انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)

انواع برداشت از انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	حقیقت انتظار

انواع برداشت از انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

سید علی حسینی خامنه‌ای

آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، در کتاب «ما منتظریم» در این‌باره گفته است:

«دو جور برداشت از قضیه انتظار و ترقب ظهور امام زمان (ع) می‌شود داشت؛ یک برداشت منفی و یک برداشت مثبت. برداشت منفی همان چیزی است که استکبار و استعمار در طول سال‌های متمادی کوشش می‌کردند به مردم تزریق کنند. برداشت منفی این است که مردم بگویند که به ما چه و ما چه کاره هستیم که در مقابل ظلم، فساد، کفر، بدی و شرارت بایستیم، ما منتظر خواهیم ماند تا امام زمان (ع) خودش بیاید و مشکل را حل کند، این برداشت منفی است. این همان برداشتی است که در طول سالیان متمادی سعی کردند در ذهن مردم مسلمان این را وارد کنند. سلب مسئولیت نسبت به همه شرارت‌ها و بدی‌های موجود در جامعه. یک برداشت، برداشت مثبت و صحیح است و آن این است که اگر امام زمان (ع) خواهد آمد، پس هر حرکتی و هر مبارزه‌ای یک امیدی و یک آینده روشنی برای خود خواهد داشت».

پاسخ‌های دیگر

 با کلیک بر «ادامه مطلب» پاسخ باز و با کلیک بر «نهفتن» بسته می‌شود:  

۱. آیت‌الله جوادی آملی؛

عبدالله جوادی آملی آیت‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «ادب فنای مقربان» در این‌باره گفته است: «درباره چیستی و تحلیل ماهیت انتظار، دو نگره هست: نگاه درست برپایه آیات و روایات. کج فهمی و برداشت انحرافی از آموزه‌های دینی. نگاه نخست بر کاربردی بودن آموزه انتظار تأکید می‌ورزد؛ اما نگاه دوم آن را ایمان قلبی غیر تکلیف‌آور می‌پندارد. ۱. انتظار مثبت و سازنده: در نگره نخست "انتظار" تنها امید و چشم به‌راهی نیست، بلکه گرایش عملی و از سنخ "حرکت" و "کار" و "تلاش" است و با منش و رفتار منتظر پیوند دارد، زیرا برپایه آیات و روایات ، هدف والای انتظار، حاکمیت فراگیر اسلام به دست آخرین حجت الاهی، حضرت مهدی(ع) است، پس ماهیت انتظار تنها در جهت تحقق این هدف متعالی، در خور بازکاوی است. براین اساس می‌توان گفت که "انتظار" انگیزه‌ای برآمده از ایمان عمیق به حتمی بودن ظهور حضرت مهدی(ع) است؛ اعتقادی برانگیزاننده و حرکت‌آفرین که در ساختار فکری و شیوه زندگی دینی منتظر مؤثر است و او را به رفتاری همگون با هدف انتظار و تعامل سازنده با پیشامدهای گوناگون در عرصه‌های مختلف حیات فردی و اجتماعی وامی‌دارد. برپایه این تفسیر، "انتظار" اندیشه حرکت‌آفرین و پویاست که منتظر را به رفتار و اقدامات اصلاح‌گرایانه وامی‌دارد. در این نگاه، رویش روح مقاومت و اصلاحگری ریشه گرفته از اندیشه انتظار در وجود انسان، سبب پیدایی دو رویکرد، یعنی پرهیز از همسویی با عوامل ظلم و فساد و مبارزه با نماد‌ها و نمود‌های بی‌عدالتی از یک‌سو، و خودسازی و اقدامات زمینه‌ساز برای تحقق حکومت عدل جهانی از سوی دیگر است، پس آنان که به وضع موجود دل بسته و فراتر از آن را برنمی‌تابند، منتظر نیستند، زیرا کسی منتظر است که با پایداری در برابر مظاهر باطل و اصلاح ناراستی‌ها و بیدادگری‌ها، در پی دستیابی به آرمان بلند و هدف سترگی باشد که به انتظار آن نشسته است. ۲. انتظار منفی و ویرانگر: برخی ظهور امام عصر(ع) را تنها به اراده الاهی وابسته می‌دانند و تلاش جامعه انسانی، به ویژه اقدامات انقلابی در برابر حاکمان جور، در تحقق وعده ظهور آن حضرت را بی‌تأثیر می‌شمارند و اصلاح امور را به آمدن حضرت مهدی(ع) واگذار می‌کنند. این دیدگاه، نه تنها اقدام برای برپایی حکومت در عصر غیبت را برنمی‌تابد، آن را مانع رخداد ظهور و محکوم به بطلان می‌پندارد. برپایه این نگرش عافیت‌طلبانه و مسئولیت‌گریز، رخداد ظهور، فراتر از حوزه اثرگذاری بشر است و تنها به اراده الاهی پیوند دارد؛ انتظار ظهور نیز به معنای مترصد بودن مردم تا فرارسیدن روز موعود و دست روی دست گذاشتن و بی‌تأثیر انگاشتن تلاش جامعه منتظر در زودهنگامی یا دیرکرد این رخداد بزرگ است. نگرش جدا انگاری ظهور امام زمان(ع) از کارکرد جامعه منتظر، برخاسته از نگاه سطحی و فهم نادرست از روایاتی است که درباره وضع سیاسی و اجتماعی شیعه در دوران غیبت و قیام‌های پیش از ظهور وارد شده است. برخی روایات، بر ناکامی و بی‌ثمر بودن تلاش‌های زمینه‌ساز اشاره دارد و از ناپختگی قیام در این دوران خبر داده است؛ مانند سخن امام زین العابدین(ع): « وَ اللَّهِ! لَا يَخْرُجُ وَاحِدٌ مِنَّا قَبْلَ خُرُوجِ الْقَائِمِ(ع) إِلَّا كَانَ مَثَلُهُ مَثَلَ فَرْخٍ طَارَ مِنْ وَكْرِهِ قَبْلَ أَنْ يَسْتَويَ جَنَاحَاهُ فَأَخَذَهُ الصِّبْيَانُ فَعَبِثُوا بِهِ!». برخی دیگر، هرگونه قیام در دوران غیبت را "طاغوت" دانسته است؛ مانند سخن امام باقر(ع): « كُلُّ رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَايَةِ الْقَائِمِ(ع) صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ». امام صادق(ع) با نکوهش برافراشتن پرچم قیام در زمان غیبت، قیام کنندگان را "طاغوت" خوانده و پیروی از آنان را شرک شمرده است: « كُلُّ رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ فَصَاحِبُهَا طَاغُوتٌ يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ». برپایه این دیدگاه، ظاهر دو روایت اخیر، با‌ توجه به عمومیت لفظ "« كُلُّ»" و اضافه آن به واژه "«رَايَةٍ»" که نکره است (گرچه در سیاق نفی نیست)، همگان را از اقدامات مصلحانه و قیام در برابر حاکمان طاغوتی پیش از ظهور امام مهدی(ع) بازداشته و آنان که پیش از ظهور حضرت پرچم قیام را برافراشته و مردم را سوی آن فراخوانند، خودشان طاغوت هستند. غور نکردن در محتوا و پیام روایات یادشده، برخی را بر آن داشته تا هرگونه اصلاحگری و قیام در روزگار غیبت را بی‌نتیجه و باطل شمارد؛ غافل از آنکه یادکرد جمله « يُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ » پس از واژه "«طَاغُوتٌ»" در کلام امام صادق(ع) بیانگر آن است که مقصود از پرچم برافراشته شده پیش از قیام قائم(ع) پرچمی است که نه برای خدا، بلکه در پی رسیدن به مقاصد دنیایی و دعوت به خود باشد؛ اما پرچمی که با هدف حاکمیت دین الاهی برافراشته شود و مردم را به قرآن و مکتب اهل بیت(ع) فراخواند، قطعا مخاطب این گونه روایات نخواهد بود، همان‌گونه که امام باقر(ع) در تأیید قیام حق‌طلبانه یمانی، وی را به سبب فراخوان مردم به امام مهدی(ع) ستود و با هدایت‌بخش خواندن پرچم او همگان را به حمایت از نهضت یمانی سفارش فرمود: « لَيْسَ فِي الرَّايَاتِ رَايَةٌ أَهْدَى مِنْ رَايَةِ الْيَمَانِيِّ هِيَ رَايَةُ هُدًى لِأَنَّهُ يَدْعُو إِلَى صَاحِبِكُمْ... وَ إِذَا خَرَجَ الْيَمَانِيُّ فَانْهَضْ إِلَيْهِ فَإِنَّ رَايَتَهُ رَايَةُ هُدًى‏». با درنگ در مجموع این‌گونه روایات، بی‌پایگی و بطلان تلقی منفی از انتظار ظهور آشکار می‌گردد، زیرا روایات پیش‌گفته به حرکت براندازانه حاکمان جور و اقدامات سازنده برای اصلاح امور و اجرای احکام دین الهی نظر دارد و تخصصا از شمول روایات دسته دوم، بیرون‌اند. در حقیقت، این‌گونه روایات برای پیشگیری از سوء استفاده برخی عناصر فرصت‌طلب از نام "مهدی" است، تا کسی برای رسیدن به اغراض سیاسی خویش، خود را مهدی موعود موجود قلمداد نکند، از این رو روایات یادشده به قیام‌هایی نظر دارند که با نام مهدی موعود(ع) انجام می‌گیرند؛ نه هر قیام و اصلاحی حتی برای اقامه حق و احیای معروف در جامعه که از احکام قطعی اسلام است. همچنین این دیدگاه با روایاتی که بر تأثیر بسترساز مردم در آماده‌سازی مقدمات ظهور حضرت مهدی(ع) تأکید دارند، به کلی ناسازگار است؛ مانند این سخن رسول خدا(ص) « يَخْرُجُ نَاسٌ مِنَ الْمَشْرِقِ فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ يَعْنِي سُلْطَانَهُ». افزون بر آن، نگرش منفی به آموزه انتظار، سبب تعطیلی دستورهای سیاسی اسلام، مانند امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و حمایت از مظلوم و...، خواهد بود که با صریح آیات و روایات منافات دارد. امام خمینی که خود از مصلحان بزرگ شیعه و احیاگر اندیشه انتظار است، با انحرافی خواندن این دیدگاه، فهم نادرست و تفریطی درباره انتظار را با آموزه‌های دین ناهمگون دانسته و با طبقه بندی هواداران این نگرش به چند دسته انزواگرا و عافیت‌طلب و فریب خورده، چنین گفته است: بعضی‌ها انتظار فرج را به این می‌دانند که در مسجد و حسینیه و منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان(ع) را از خدا بخواهند... یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‌گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به اینکه در جهان چه می‌گذرد؛ بر ملت‌ها چه می‌گذرد؛ بر ملت ما چه می‌گذرد؛ به این چیزها ما کار نداشته باشیم؛ ما تکلیف‌های خودمان را عمل می‌کنیم؛ برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت - مهدی(ع) - بیایند إن شاء الله، درست می‌کنند... یک دسته می‌گفتند باید عالم پر از معصیت بشود، تا آن حضرت بیاید؛ ما باید نهی از منکر نکنیم؛ امر به معروف هم نکنیم، تا مردم هر کاری می‌خواهند بکنند تا گناه زیاد شود و فرج نزدیک شود! یک دسته از این بالاتر می‌گفتند: باید دامن زد به گناهان؛ مردم را به گناه دعوت کرد، تا دنیا پر از ظلم و جور بشود و آن حضرت(ع) تشریف بیاورند... یک دسته دیگری بودند که می‌گفتند هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت باطل است و برخلاف اسلام است. براین اساس، ظهور مهدی موعود موجود(ع) آخرین حلقه مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی پایانی مؤمنان می‌انجامد. سهیم بودن هر کسی در این سعادت بزرگ، در گرو تأثیر مهم وی در تحقق‌بخشی به پیروزی نهایی اهل ایمان است».

۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «انتظار و منتظران» در این‌باره گفته است: «به رغم روشنی و قطعیت معنای راستین انتظار، تفاسیر و برداشت‌های مختلفی از آن ارائه شده است. بخش عمده این برداشت‌ها، مربوط به فهم اندیشوران و دانشمندان و بخش دیگر، مربوط به برداشت برخی شیعیان از مسئله انتظار است. دو برداشت اصلی و عمده، در این زمینه، عبارت است از: صحیح و سازنده: انتظار سازنده، تحرک بخش و تعهدآور، همان انتظار راستینی است که در روایات، آن را با "فضیلت‌ترین عبادت" و "برترین جهاد امت پیامبر(ص)" دانسته‌اند. مرحوم مظفر در گفتاری کوتاه و جامع، انتظار را این گونه تفسیر کرده است که: معنای انتظار ظهور مصلح حقیقی و نجات بخش الهی حضرت مهدی (ع) این نیست که مسلمانان در وظایف دینی خود دست روی دست گذاشته و در آنچه بر آنها واجب است، مانند پاری حق، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر فروگذاری کنند و به این امید که قائم آل محمد(ع) بیاید و کارها را درست کند، از آنها دست بردارند. هر مسلمان، موظف است خود را به انجام دستورهای اسلام مکلف بداند؛ برای شناسایی دین از راه صحیح، از هر کوششی فروگذاری نکند و به توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد؛ هم چنان که پیامبر بزرگوار فرمود: " كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْؤول عَنْ رَعِيَّتِهِ ". بر این پایه، یک مسلمان نمی‌تواند به دلیل انتظار به ظهور مهدی مصلح، از وظایف مسلم و قطعی خود دست بکشد یا کوتاه بیاید؛ چه، انتظار به ظهور، نه اسقاط تکلیف می‌کند و نه مجوز تأخیر انداختن عمل را می‌دهد. سستی در وظایف دین و بی‌تفاوتی به آن به هیچ وجه جایز نیست. غلط و ویرانگر: انتظار ویرانگر، فلج کننده و بازدارنده که در واقع نوعی "اباحی گری" است، همواره مورد مذمت و سرزنش بزرگان دین قرار گرفته است و این بزرگان پیروان مکتب اهل بیت را از آن پرهیز داده‌اند. علامه مطهری در این باره می‌نویسد: این نوع انتظار حاصل برداشت قشری مردم از مهدویت و قیام و انقلاب مهدی موعود(ع) است که صرفا ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج مستمها، تبعیض ها، اختناق‌ها، حق کشی‌ها و تباهی‌ها ناشی می‌شود. نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است. آنگاه که حق و حقیقت طرفداری نداشته باشد، باطل، یکّه تاز میدان گردد و جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت - نه اهل حقیقت، زیرا حقیقت، طرفداری ندارد - از آستین بیرون می‌آید؛ بنابراین هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی هست دست غیب ظاهر نمی‌شود. بر عکس، هر گناه، فساد، ستم، تبعیض، حق کشی و هر پلیدی - به حکم این که مقدمه صلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می‌کند - روا است؛ زیرا "هدف وسیله های نامشروع را مشروع می کند"؛ پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه فساد است....... این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعود(ع) و این نوع انتظار فرج که به نوعی تعطیل در حدود و مقررات اسلامی منجر می‌شود و نوعی "اباحی‌گری" باید شمرده شود، به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی وفق نمی‌دهد. بنیانگذار نظام اسلامی ایران نیز، در سخنانی ارزشمند پس از بیان برداشت‌های نادرست از انتظار، به شدت کسانی را که چنین تصوراتی دارند، مذمت کرده است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین شمس‌الدین؛

سید مهدی شمس‌الدین حجت الاسلام و المسلمین سید مهدی شمس‌الدین، در کتاب«در ساحل انتظار» در این‌باره گفته است: «با نظری گذرا بر مفهوم و محتوای انتظار می‌یابیم که اساسا دو نوع انتظار قابل تصور است، و هر نوعی را پیروان و معتقدینی است ولی یکی از آنها انتظاری مخرب و غلط، و دیگری انتظاری سازنده و صحیح است. اما انتظار مخرب آن است که عده‌ای گمان کرده‌اند که چون آن حضرت مصلح کل جهان است و زمین را پر از عدل و داد می‌کند و ظلم و ستم و فساد را ریشه کن می‌سازد، پس قبل از ظهور او نبایستی هیچگونه حرکتی اصلاحی بدست پیروان آن حضرت صورت پذیرد، بلکه باید همه صبر کنند تا او خود به اصلاح امور بپردازد. و در این زمینه به روایاتی که از انحرافی بودن هر نوع انقلاب و قیام قبل از ظهور آن حضرت سخن دارد – استناد می‌کنند. در مقابل این دسته، گروهی هستند که انتظار را به گونه‌ای دیگر تفسیر میکنند و معنای اول را کاملا انحرافی و از القائات دشمنان دانسته، و دست‌های مرموز و افکار موذیانه و افراد سلطه جو و منفعت طلب را در ورای آن مشاهده می‌کنند. اینان می‌گویند، درست است که مصلح واقعی آن حضرت است ولی پیروان او نیز وظایفی در راستای آمادهسازی خود و جامعه به منظور تسریع در ظهورش دارند، و بقول یکی از بزرگان، معنای در انتظار خورشید و روشنائی آن بودن این نیست که در تاریکی شب چراغی روشن نکنیم و همچنان در ظلمت و سیاهی شب بدون چراغ بمانیم. منتظران ظهور امام زمان خود نیز مصلحانی کوچکترند که در محدوده خود به روشنگری و اصلاح و ارشاد می‌پردازند و از خاموش ماندن چراغ هدایت و نور جلوگیری می‌نمایند. اینان حتی اگر احادیث مورد استناد گروه اول را از جهت سند معتبر و قطعی انگارند، اما در دلالت و معنای آن سخن دارند، و در مقابل نیز به روایاتی تمسک می‌جویند که قیام‌های مذهبی و دینی و اصلاحی قبل از قیام مهدوی را تأیید و تمجید می‌کنند. چگونه می‌توان پذیرفت که آن حضرت برای اصلاح جوامع بشری، هر نوع سختی و دشواری انقلاب و قیام، و نیز مشقات غیبت چند صد ساله را تحمل کنند، اما پیروان و شیعیان او در بیتفاوتی کامل بسر برند و از هرگونه حرکت اصلاحی دوری گزینند، و در رفاه و آسودگی زندگی بگذرانند، و از همه مهمتر اینکه دو اصل اساسی دینی یعنی امر به معروف و نهی از منکر را متروک گذارند و از عمل بدان سرباز زنند و توصیه‌ها و حتی اوامر صریح قرآن و سنت در آن زمینه را به فراموشی سپارند. بنابراین، تفسیر صحیح از عنوان انتظار فرج می‌تواند بکلی بر زندگی فردی انسان و خانوادگی و اجتماعی انسان و حتی خط مشی سیاسی و اقتصادی تأثیرات شگرفی گذارد و در ژرفای زندگی، خودنمایی کند».

۴. آقای دکتر قائمی (پژوهشگر معارف دینی)؛

علی قائمی آقای دکتر علی قائمی، در کتاب «نگاهی به مسأله انتظار» در این‌باره گفته است: «فلسفه انتظار می‌تواند گاهی از منحط‌ترین و زمانی از مترقی‌ترین فلسفه‌ها باشد. منحط‌ترین می‌شود به هنگامی که برداشت‌ها از آن تخدیری و بدینگونه باشد که برای ایجاد تحول و تغییر باید دست به دامان یافتن مدد غیبی زد و منتظر بود که رهبری آسمانی برای نجات مردم بپا خیزد بدون اینکه خود مردم را در این زمینه وظیفه‌ای باشد. این چنین انتظار که متاسفانه گریبان‌گیر عده‌ای از مردم است در دین وجود ندارد، امری است ساختگی و حتی بهتر است بگوئیم پدید آمده از سوی کسانی که می‌خواهند جامعه را به سوی فنا و نابودی بکشانند، مردم را تحت استعمار و استثمار فکری خود قرار داده و از حاصل کوشش و تلاش از استفاده کنند. مترقی‌ترین به هنگامی است که انسان خود زمینه‌ساز تحقق انتظار باشد. تلاشی و کوششی پیگیر برای پاکسازی محیط، ساختن و آباد کردن ویرانی‌ها، ترمیم خرابی‌ها داشته باشد. او با خود بیندیشد که وی را وظیفه‌ای است انسانی، بهرگونه‌ای که باشد وظیفه از او سلب نمی‌گردد، حرکت و تلاش او کاری است که بر دوش اوست و او می‌بایست بدان اقدام نماید. او می‌داند که نظام حیات بر اساس قواعد علت و معلولی است، مبتنی بر اصل عمل و عکس‌العمل است. این خطاست که همه قواعد اصیل حاکم بر طبیعت محو و فانی شوند تا او به خواسته دل برسد. بر این اساس انتظار نوع اول عامل رکود و در جا زدن، منتظر ماندن، و در حین آن طعمه بلاها و عقوبت‌ها شدن است و انتظار نوع دوم عامل حرکت و ترقی و سببی برای پیشرفت، انجام وظیفه و سبب‌سازی است. دشمن از انتظار نوع اول استقبال می‌کند وحتی می‌کوشد آن را پرو بال دهد، فلسفه‌اش را در اذهان بگستراند. در حالی که از این نوع دوم وحشت و خوف دارد. سعی می‌نماید از رشد و گسترش آن جلوگیر باشد».

۵. آقای کوثری؛

ابراهیم کوثری آقای ابراهیم کوثری، در مقاله «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «آموزه انتظار- با توجه به قداستی که آموزه‌های دینی از آن ارائه می‌دهد- از محوری‌ترین عقیده به حساب می‌‌آید؛ لیکن تفسیر و تبیین انتظار، محل اختلاف و برداشت‌های گوناگون واقع شده است: انتظار سازنده و راستین؛ از این برداشت، در روایات به عنوان با فضیلت ترین عبادت یاد شده است‌؛ زیرا انقلاب مهدیالگو:عج، آخرین حلقه مبارزه حق علیه باطل است و این مبارزه به پیروزی اهل حق خاتمه پیدا می‌کند‌. سهم انسان در این سعادت و پیروزی، مشروط به این است که انسان پیش از ظهور، از اهل حق باشد و انتظار پیروزی حکومت حق راداشته باشد.شهید مطهری می‌نویسد فرماید‌: در روایات ظهور، سخن از گروه عمده است که در زمان انقلاب حضرت مهدیالگو:عج، به محض ظهور ایشان، به حضرت می‌‌پیوندد. بدیهی است که این گروه، ابتدا به ساکن خلق نشده و به قول معروف، این گروه از پای بوته سبز نگردیده است‌. پس معلوم است. در اثر ظلم و فسادی که در جامعه انسانی می‌‌شود، این گروه در جامعه پرورش پیدا می‌‌کند. از این جا نتیجه می‌‌گیریم که حق نا بود شدنی نیست؛ زیرا در جهانی که انواع ظلم وجود دارد، گرچه اهل حق از نظر کمیت اندک باشد؛ اما از نظر کیفیت، ارزنده ترین افراد و در ردیف یاران سید الشهدا‌(ع) است. انتظار ویران‌گر و منفی. این گونه انتظار، فلج کننده است؛ چون در این نگرش، انسان‌های منتظر، جز فقط انتظار صلح و عدالت، وظیفه دیگر وظیفه ندارد. وبرداشتی که اینان از انتظار دارند، این است افراد جامعه در برابر انحراف وگسترش ظلم و بی‌عدالتی‌، مسئولیت ندارد و هرچه ظلم و بی‌عدالتی در جامعه رواج یابد، به صلح و عدالت مهدوی نزدیک تر می شویم‌. وقتی ظلم اوج گرفت، دست غیب برای اصلاح ظاهر می‌‌شود و جامعه را اصلاح می‌‌کند. پس هر انقلاب و مبارزه، پیش از ظهور محکوم است؛ زیرا تا جریان ضد ظلم در جامعه موجود باشد،دست غیب از طرف خدا برای سرکوبی ظلم و ستم بیرون نمی‌آید! برعکس، انواع گناه و تبعیض‌- به حکم اینکه مقدمه ظهور است-.انقلاب مهدی‌الگو:عج را نزدیک می‌‌سازد؛ پس در این نوع انتظار، بهترین مساعدت در فراهم شدن شرایط ظهور، ترویج و اشاعه فساد است! و این تفسیر از انتظار- که نتیجه آن تعطیل حدود الهی باشد- با موازین و آموزه‌های دین اسلام و روح انتظار انقلاب مهدی (ع) سازگاری ندارد».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: