عقیده امامیه به شئون حاکمیت سیاسی و مرجعیت دینی برای امام نیز، سخن جدیدی نیست. این محتوا مطلبی است که متکلمان پیشین نیز کم و بیش از آن دفاع کرده بودند؛ ولی به هر حال، تصریح و تأکید به این معنا، سخنی است که شهید مطهری را می‌توان مبتکر آن دانست.

متکلمان امامیه در این دوران نیز همانند پیشینیان خویش، از لزوم گزینش الهی امام سخن گفته‌اند، و چنان‌که خواهد آمد، با ادله متعدد از این آموزه دفاع کرده‌اند.

متکلمان یاد شده در این سده همچنین کم و بیش نص و معجزه را برای تشخیص امام لازم دانسته‌اند. میر حامد حسین هندی از پذیرش امامت کسی که از سوی خدا و رسول بر امامتش تصریح شده باشد، سخن گفته است. به گفته برادران مظفر (مرحوم محمد حسن و محمد رضا) مردم قادر به شناخت امام نیستند، مگر اینکه نصی از سوی باری‌تعالی به زبان نبی اکرم(ص) یا امام معصوم دیگر وجود داشته باشد. البته مرحوم محمد حسن، انجام معجزه توسط مدعی امامت را نیز به عنوان طریقی دیگر برای شناخت امام ذکر کرده است.

علامه امینی معتقد است: “خداوند باید به دست امام و نبی(ص) معجزاتی جاری سازد تا دل مردم نسبت به آنها آرام گیرد و از ادعای ایشان مطمئن شوند”.

ابوالحسن شعرانی نیز می‌گوید: “امامت باید به نص از معصوم ثابت شود. پیغمبر، امامِ پس از خویش را معین فرماید و آن امام، امام دیگر را و هکذا”. وی در اثبات امامت امیر مؤمنان(ع)، به داشتن معجزات نیز استدلال کرده است.

از نظر شهید مطهری، راه شناخت نبی و شناخت امام برای مردم متفاوت است. به گفته وی، تفاوت آنها در این است که پیغمبر از طریق معجزات شناخته می‌شود؛ ولی امام باید از راه پیغمبر به مردم شناسانده شود. ظاهرسخن یادشده این است که ایشان بر خلاف پیشینیان خود، طریق انجام معجزه را برای اثبات امامت نمی‌پذیرد. به هر حال، این بیان، سخن جدیدی است که در کلام متکلمان پیشین سابقه نداشته است.

استدلال بر نصب الهی مقام امامت و ائمه دوازده گانه(ع)

بزرگان امامیه در این دوران نیز الهی بودن مقام امامت را تبیین عقلی و نقلی و نصب الهی ائمه هدی را تبیین نقلی نموده‌اند.

نصب الهی مقام امامت

ادله عقلی

استدلال به ویژگی‌های درونی امام و برهان لطف، در این موضوع که در میان متکلمان امامیه سابقه‌ای طولانی دارد، در آثار اغلب متکلمان این دوره نیز به چشم می‌خورد.

مرحوم محمد حسن مظفر به حکمت الهی و دشواری انتخاب امام بر مردم نیز استناد کرده است. نیازمندی به مبیّن تفاصیل شریعت، عنوان استدلال دیگری است که مرحوم مظفر و علامه امینی همانند برخی پیشینیان خویش از آن به لزوم نصب الهی امام معصوم رسیده‌اند.

مرحوم محمد حسن مظفر که گویا نسبت به متکلمان معاصر خویش در تبیین این موضوع تلاش بیشتری کرده است، دو نظریه گزینش الهی و انتخاب مردمی امام را مطرح می‌کند؛ سپس با تبیین‌های تازه برای پیامدهای فاسد انتخاب مردمی، نظریه گزینش الهی امام را صحیح می‌خواند. از نظر مرحوم مظفر، نتایج باطلی که انتخاب مردمی امام در پی دارد، عبارتند از:

1. تباهی دین و امت: ممکن است فرد برگزیده مردم برای امامت، فاسق باشد و یا فاسق بشود و چون مردم به دین حاکمان خود و پیرو هوی و هوس آنها هستند، فساد امام، به فساد دین و امت منجر خواهد شد. به گفته وی دلیل اینکه مردم پیرو هوی و هوس امام خود هستند، مشاهده و واقعیت عینی است.
2. بروز اختلاف و جنگ: انتخاب یک فرد برای حاکمیت بر همه مردم، سبب ایجاد اختلاف و فتنه خواهد شد؛ زیرا هر گروهی از مردم، نماینده و بزرگ خود را شایسته امامت می‌داند و گستردگی ممالک اسلامی، پذیرش یک فرد شایسته امامت را برای تمام مردم، غیرممکن می‌سازد و انتخاب چند حاکم نیز سبب اختلاف خواهد شد. هرچند شبیه این سخن در کلام علامه حلی (قرن هشتم) آمده بود، می‌توان این بیان را جدید دانست.
3. ظلم به گروهی از مسلمانان: تعیین امام از سوی یک فرد یا یک گروه، بدون اجازه باری تعالی، ظلم به دیگر مسلمانان است. چه مجوزی برای واگذاری امر تعیین امام به فرد یا افرادی خاص وجود دارد؟
4. تکلیف بما لا یطاق یا پذیرش امام فاسق: اگر انتخاب مردمی امام، فرمان خداوند باشد؛ پس این دستور یا مربوط به همه مردم است و یا برخی از مردم. هر دو فرض باطل است؛ زیرا نمی‌توان کسی را یافت که همه مردم بر او اتفاق‌نظر داشته باشند و پذیرش امامت شخصی که از سوی برخی مردم تعیین شده نیز باطل خواهد بود؛ زیرا ممکن نیست تمام مردم از صلاحیت آن فرد و یا از عدالت افراد تعیین‌کنندة امام آگاه باشند؛ لذا این فرض، به پذیرش امامت فرد فاسق منجر می‌شود که برای فرد معتقد به خداوند حکیم قابل قبول نیست.

ادله نقلی

در آثار متکلمان این دوره، ادله نقلی چندانی درباره الهی بودن مقام امامت به چشم نمی‌خورد. مرحوم محمد حسن مظفر برای اثبات این مطلب که اساساً تعیین امام کارِ باری‌تعالی بوده، و از اختیار مردم بیرون است، به آیه شریفه ۶۸ سوره قصص استناد کرده است.

از نظر شهید مطهری، آیه شریفه ابتلا، بیانگر عقیده شیعه بر الهی بودن اصل امامت است. وی پس از ذکر آیه یادشده، چنین گفته است: “در اینجا مسئله امامت، “عهد خدا” نامیده شده است. این است که شیعه می‌گوید: امامتی که ما می‌گوییم، با خداست؛ لهذا قرآن هم می‌گوید: عهدی؛ یعنی عهد من است؛ نه عهد مردم”. وی همچنین در اثبات امامت الهی به روایتی نبوی استناد کرده است. چنان‌که قبلاً نیز گفته شد، بنابر نقل، خاتم الانبیاء(ص) در پاسخ به کسانی که اسلام خود را مشروط به خلافت آن حضرت نمودند، می‌فرماید که امر امامت و جانشینی با خداست. ایشان همچنین به روایت نقل‌شده از امام رضا استناد نموده‌اند که به صراحت، انتخابی بودن امر امامت را نفی کرده، و از لزوم نصب الهی امام سخن گفته است.

نصب الهی ائمه دوازده‌گانه(ع)

تقریباً همه ادله نقلی ارائه شده در این دوران، به اثبات امامت حضرت علی(ع) اختصاص دارد. تنها می‌توان آیه صادقین و آیات شریفه ۳۵ و ۳۶ سوره نور را که توسط مرحوم مظفر ارائه شده است، ناظر به امامت همه ائمه دوازده‌گانه(ع) دانست.

اما استدلال او به آیات یادشده سوره نور جدید است و می‌توان خلاصه آن را چنین ذکر نمود:

1. با در نظر گرفتن روایات نقل‌شده در تفسیر این آیات، خلاصه آیات چنین می‌شود که مَثَل نور خداوند مانند حضرت فاطمه زهرا(س) است که با چراغ امام حسن و امام حسین(ع) نورافشانی کرده، این نور با نور امامان دیگر از نسل ایشان افزایش خواهد یافت. بدون تردید، اعتقاد به امامت فرزندان فاطمه(س) که طبق روایت، منظورِ آیات شریفه است، مبتنی بر پذیرفتن امامت امام علی(ع) می‌باشد. از این رو آیات یادشده، بر امامت امیر مؤمنان(ع) و دیگر ائمه هدی(ع) دلالت دارد. به گفته این متکلم شیعی، این مطلب روشن‌ترین دلیل بر امامت حضرت علی(ع) و دیگر امامان از نسل ایشان است؛ زیرا در روایت مورد نظر، در توضیح این آیه شریفه آمده است که ائمه اطهار، یکی پس از دیگری، از نسل حضرت زهرا(س) هستند.
2. آیات تبلیغ، اکمال دین و ولایت، آیات کریمه‌ای هستند که اغلب متکلمان یادشده برای اثبات امامت الهی امیر مؤمنان(ع) به آنها استناد کرده‌اند. محمد حسن مظفر برای اثبات امامت حضرت علی(ع) آیات فراوانی (۸۴ آیه) را مطرح و بررسی کرده است. به اعتقاد وی، باری تعالی در این آیات، از امامت آن حضرت سخن گفته است. البته بسیاری از این آیات شریفه، بیانگر افضلیت یا عصمت آن حضرت هستند که به گفته وی، چون با وجود افضل و معصوم، امامت به دیگری نمی‌رسد، می‌توان آنها را حاکی از امامت امیر مؤمنان(ع) دانست. این متکلم پرتلاش، افزون بر آنها، به کمک روایات تفسیری، به آیاتی چون آیه شریفه انذار و هدایت، آیه شریفه ۲۴ سوره صافات و آیه شریفه ۴۵ سوره زخرف هم به‌گونه‌ای که در آثار متکلمان گذشته مطرح شده بود، استدلال کرده است. البته مرحوم مظفر، ادله ابتکاری نیز داشته است که برخی از آنها این‌گونه می‌باشند.
3. آیه شریفه ۱۷۲ سوره اعراف: مطابق روایت نقل‌شده ذیل این آیه شریفه، رسول خدا(ص) فرمود: “علی هنگامی امیرالمؤمنین نامیده شد که آدم، بین روح و جسد بود (پس از نزول آیه شریفه و پیمان‌گرفتن از بنی‌آدم). خداوند فرمود: من پروردگارتان هستم، محمد پیامبرتان و علی امیرتان”. این سخن حاکی از امیر بودن امام علی(ع) حتی بر سه خلیفه دیگر است؛ زیرا آنان نیز جزء کسانی‌اند که از ایشان پیمان گرفته شده است و از آنجا که پیمان‌گرفتن بر حکومت امیر مؤمنان(ع) همراه با نبوت پیامبر است، روشن می‌شود که او خلیفه بلافصل پیامبر است در غیر این صورت دلیلی نداشت که دیگران را ذکر نکند.
4. آیه شریفه یکم سوره نجم: در شأن نزول آیه یاد شده آمده است: گروهی از اصحاب نشسته بودند که ستاره‌ای از آسمان فرود آمد. پیامبر اعظم(ص) فرمود: ستاره در خانه هرکس فرود آید، او وصی من است. ستاره در منزل علی بن ابی طالب(ع) فرود آمد. با وقوع این معجزه، گروهی گفتند: “ای رسول خدا! در دوستی علی گمراه شدی”. در اینجا بود که این آیات نازل گردید. منظور از وصایت در این حدیث، خلافت است؛ زیرا در غیر این صورت، نیاز به چنین معجزه‌ای نبود و سخن نبی‌اکرم(ص) نیز موجب نمی‌شد که منافقان، ایشان را گمراه بخوانند.
5. آیه شریفه ۳۲ سوره محمد(ص): در روایتی آمده است که منظور از این آیه شریفه، امر حضرت علی(ع) است. از تعبیر “امر علی” که در متن روایت آمده است، چیزی جز خلافت آن حضرت فهمیده نمی‌شود؛ زیرا خلافت روشن‌ترین امری است که مربوط به ایشان می‌شود و در طول حیات رسول خدا(ص) و پس از وی نیز مخالفت‌های زیادی با آن صورت گرفت؛ چنان که آیه شریفه نیز از وقوع مخالفت‌ها با پیامبر اعظم(ص) خبر می‌دهد.
6. آیه شریفه ۸۴ سوره شعراء: بر اساس نقلی که ذیل این آیه کریمه وارد شده است، هنگامی که ولایت امام علی(ع) را به حضرت ابراهیم(ع) عرضه نمودند، ابراهیم(ع) عرض کرد: “خدایا! او را در نسل من قرار بده”. و خدا نیز چنین فرمود. این امر بدین معناست که ولایت و امامت آن امام همام، در گذشته و حال، مطلوب ذات مقدس الهی است.
7. آیات اول و دوم سوره نبأ: طبق روایتی نبوی که ذیل این آیه شریفه بیان شده است، در قبر نسبت به قبول داشتن امامت حضرت علی(ع) از مردگان پرسیده می‌شود. مرحوم مظفر براساس حدیث نقل شده، در توضیح این استدلال چنین می‌گوید: “از اینکه از امامت امیر مؤمنان(ع) پرسش می‌شود و به مرده می‌گویند: امامت کیست؟، معلوم می‌شود که حضرت علی(ع) امام است، نه خلفای پیش از وی؛ زیرا در غیر این صورت، لازم بود که از امامت آنها سؤال می‌شد”.

استناد شهید مرتضی مطهری به حدیث منزلت را نیز می‌توان بیانگر امامت الهی امیر مؤمنان(ع) دانست. وی معتقد است: از آنجا که به تصریح قرآن کریم، هارون(ع) همه شئون اجتماعی حضرت موسی(ع) را داشت، رسول خدا در حدیث منزلت خطاب به امیر مؤمنان(ع)، گویا چنین می‌فرماید: “نسبتی که هارون(ع) از ناحیه خدا در همه شئون الهی به موسی(ع) داشت، تو نیز نسبت به من داری”. سخن شهید مطهری در این استدلال، ظاهر در این است که امام علی(ع) نیز مانند جناب هارون(ع) این مقام را از ناحیه خداوند دارد.

جمع‌بندی

در میان متکلمان این دوران می‌توان شهید مطهری را از دو جهت دارای بیانی ابتکاری دانست: سخن وی در تعریف امامت که به شئون زعامت سیاسی، مرجعیت دینی و ولایت تکوینی برای امام تصریح می‌کند، در سخن متکلمان پیشین سابقه‌ای نداشته است. البته این به معنای نو بودن این عقیده در تفکر شیعه نیست و چنان‌که شهید مطهری نیز از این باور امامیه خبر می‌دهد، اغلب قریب به اتفاق متکلمان امامیه، این شئون (به خصوص زعامت سیاسی و مرجعیت دینی) را برای امام باور داشته‌اند؛ ولی این شیوه بیان و دسته‌بندی، از نوآوری‌های شهید مطهری است؛ نکته دیگر در کلام وی سخنی است که در تفاوت میان طریقه شناخت نبی و امام می‌گوید. ظاهراً ایشان انجام معجزه را به عنوان یکی از راه‌های شناسایی امام نمی‌پذیرد. انکار این طریق نیز مطلبی است که گویا نتوان آن را به متکلمان پیشین نسبت داد.

در میان متکلمان این قرن، تنها مرحوم محمد حسن مظفر است که در اثبات الهی بودن امامت، به‌خصوص انتصاب الهی امیر مؤمنان(ع) تلاش قابل توجهی کرده است. پیامدهای فاسدی را که وی برای گزینش مردمی امام برشمرده است، می‌توان تبیین‌هایی نو دانست. همچنین برخی ادله قرآنی وی بر امامت الهی حضرت علی(ع) و دیگر ائمه هدی را می‌توان از ابتکارات او دانست؛ آیات شریفه یکم سوره نجم، ۳۲ سوره محمد، ۸۴ سوره شعراء، ۳۵ و ۳۹ سوره نور و ۱۷۲ سوره اعراف از آن جمله‌اند. تبیین شهید مطهری از آیه ابتلا، برای الهی بودن مقام امامت هم تبیینی جدید است.

جستارهای وابسته

• تعیین امام
• انتخاب امام
• نصب الهی امام
• نصب الهی امام در دوران پیامبر خاتم
• نصب الهی امام در دوران امام علی
• نصب الهی امام در دوران امام حسن مجتبی تا امام سجاد
• نصب الهی امام در دوران امام باقر تا امام رضا
• نصب الهی امام در دوران امام جواد تا حضور امام مهدی
• نظریه نصب الهی امام در عصر غیبت
• نظریه نصب الهی امام از آغاز غیبت تا پایان قرن پنجم هجری
• محدثان و آموزه نصب الهی امام از دوران غیبت تا پایان قرن پنجم
• نظریه نصب الهی امام در قرن ششم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن هفتم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن هشتم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن نهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن دهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن یازدهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن دوازدهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن سیزدهم هجری
• نظریه نصب الهی امام در قرن پانزدهم هجری

منابع

1. حسینی، سید احمد، نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه