منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)

منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	معنای خاص انتظار

منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

الهی‌نژاد	موحدی محب	صمدی	سلیمیان	شفیعی	ربانی‌	رضوانی	بابایی

مفهوم انتظار خاص

• در بین احادیث اسلامی که از طریق شیعه و سنی به دست ما رسیده، اشاره به دو نوع انتظار شده است: انتظار عام و انتظار خاص. انتظار خاص بر خلاف انتظار عام، معنای جزیی‌تری از انتظار را شامل می‌شود و مراد انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) است؛ درحالی‌که مراد از انتظار عام، مطلق گشایش و فرج است. این انتظار به معنای امید داشتن به تحقق ظهور و آمدن منجی آسمانی به نام امام مهدی(ع) است؛ یعنی چشم داشتن به فرارسیدن روز موعود که موعود جهانی با آمدنش زمین و زمینیان را خوشبخت کند و بستر زندگی انسانی را فراهم سازد. شیعه به جهت اعتقاد به این نوع انتظار همیشه در طول تاریخ زنده است و هیچ گاه امید خود را از دست نمی‌دهد؛ امیدها و آرزوهایی که با ظهور امام محقق شده و مدینه فاضله‌ای که آرزوی انسان‌ها بوده و قرآن و مکتب‌های دیگر به آن وعده داده‌اند، تحقق می‌یابد.

ویژگی‌های انتظار خاص

• ویژگی‌های انتظار خاص عبارت‌اند از:

1. گستردگی انتظار: انتظار ظهور منجی موعود، از نظر گسترۀ زمانی تمام قلمرو تاریخ اعم از گذشته، حال و آینده را در برمی‌گیرد چنانکه آیۀ ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾ و ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾» شاهد این گستردگی است.
2. جذاب بودن انتظار: جذبۀ انتظار ظهور که نه تنها مثل دیگر رویکرد‌های تاریخی، دچار روز‌مرگی، تکرار، ملالت، کهنگی و فرسودگی نمی‌شود؛ بلکه هر روز، بر افروخته‌تر، جذاب‌تر و تابنده‌تر از گذشته، جلوه‌گری می‌کند به طوری که این جذبه در کلام امام صادق(ع) خودش را به این صورت نشان می‌‌دهد: «اگر او را درک می‌کردم، سراسر عمرم را به خدمت‌گذاری او می‌پرداختم».
3. عظمت انتظار: این نوع انتظار، چنان عظیم و فراگیر است که همۀ انتظارات مقدس انسانی را تحت پوشش خود قرار داده و به همین دلیل، تمام پیامبران الهی نوید این انتظار را به بشریت داده اند.

فایده انتظار خاص

• با بررسی مفهوم انتظار به معنای خاص، فواید این نوع انتظار هم روشن می‌‌شود از جملۀ این فواید:

1. دین اسلام به همۀ انسان‌ها می‌گوید فقط منتظر بهبود وضع زندگی خود و اطرافیان‌تان نباشید و تنها سعادت نزدیکان خود را طلب نکنید، بلکه انتظار را نسبت به همۀ افراد جامعه گسترش دهید و چشم انتظار روزی باشید که با ظهور منجی عالم بشریت، رفاه، سعادت، عدالت و معنویت نه تنها در شهر و دیار شما، بلکه در همه جهان گسترده شود.
2. انتظار نباید تنها متوجه امور ظاهری، سطحی و محدود زندگی باشد، باید مفهوم انتظار را تعمیق بخشید و امیدوار به آینده‌ای بود که آن حضرت حقیقت مطلق، عدالت مطلق و معنویت مطلق را در جهان برقرار می‌‌کند.
3. انتظار گشایش و امید به آینده نه تنها از حالت امری محدود، سطحی و فردی خارج و به امری گسترده، عمیق و اجتماعی تبدیل می‌شود، بلکه فقط در ظهور حضرت مهدی(ع) خلاصه می‌‌شود. در واقع انتظار تنها به ظهور مردی تعلق می‌گیرد که اگر بیاید، نهایت خوبی‌ها را برای همۀ انسان‌ها در سراسر جهان فراهم خواهد کرد.

• در بیانی دیگر می‌توان از مجموع تعاریف و مفهوم‌شناسی اصطلاحی انتظار خاص سه نکته یا سه پیام می‌توان برداشت کرد: رضایت نداشتن از وضعیت موجود، امیدواری به آیندۀ مطلوب و آمادگی و حرکت به سوی وضعیت مطلوب و رسیدن به جامعۀ ایده آل مهدوی. چنین انتظاری همان است که امام صادق(ع) می‌فرماید «خوشا به حال شیعیان قائم ما، کسانی که منتظر ظهور غیبت اویند و کسانی که هنگام ظهورش مطیع او خواهند بود، آنان اولیای خدایند، آن کسانی که خوف بر آنان نبوده و محزون نخواهند بود».

نتیجه‌گیری

• نتیجه اینکه مراد از انتظار خاص در روایات شیعه و سنی همان فرج آل محمد(ص) و به معنای آمادگی روحی و عملی برای ظهور امام زمان(ع) جهت یاری رساندن به آن حضرت است.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛

حسین الهی‌نژاد حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در کتاب «بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت» در این‌باره گفته است: «در برابر انتظار عام؛ انتظار خاص قرار دارد که متعلق آن مشکلات و معضلات خاص است؛ اما انتظار خاص انتظار ظهور امام زمان(ع) است. بر این اساس انتظار اصطلاحی خاص به معنای امید داشتن به تحقق ظهور و آمدن منجی آسمانی به نام امام مهدی(ع) است؛ یعنی چشم داشتن به فرارسیدن روز موعود که موعود جهانی با آمدنش زمین و زمینیان را خوشبخت کند و بستر زندگی انسانی را فراهم سازد؛ به بیان دیگر انتظار فرج به معنای تهیو و ترقب یا به معنای آمادگی روحی و عملی برای ظهور امام زمانی(ع) جهت یاری رساندن به آن حضرت است که در این خصوص باید از کارهایی که با این عمل منافات دارد، دوری کرد. از مجموع تعاریف و مفهوم‌شناسی اصطلاحی انتظار خاص سه نکته یا سه پیام می‌توان برداشت کرد: پیام اول رضایت نداشتن از وضعیت موجود، پیام دوم امیدواری به آینده مطلوب و پیام سوم، آمادگی و حرکت به سوی وضعیت مطلوب و رسیدن به جامعۀ ایدئال مهدوی. پس مفهوم انتظار در این ابعاد سه‌گانه خلاصه شده است و انتظار صحیح و عالی باید همه آنها را به صورت مجموعی داشته باشد. انتظار خاص یا مقید انتظاری است که تعلق و تقید به امر یا امور خاصی دارد و به طور نسبی گشایش و امید را در دایره محدود دنبال می‌کند که این نوع انتظار در برابر انتظار عام قرار دارد و از نظر متعلق، تقید و محدودیت دارد، البته محدودیت و تقید انتظار خاص نسبی است؛ یعنی گاهی متعلق آن یک امر است؛ مثل ظهور امام زمان(ع) و گاهی چندین امر تحت یک عنوان کلی، مثل انتظار گشایش در امور مادی یا معنوی یا انتظار فرج در امور دنیایی یا آخرتی که در واقع عمومیت دارند؛ ولی نسبت به انتظار مطلق به صورت نسبی، خاص و محدودند؛ البته انتظار خاصی که در این نوشتار به دنبال تبیین و تحلیل آنیم و با برجسته‌سازی در صدد ظرفیت‌سازی آن در جوامع و منابع اهل سنت هستیم، انتظار ظهور امام مهدی(ع) است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین موحدی محب؛

عبدالله موحدی محب حجت الاسلام و المسلمین عبدالله موحدی محب، در مقاله «تفسیر میثاق در آیه شریفه و اذ اخذ الله میثاق النبیین» در این‌باره گفته است: «با توجه به ظاهر آیه ۸۱ آل عمران ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾. خداوند از هر پیامبری، در مرحله نخست از خود وی و سپس به واسطه او از امتش، پیمان گرفته است که چنانچه شما در زمان حیات خود، پیامبری با اوصاف یاد شده در آیه را درک کردید باید بی‌درنگ به وی گرویده به یاری او برخیزید. بر این پایه هر پیامبری همواره باید خود را در حال انتظار فرستاده بعدی خدا بداند و امت خود را نیز بدین باور سوق دهد و بدین منوال چراغ انتظار همواره در دل آن پیامبر و امتش تا به آخر روشن می‌ماند؛ خداوند با این فرمان حکیمانه بر آن بوده است که امت‌ها را همیشه در انتظار فضایی بهتر و در تلاش برای آمادگی خدمت در آن فضای ایده‌آل نگه دارد. حال نوبت این تحلیل می‌رسد که چنین حالتی به فرض تحقق در دل‌ها و روان‌ها چه برپا می‌کند و در رفتار مردم چه سامانی را به‌راه می‌اندازد؟! و این ساختار روانی و سامان رفتاری در سلوک تکاملی انسان چه نقشی بازی می‌کند؟ حال، چه انتظار واقعی، روزی به سرآید یا آنکه مرگ میان او و مرادش فاصله اندازد، در هر صورت خودِ انتظار در نظام حکیمانه الهی جایگاهی بلند دارد؛ زیرا در آماده‌سازی و تحرک انسان‌ها دارای تأثیری والاست. البته مصداقی بلکه اتمّ مصادیق این آیه می‌تواند در پیوند با ظهور پیامبر خاتم تحقق یابد، اما مفهوم آن سریانِ حقیقت انتظار برای تمامی امت‌ها و پیامبران نسبت به مرحله تکامل‌یافته‌تر و پیشرفته‌تر و شریعت کامل‌تری که پس از آنها باید بیاید، می‌تواند مصداق داشته باشد، بدین‌روی مفسران بر آن‌اند که در هر صورت، شخصیت مورد انتظار تمامی پیامبران و امت‌ها در همه زمان‌ها حضرت رسول است، چنان‌که گفته‌اند: "مراد این است که اگر آن انبیا به فرض و تقدیر تا زمان آن حضرت بمانند، باید که ایمان به او بیاورند و ایشان را یاری کنند و قوم خود را نیز به این معنا امر کنند و از ایشان عهد بگیرند". از تأمل در میثاق مندرج در آیه ۸۱ سوره آل عمران چنین به دست می‌آید که جریان پیوسته انتظار در تمامی دوره‌های تاریخ پیامبران الهی، به عنوان عاملی حرکت‌آفرین و چراغی روشن فراراه امت‌ها به پشتوانه اراده حکیمانه خداوند در همه نسل‌ها تعبیه شده است. براساس ظهور این آیه شریفه هیچ دوره‌ای نبوده است که فرهنگ جوامع دینی از ایده انتظار آینده‌ای ایده‌آل و نجات‌بخش به رهبری بزرگی از برگزیدگان خدا خالی باشد؛ از آنجا که در شمار فراوانی از امت‌های پیشین به رغم وجود انتظار و پافشاری بر آن، ظهور منجی به وقوع نپیوسته است و با توجه به نقش‌آفرینی حکمت خداوندی در این مسئله، ذهن کاوشگر بدین نتیجه نزدیک می‌شود که حکیم مطلق تکلیف انتظار را به منظور تمرین آمادگی امت‌ها و رشد و کمالی که در نفس انتظار نهفته، تشریع فرموده و از این میثاق سخن گفته است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین صمدی؛

قنبر علی صمدی حجت الاسلام و المسلمین قنبر علی صمدی، در مقاله «اندیشه انتظار و جهانی شدن» در این‌باره گفته است: «"انتظار" به معنای عام آن که ناشی از خوش‌بینی جریان کلی نظام طبیعت و سیر تکامل تاریخ و اطمینان به آینده است، امری فطری و همگانی است و برای هر قوم و پیروان هر آیینی وجود دارد؛ اما انتظار ظهور، با مفهوم و محتوای خاص شیعی آن، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را از سایر رویکرد‌ها، متمایز می‌کند. این ویژگی‌ها، متعدد و گوناگون است که هر کدام، از ابعاد مختلف، قابل بررسی است. این جا به سه ویژگی مهم و اساسی انتظار ظهور مهدی(ع)، اشاره می‌کنم: گستره: انتظار ظهور منجی موعود، از نظر گستره زمانی، دامندار‌ترین آموزه دینی-تاریخی است که تمام قلمرو تاریخ را اعم از گذشته، حال و آینده، در برمی‌گیرد. آیات ۱۰۵ سوره انبیاء، و ۵۵ سوره نور شاهد این فراگیری تاریخی است. جذبه: ویژگی دیگر انتظار ظهور مهدی موعود(ع)، جذبه روزافزون و کشش فوق‌العاده این آموزه الهی و قرآنی، در گذر زمان است. این ویژگی که متأسفانه تا حدی مغفول مانده و کمتر بدان توجه می‌شود، موجب شده است انتظار ظهور در فرایند تاریخ، چنان شورانگیز و عشق‌آفرین باشد که نه تنها مثل دیگر رویکرد‌های تاریخی، دچار روز‌مرگی، تکرار، ملالت، کهنگی و فرسودگی نمی‌شود؛ بلکه هر روز، بر افروخته‌تر، جذاب‌تر و تابنده‌تر از گذشته، جلوه‌گری می‌کند و صفوف مشتاقان و منتظران امروز و فردا، افزون‌تر و پر صلابت‌تر از دیروز و گذشته‌اند. این جذبه و اشتیاق، به حدی است که حتی دوران حضور اولیای معصوم قبل از آن حضرت را نیز شامل می‌شود؛ لذا امامان معصوم(ع) نیز ضمن اینکه نگاه مردم را به سوی یگانه دوران معطوف کرده‌اند، خود نیز این علاقه و اشیاق خود به آخرین ذخیره الهی را ابراز نموده‌اند. وقتی یکی از یاران امام صادق(ع) از به دنیا آمدن حضرت قائم(ع) می‌پرسد، حضرت، در پاسخ می‌فرماید: "نه"؛ سپس این جمله را می‌افزاید: "اگر او را درک می‌کردم، سراسر عمرم را به خدمت‌گذاری او می‌پرداختم". در روایت دیگر، این جمله زیبا از زبان مبارک حضرت سید الشهدا(ع) نیز نقل شده است. سرّ این همه شور و شیدایی، آن است که آن موعود الهی، همچنان که خود، تجسم همه انبیا و اولیای الهی است، ظهور او نیز تجلیگاه تمام نیکی‌ها و تحقق‌بخش همه آرمان‌ها و آرزو‌های دور دست بشریت است. عظمت: بشر در جریان زندگی، به طور طبیعی دارای انتظارات و اهداف گوناگون ‌است که در بسیاری از موارد، حیات فردی و اجتماعی، به تحقق و استمرار این انتظارات، وابسته است. در این میان، ویژگی انتظار ظهور مهدی(ع)، این است که این انتظار، علاوه بر گستردگی و جذابیت آن، ماهیتاً چنان بزرگ و با عظمت است که سایر انتظارات بشری به هر اندازه که بزرگ و با اهمیت باشد، در مقایسه با آن، بسی ناچیز و بی مقدار است؛ زیرا این انتظار، چنان سترگ و فراگیر است که همه انتظارات مقدس و انسانی را در بر داشته و پوشش می‌دهد. انتظار ظهور مهدی، انتظاری است که در طول تاریخ، پیامبران الهی(ع)، آن را نوید داده‌اند و بشریت، قرن‌ها و نسل‌ها، در آرزوی چنین روزی نشسته است، تا شاید وعده الهی فرا رسد و همه آرزو‌های بلند و دیرین انسانیت، به بار نشیند».

۴. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین» در این‌باره گفته است: «در این معنا، انتظار به معنای چشم به راه بودن آینده‌ای با تمام ویژگی‌های یک جامعه مورد رضایت خداوندی است، که فقط مصداق آن، دوران حاکمیت آخرین ذخیره الهی، وجود مقدس حضرت ولی‌عصر(ع) است. امام باقر(ع) آن‌گاه که دین مورد رضایت خداوند را تعریف می‌کند، پس از شمردن اموری می‌‌فرماید: "... و تسلیم به امر ما، و پرهیزکاری و فروتنی، و انتظار قائم ما...". امام صادق(ع) نیز فرمود: "بر شما باد به تسلیم و بازگرداندن امور به ما و انتظار امر ما و امر خودتان و فرج ما و فرج شما". از مجموعه سخنانی که نقل شد به دست می‌‌آید که انتظار فرج، چه به معنای عام و چه به معنای خاص آن، در فرهنگ دین مقدس اسلام و به ویژه در فرهنگ گرانسنگ تشیع، جایگاه والایی دارد.

۵. آقای دکتر شفیعی سروستانی؛

ابراهیم شفیعی سروستانی آقای دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی، در کتاب «چشم به راه» و مقاله «انسان موجود منتظر» در این‌باره گفته است: «در این معنا، انتظار گشایش و امید به آینده از حالت امری محدود، سطحی و فردی، خارج و به امری گسترده، عمیق و اجتماعی تبدیل می‌شود. در توضیح این مطلب باید گفت آموزه‌های ادیان الهی به ویژه دین مبین اسلام، بر گرایش‌های درونی انسان‌ها تکیه دارد و اهداف و برنامه‌های آنها براساس همین گرایش‌های درونی و ویژگی‌های فطری سامان یافته است. در این میان، نقش دین تنها جهت‌دهی، گسترش و نهادینه‌سازی این گرایش‌هاست. در موضوع مورد بحث نیز با توجه به اینکه امید به آینده و انتظار گرایش فطری و جوهره زندگی انسان‌هاست، دین مبین اسلام تلاش کرده است این گرایش را از یک‌سو گسترش دهد و از سوی دیگر، تعمیق بخشد. به این بیان که دین اسلام به همه انسان‌ها می‌گوید فقط منتظر بهبود وضع زندگی خود و اطرافیان‌تان نباشید و تنها سعادت نزدیکان خود را طلب نکنید، بلکه این انتظار را نسبت به همه افراد جامعه گسترش دهید و چشم انتظار روزی باشید که رفاه، سعادت، عدالت و معنویت نه تنها در شهر و دیار شما، بلکه در همه جهان گسترده شود. به جز آن بیان می‌دارد که انتظار نباید تنها متوجه امور ظاهری، سطحی و محدود زندگی باشد. باید مفهوم انتظار را تعمیق بخشید و چشم به راه آینده‌ای بود که حقیقت مطلق، عدالت مطلق و معنویت مطلق در جهان حاکم شود. در این معنا، انتظار تنها به ظهور مردی تعلق می‌گیرد که اگر بیاید، نهایت خوبی‌ها را برای همه انسان‌ها در سراسر جهان فراهم خواهد کرد. این انتظار به همان اندازه فضیلت و برتری دارد که تحقق متعلق أن هنگام بررسی فضیلت انتظار، به برخی روایت‌هایی اشاره می‌کنیم که انتظار به معنای خاص را مورد توجه قرار داده‌اند».

۶. آقای ربانی‌ خوراسگانی؛

محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی آقای محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی، در کتاب «بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «انتظار به معنای خاص، همان چشم به راه و منتظر مصلح جهانی و امام دوازدهم شیعیان بودن است. امام سجاد (ع)، در فضیلت انتظارِ به معنای خاص فرموده‌اند: «"إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ"»؛ "مردمان زمان غیبتش (امام دوازدهم) که به امامت او معتقدند و در انتظار ظهورش به سر می‌‌برند، از مردمان هر زمانی بهترند..."؛ زیرا خداوند به آنان عقول، افهام و معرفت عطا می‌‌کند؛ و غیبت نزد آنان به منزله مشاهده است؛ و نیز، روایات دیگری، از جمله: «"الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ"»؛ "کسی که در انتظار تحقق امر ما (برقراری حکومت اهل بیت (ع)) باشد، همانند کسی است که در راه خدا در خون خود غلتیده است"، همگی ناظر به این معنای خاص‌اند. انتظار به معنای خاص آن، یعنی در انتظار امام زمان (ع) بودن، زمانی سازنده است، و عبادت به شمار می‌‌آید و واجد چنین فضیلت‌هایی است که نیرو آفرین و تحرک‌بخش باشد. از این‌رو، "انتظار برای به وجود آمدن صلاح، شایستگی، لیاقت، اصلاحات، کار، کوشش، حرکت و امثال آن است. انتظار، حالت دینامیک جامعه است، نه خاموش نشستن و صبر و حوصله و وانهادن تکلیف بر عهده دیگران"».

۷. آقای رضوانی (پژوهشگر حوزه علمیه قم)؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «وظایف ما در عصر غیبت» در این‌باره گفته است: «در بین احادیث اسلامی که از طریق شیعه و سنی به دست ما رسیده، اشاره به دو نوع انتظار شده است: یکی انتظار عام، که از آن، انتظار فرج به صورت مطلق تعبیر شده است. و دیگری انتظار خاص، که از آن، انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) بالخصوص تعبیر گردیده است، این تعبیر عمدتاً در روایات شیعه وارد شده است(...) با مراجعه به برخی از روایات مشاهده می‌کنیم که مقصود از فرج همان فرج آل محمد(ص) و ظهور مهدی موعود(ع) است. شیخ صدوق به سندش از امام علی(ع) نقل می‌کند که فرمود: "کسی که منتظر امام ما (مهدی(ع)) باشد به مانند کسی می‌ماند که در راه خدا در خون خود غوطه‌ور است"؛ و نیز به سندش از امام صادق(ع) نقل می‌کند که می‌فرماید: "خوشا به حال شیعیان قائم ما، کسانی که منتظر ظهور غیبت اویند، و کسانی که هنگام ظهورش مطیع او خواهند بود، آنان اولیای خدایند، آن کسانی که خوف بر آنان نبوده و محزون نخواهند بود". جمع بین روایات: روایات عام و کلی گرچه اشاره به مصداق واقعی منجی و کیفیت و چگونگی فرج و خصوصیات کسی که فرج حقیقی را در سطح کل جامعه پیاده خواهد کرد، نکرده است، ولی با مراجعه به روایات دیگر - از باب اینکه احادیث یکدیگر را تفسیر می‌کنند - پی می‌بریم که مراد به فرج در روایات شیعه و سنی همان فرج آل محمد(ص) است که در آخرالزمان تحقق پیدا کرده و زمین به واسطه آن پر از عدل و داد می‌شود همان‌گونه که پر از ظلم و جور شده باشد. تفاوت اساسی بین دو نوع انتظار: بین دو نوع انتظار، انتظار کلی و عام، و انتظار خاص، و خصوصا خاص الخاص تفاوت اساسی وجود دارد؛ زیرا کسی که معتقد به اصل فرج است بدون آن که آن فرج بخش و نجات دهنده را در قید حیات و در کنار خود ببیند واحساس کند و نیز او را ناظر اعمال خود بداند چندان تأثیری در وجود او ندارد. به خلاف کسی که معتقد است که اولا او از ذریه ی پیامبر صلی الله علیه و آله است. و ثانیا: او موجود است و تمام اعمال و رفتار مردم، خصوصا شیعیانش در تحت نظر اوست، و هنگام گرفتاری ها به داد آن ها رسیده و آن ها را مراعات و مراقبت خواهد نمود، اعتقاد به این چنین منجی، و انتظار ظهور چنین شخصی تأثیر بسیاری در روحیه ی انسان منتظر دارد، تأثیری که قابل مقایسه با تأثیر نوع اول از انتظار نیست. شیعه به جهت اعتقاد به این نوع انتظار همیشه در طول تاریخ زنده است و هیچ گاه امید خود را از دست نمی دهد. شیعه همیشه خود را در کنار منجی و مصلح کل احساس می کند».

۸. آقای دکتر بابایی؛

آقای دکتر محمد باقر بابایی طلاتپه، در مقاله «مبانی صلح و امنیت در فرهنگ انتظار» در این‌باره گفته است: «در این حوزه(حوزه خصوصی معنای انتظار)، اسلام معنای انتظار و امید را به فرد و زمان خاصی معطوف می‌کند فردی که به وسیله آن گشایش و امیدها و آرزوهای دیرینه انسان‌های مؤمن تحقق یافته و مدینه فاضله‌ای که آرزوی انسان‌ها بوده و قرآن و مکتب‌های دیگر به آن وعده داده‌اند، تحقق می‌یابد و این فرد در فرهنگ‌های مختلف به نام‌های مختلف یاد می‌شود که در فرهنگ علوی به حضرت حجت و قائم(ع) یاد می‌گردد که امام دوازدهم شیعیان بوده و به مشیت الهی از نهان هدایت عامه و خاصه جهان را به عهده دارد و آیاتی مانند: ﴿لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾ و احادیثی مثل: « يَا أَبَا الْقَاسِمِ! إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِيُّ الَّذِي يَجِبُ أَنْ يُنْتَظَرَ فِي غَيْبَتِهِ وَ يُطَاعَ فِي ظُهُورِهِ وَ هُوَ الثَّالِثُ مِنْ وُلْدِي»؛ عبدالعظیم حسنی روایت می‌کند روزی حضور موسی بن جعفر(ع) وارد شدم که درباره حضرت قائم(ع) سؤالی کنم که حضرت فرمود: ای ابو القاسم به درستی که قائم از ماست و او مهدی است که واجب است که در غبتش برای ظهورش انتظار بکشید و در ظهورش از او اطاعت نمایید و او سومین امام از فرزندان من است. بیانگر این حوزه از معنای انتظار می‌باشد».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.