عدل

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عدل در قرآن | عدل در حدیث | عدل در نهج البلاغه | عدل در معارف دعا و زیارات | عدل در کلام اسلامی | عدل در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل عدل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

عدالت و دادگری به معنای رفتار برابر نسبت به حقوق دیگران است، چه از سوی یک حاکم نسبت به مردم، یا از سوی قاضی نسبت به دو طرف نزاع و دعوا، یا از سوی داور در یک مسابقه یا آزمون. خداوند در قرآن فرمان به عدالت می‌‌دهد. عدالت، به معنای پرهیز از ظلم و تعدی به حقوق دیگران نیز به کار می‌‌رود. در بعضی موارد، مثل قاضی، پیشنماز، شاهد، "عدالت" شرط است و در اینگونه امور به معنای نداشتن هوای نفس و اهل گناه و معصیبت نبودن و رعایت تقوا است و حالتی است که کمال نفس انسان را می‌رساند و از والاترین فضایل است.در مباحث اعتقادی، "عدل" یکی از اصول دین و مذهب است، یعنی خدا را عادل دانستن و اینکه خداوند، براساس بدی‌ها و خوبی‌های بندگان و استحقاق آنان کیفر و پاداش می‌دهد و در حکم و حساب و پاداش او کم‌ترین ظلمی به بندگان انجام نمی‌شود. بر اساس این بحث‌ها فرقه‌هایی به نام معتزله و اشاعره پدید آمد. به پیروان عقیده به عدل خدا "عدلیه" هم می‌گویند. عدل و قسط گاهی با هم به کار برده می‌شود. در حکومت جهانی امام زمان(ع) عدالت اجتماعی در عالم تحقق کامل خواهد یافت و در آن دوران به کسی ظلم نخواهد شد.

مقدمه

• راغب اصفهانی در معنای لغوی عدل می‌گوید: "العدالة والمعادلة، لفظی است که در حکم و معنی نزدیک مساوات است و به اعتبار نزدیک بودن معنی عدل به مساوات در آن مورد هم به کار می‌رود.
• عَدل و عِدل در معنی به هم نزدیکند، ولی عدل، در چیزهایی است که با بصیرت و آگاهی درک می‌شود و به کار می‌رود، مثل احکام. ولی واژه‌های – عِدل و عدیل – در چیزهایی است که با حواس درک می‌شوند، مثل اوزان، اعداد و پیمانه‌ها، پس عدل، تقسیط براساس راستی و کمال است.
• ظلم در اصل لغت به معنی کار بی‌جا کردن است و تعدی نمودن از حد وسط و ظلم به این معنی، جامع همه رذایل و ارتکاب هر یک از قبایح شرعیه و عقلیه را شامل است و این ظلم به معنی اعم است. ظلم به معنی اخص این است که ضرر و اذیت رسانیدن به غیر از کشتن و یا زدن و یا دشنام و فحش دادن یا غیبت او کردن یا مال او را به غیر حق تصرف کردن و گرفتن یا غیر اینها از کرداز یا گفتاری که باعث اذیت غیر باشد.
• عدالت، شیواترین و دلکش‌ترین لفظی است که تاکنون گوش بشریت آنها را شنیده است و برای انسان متعهد و با احساس، چیزی گواراتر از اجرای عدالت و برقراری آزادی‌های انسانی نیست.
• در مقابل، هواپرستی سرچشمه وسیعی برای ظلم و ستم است که گاهی به صورت حفظ منافع شخصی و احیاناً به خاطر حب و بغض دیگران جلوه می‌کند.
• از جمله مهم‌ترین مفاهیم در زمینه اخلاق اجتماعی، و قطعی‌ترین ارزش‌های اخلاق اجتماعی، مفهوم و ارزش "عدل" است که در مقابل آن، "ظلم" قرار می‌گیرد و مشابه این دو، مفاهیم "صلاح" و "افساد" خواهد بود.
• یکی از مفاهیمی که از ابتدای تاریخ تاکنون همواره مورد توجه مردم عادی و اندیشمندان بوده است مفهوم "عدالت و ظلم" است. در اینکه همه انسان‌ها برای عدالت، جایگاه ویژه و ارزش والایی قائل‌اند، شکی نیست و تنها سوفسطائیان، در این زمینه شبهه‌ای القا کرده، کلیت آن را نپذیرفته‌اند.
• عدالت و ظلم از مفاهیمی است که اندیشمندان مسلمان و غربی از زوایای مختلف و از جنبه‌های گوناگون درباره آن بررسی و تحقیق کرده‌اند.
• عدل در وسیع‌ترین مفهوم، شامل "حقوق خدا بر انسان"، "حقوق انسان بر انسان"، "حق انسان بر خودش" و حتی "حق اعضا و جوارح انسان بر او" هم می‌شود؛ یعنی در این صورت، مفهوم عدل، تقریباً برابر با همه ارزش‌های مثبت است.
• حکیم ارسطو عدالت را سه قسم دانسته است:

1. نخستین وظیفه مردم نسبت به حق تعالی و آنچه بین آنها و خالق آنهاست که واهب الخیرات و منشأ فیوضات است و عدالت اقتضاء می‌کند که هر فردی به قدر طاقت و وسع بین خود و مولای خود با آنچه وظیفه بندگی است، عمل نماید.
2. حقوقی که بعضی افراد نسبت به یکدیگر دارند که بایستی مراعات گردد.
3. حقوقی که بایستی نسبت به آباء و گذشتگان مراعات کرد.

• ملا احمد نراقی میان عدالت فردی و شخصی تمایز نهاده است. وی در یک تقسیم‌بندی این دو نوع عدالت را از هم متمایز می‌سازد که عبارتند از: عدالت به معنای اخص و عدالت به معنای اعم. عدالت به معنای اعم شرکت در طریقه میانه و حد وسط است، اما عدالت به معنای اخص، بازداشتن خود از ستم به مردم و دفع ظلم از دیگران در حد امکان و نگه‌داشتن هرکسی بر حق شایسته اوست.
• در اینجا میان عدالت شخصی و عدالت فردی تفکیک شده است. در نوع اول شخص به دنبال برقراری عدالت میان قوای موجود در خود است، اما در عدالت فردی و انواع بالاتر آن، یعنی عدالت گروهی و اجتماعی، شخص سعی می‌کند تا این عدالت را در مورد دیگران نیز به کار ببندد. این مسئله یکی از مفروضات اغلب دانشمندان و علمای اسلامی است که عدالت شخصی را بر عدالت اجتماعی اولویت می‌دهند و بر این اعتقادند که عدالت، زمانی در جامعه تحقق می‌یابد که نخست در وجود اشخاص، به ویژه شخص حاکم تحقق یابد.
• نظریه عدالت یکی از مهم‌ترین مباحث در فلسفه اخلاق و سیاست است. عموماً بر این عقیده‌اند که هر فرد لازم است در معاشرت خود با دیگران دارای این فضیلت باشد و نهادهای اجتماعی نیز در ارتباط خود نیازمند این فضیلت‌اند. بنابراین، عدالت فضیلتی فردی و اجتماعی است.
• در نظر مک اینتایر، افلاطون عدالت فردی را مستقل و مقدم بر عدالت در شهر می‌داند، ولی ارسطو عدالت دولت‌شهر را ضرورتی اساسی برای پرورش فضایل نفسانی می‌داند؛ به طوری که بدون آن تحقق فضایل فردی از جمله عدالت ممکن نیست.
• عدالت از مباحث و اصول بسیار مهم در شریعت مقدس اسلام است و گستره آن از آفرینش زمین و آسمان و دیگر پدیده‌ها گرفته تا رابطه خدا و مردم، مردم با خدا و مردم با مردم را دربرمی‌گیرد. دو نوع نخست به عنوان عدل تکوینی و تشریعی از اصول عقاید اسلامی است و نوع سوم عدالت فردی نام گرفته و بخش چهارم که "عدالت اجتماعی" است.
• موضوع دیگر آنکه مقابل "عدل"، "جور" قرار می‌گیرد؛ همچنان‌که امام صادق(ع) در تبیین جنود عقل و جهل می‌فرمایند: "عدالت که ضد آن جور است". آن حضرت عدالت را از جنود عقل و جور را از جنود جهل برشمرده‌اند".
• عدل یا عدالت از مهم‌ترین ویژگی‌های حکومت علوی عدالت بود. عدالت در اندیشۀ سیاسی اسلام و شیوۀ حکومت، جایگاه مهمّی دارد و قلمرو آن در حکومت، قضاوت، بیت‌المال و... گسترده است و نام علی(ع) هم در تاریخ، قرین با عدالت است.
• به تعبیرحضرت علی(ع) عدالت، هرچیز را در جایگاه خودش قرار می‌دهد «الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا». رعایت عدالت، در جامعه تعادل و امید و خلاقیّت می‌آفریند و ریشۀ فساد را قطع می‌کند. خداوند به عدالت فرمان داده است، آن حضرت هم به فرمان خدا، مجری قاطع عدل در جامعه بود و قضات و ولات را به عدل دستور می‌داد و مردم را به گردن نهادن به عدالت فرامی‌خواند و عدالت را میزان و ترازوی الهی در میان مردم می‌دانست: «إِنَّ الْعَدْلَ مِيزَانُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ الَّذِي وَضَعَهُ فِي الْخَلْقِ وَ نَصَبَهُ لِإِقَامَةِ الْحَقِّ فَلَا تُخَالِفْهُ فِي مِيزَانِهِ وَ لَا تُعَارِضْهُ فِي سُلْطَانِه»، نیز آن حضرت، عدالت را در رأس دینداری و ایمان و نیکی دانسته، می‌فرماید: «الْعَدْلُ رَأْسُ الْإِيمَانِ وَ جِمَاعُ الْإِحْسَانِ وَ أَعْلَى مَرَاتِبِ الْإِيمَان‏». نقطه مقابل آن، استبداد، حق‌کشی، تبعیض و خودکامگی و تن ندادن به انصاف و حق است که ریشه در غرور و خودپسندی و تکبّر دارد و حکایت از سلطۀ نفسانیات بر انسان می‌کند.
• در کلمات امیر المؤمنین(ع)، تعابیر و توصیف‌های گوناگون و فراوان و نغزی دربارۀ عدالت است و آن را مایۀ آبادانی کشور می‌داند: «مَا عُمِّرَتِ الْبُلْدَانُ بِمِثْلِ الْعَدْلِ» سرزمین‌ها به چیزی همچون عدالت، آباد نمی‌گردد. این حقیقت ناب از کلام پیامبر(ص) باقی است که حکومت با کفر می‌ماند، ولی با ستم، برجا نمی‌ماند.
• عدالت، هم از صفات خداوند است، هم در شاهد و قاضی و امام ### 313### معتبر و شرط است، هم در پیشوا و رهبر باید باشد، تا بتواند قسط و عدالت را در جامعه نیز تحقّق بخشد. عدالت به معنای ملکۀ نفسانی در انسان، نتیجۀ تهذیب نفس و پاکسازی قوۀ عملیه و ایجاد تعادل میان قوّۀ عاقله، عامله، شهویّه و غضبیّه است، یعنی انقیاد عقل عملی در برابر خرد و عقل نظری.

واژه‌شناسی لغوی

• عدالت در لغت، به معنای استواری و استقامت است؛ چنانکه در برخی کتاب‌های لغوی به همین معنا آمده است. ابن اثیر می‌نویسد: هو الذي لا يَمِيلُ به الهوى فيَجورَ في الحكم؛ انسان عادل کسی است که هوای نفس او را از حق روی‌گردان نمی‌کند و او را در داوری به ستم وا نمی‌دارد.
• معانی اصطلاحی عدالت چنین‌اند:

1. عدالت در برابر ستم؛ به معنای رعایت انصاف و ادای حقوق کسانی که شایستگی آن حقوق را دارند.
2. عدالت در برابر سرکشی و فسق؛ به معنای پرهیز از گناه و به سخن دیگر، رعایت تقوای الهی در ابعاد گوناگون است.
3. عدالت به معنای وجود ملکه و نیرویی که پرهیز از سرکشی و نابهنجاری را در پی دارد.
4. عدالت به معنای پرهیز از دروغ‌گویی در نقل روایت و ایجاد انحراف در آن است؛ به عبارت دیگر، پرهیز از آنچه که موجب نپذیرفتن نقل روایت می‌شود.

• غزالی می‌نویسد: عدالت؛ عبارت از مستقیم بودن در رفتار و دین است که سرانجام به حالت و نیروی نفسانی باز می‌گردد و آن نیروی نفسانی به گونه‌ای در نفس پا برجا است که تقوا و اطمینان نفسانی را در پی دارد؛ از این رو به گفتار کسی که از خدا ترسی ندارد، اعتمادی نیست.
• اما مقصود پیروان نظریه عدالت صحابه کدام یک از معانی مذکور می‌باشد؟
• محدثان اهل سنت می‌گویند، مراد از عدالت: پرهیز از دروغ‌گویی عمدی در هنگام روایت کردن و ایجاد انحراف در آن به وسیله انجام آنچه موجب نپذیرفتن روایت می‌شود، است.
• ابن انباری می‌گوید: مراد از عدالت صحابه پذیرش روایت آنان می‌باشد، بدون آنکه از اسباب عدالت و تزکیه راویان بحث و درباره آنها تحقیق شود؛ جز آن کسانی که خلافی کرده باشند و این ثابت نشده است.
• محمد محزون می‌نویسد: مقصود از عدالت صحابه، دوری از دروغ‌گویی در نقل روایات است وگرنه راویان از انجام دیگر گناهان معصوم نمی‌باشند.
• اما از گفتار برخی علمای اهل سنت در تعریف عدالت و فسق دانسته می‌شود که آنان عدالت را گسترده‌تر از پرهیز از دروغ‌گویی در نقل روایت دانسته‌اند. نووی در تعریف عدالت می‌نویسد:عادل است و ضابط به این معنا که مسلمان و بالغ و عاقل است و از اسباب و عوامل فسق و از بین برنده مروت به دور می‌باشد.
• حافظ ابن حجر عسقلانی می‌نویسد: مقصود از عدل، ملکه و نیرویی است که انسان را بر پایبندی به تقوا و مروت وا میدارد و مقصود از تقوا پرهیز از گناهان شرک‌آمیز یا فسق یا بدعت است.
• از گفتار دانشمندان شیعه درباره عدالت دانسته می‌شود که عدالت، نیرویی است که انسان را بر پایبندی به تقوا وا داشته و او را از رفتارهای نابهنجار باز می‌دارد. از برخی روایات شیعه دانسته می‌شود که عدالت به چهار چیز محقق می‌شود: داشتن ورع و پاکی، امانت داری، وثوق و داشتن تقوا.
• از امام صادق(ع) پرسیده شد که عدالت مسلمانان به چه چیز شناخته می‌شود تا در پذیرش شهادت آنان به کار رود؟ امام فرمود: اینکه راوی را به ویژگی‌هایی مانند عیب‌پوشی و پاکدامنی و پرهیز از شکم بارگی و مردم آزاری (با دست و زبان) و نیز به پرهیز از گناهان کبیره که خداوند وعده آتش درباره آنها داده است، بشناسید. این روایت، معیار شناسایی افراد عادل را معروف بودن آنان در بین مردم به عفت و پرهیز از گناه و حقیقت عدالت را عفاف اندام‌ها و پرهیز از گناهان بزرگی که خداوند درباره آنها وعده آتش دوزخ داده است، می‌داند.
• اگر مقصود از نظریه عدالت صحابه آن مفهومی باشد که محدثان اهل سنت گفته‌اند؛ یعنی پرهیز از دروغ‌گویی در نقل روایت؛ با ادعای ایشان درباره همه صحابه ناسازگار است. آنچه مقام همه صحابه را نزد اهل سنت بالا برده و آنان را الگوی مسلمانان قرار داده، عدالت به معنای پرهیز از هر گناه و فسق است و نه عدالت به معنای پرهیز از دروغ‌گویی عمدی در نقل روایت پیامبر(ص)؛ زیرا پرهیز از دروغ‌گویی عمدی نمی‌تواند شخص را الگوی مردم کند. و عدالت به معنای پرهیز از دروغ‌گویی عمدی، در بسیاری از راویان احادیث وجود دارد (از این جهت روایت‌ها به صحیح، حسن، موثّق و... دسته‌بندی شده است) و برای الگو شدن، افزون بر دروغ نگفتن، شرایط دیگری نیز لازم است.
• و اگر مقصود از عدالت، افزون بر پرهیز از دروغ‌گویی عمدی، پرهیز از دیگر گناهان نیز باشد، در این صورت، واژه عدالت با واقعیت تاریخی و سیره و روش همه صحابه مطابقت ندارد؛ زیرا جمعی از صحابه نه عدالت به معنای رعایت انصاف و رساندن حقوق به اهلش را داشتند و نه پرهیز از گناه و نه از ملکه و نیرویی برخوردار بودند که خود را حفظ کنند و حوادث تلخ تاریخی و گناهان گروهی از صحابه، گواه بر مطلب بیان شده است که در قرآن و روایات و تاریخ آمده است. البته برخی از آنان توبه کردند ولی توبه گروهی از آنان ثابت نشده است. افزون بر این، توبه دلیل عدالت دائمی آنان نیست؛ چرا که برخی از صحابه پس از درگذشت پیامبر(ص) اعمال ناپسندی داشته‌اند و توبه آنان ثابت نشده است.

دیدگاه‌ها درباره عدالت صحابه

1. یاران پیامبر(ص) را هم‌چون شخص پیامبر(ص)، معصوم از گناه بدانیم و معتقد باشیم که آنان از هرگونه لغزشی پاک بوده‌اند. چنین دیدگاهی با آیات قرآن و کردار صحابه در تضاد است و در واقع، معصوم دانستن مسلمانان پس از پیامبر خاتم است.
2. شمار اندکی از اصحاب را عادل دانسته و معتقد باشیم که بقیه اصحاب در زندگی‌شان بر خلاف احکام اسلامی رفتار کرده و گناهانی داشته‌اند؛ تا آنجا که بتوان آنان را مرتد، منافق یا فاسق خواند!
3. عدالت اصحاب را به دو بخش عدالت روایی و عدالت اخلاقی تقسیم کنیم.
4. اصحاب از نظر ایمان و رفتار بر دیگر مسلمانان برتری داشته‌اند؛ زیرا آنان نخستین کسانی بودند که دعوت پیامبر اسلام(ص) را پذیرفتند و در سخت‌ترین شرایط در یاری دین اسلام کوشیدند.

پیشینه نظریه "عادل بودن همه صحابه"

• از پایه‌های مذهب اهل سنت، موضوع "عدالت همه صحابه" است و باید بررسی شود که آیا این نظریه در زمان پیامبر(ص)، خلفا و صحابه بوده یا در روزگار بعد شکل گرفته است و آیا قرآن و سنّت نبوی این نظریه را تأیید می‌کنند؟ در پاسخ باید گفت: از آیات و روایات "عدالت همه صحابه" آن هم به عنوان مبنای اعتقاد اهل سنت به دست نمی‌آید، تا گفته شود که در روزگار پیامبر(ص) همه اصحاب، عادل بوده‌اند.
• در سیره صحابه نیز جایی برای این نظریه وجود ندارد؛ زیرا اگر چنین نظریه‌ای در میان صحابه مطرح بود، در اختلافات و اجرای حدود الهی، در بین صحابه از این نظر استفاده می‌شد تا مشکلات و فتنه‌ها برطرف شود. در جریان قتل عثمان، جنگ جمل، صفین، نهروان، قتل طلحه، زبیر، عمار یاسر و اجرای حدود الهی بر برخی صحابه نیز نشانی از این نظریه وجود ندارد. چنانکه در سیره پیامبر(ص) نیز این نظریه جایگاهی ندارد. بنابراین، اگر این نظریه در زمان پیامبر(ص) و صحابه وجود داشت، نقل می‌شد. روزی همسر پیامبر(ص) - عایشه - درباره فراوانی حدیث‌های ابو هریره اشکال کرد و گفت: ای ابو هریره! این حدیث‌ها چیست که از رسول خدا(ص) برای ما روایت می‌کنی؟ آیا تو بیشتر از آنچه ما شنیده‌ایم شنیده‌ای و آیا جز آنچه ما دیده‌ایم، تو دیده‌ای؟
• این روایت، روشن می‌سازد که عایشه از آیات قرآن، عدالت صحابه را استفاده نکرده است و اگر چنین بود عایشه بر او اشکال نمی‌کرد و خود ابوهریره نیز در دفاع از خود استدلال نکرد که قرآن و یا سنت او را عادل قرار داده است. همچنین هنگامی که عبیدالله بن زیاد - از جنایت‌کاران در کربلا - زید بن ارقم صحابی را به دروغ‌گویی متهم کرد، زید نیز به "عدالت همه صحابه" استدلال نکرد، بلکه تنها به این حدیث استناد کرد که پیامبر فرمود: هر کس از روی عمد بر من نسبت دروغ بدهد مقعدش را از آتش پر خواهند کرد. سپس گفت: من نسبت دروغی به رسول خدا نداده‌ام.
• بنابراین، مسئله عدالت از زمانی به صورت عقیده‌ای مهم در تاریخ مطرح می‌شود که مذاهب و گروه‌های اسلامی پدید آمد و هر چه بر قدرت آنها افزوده می‌شد، دیدگاه‌ها نیز بیشتر شکل می‌گرفت. مسائلی مانند جبر و اختیار؛ اینکه آیا ایمان جزو عمل صالح است؛ آیا فردی که گناه کبیره کند، کافر است و حدوث و قدم کلام الهی در این عصر مطرح شد. یکی از مسائل مطرح شده در این عصر، نظریه "عدالت همه صحابه" است که از اختلافات مهم بین معتزله و اهل حدیث بوده است. بنابراین، این نظریه مانند برتری خلفاء براساس خلافتی که به ظاهر اتفاق افتاد، دست‌آورد اختلاف مذاهب اهل سنت در آن عصر بود و در عصر رسالت و اندکی پس از رحلت رسول خدا مطرح نبوده است. از شواهد این مطلب، آن است که برخی از اهل سنت نوشته‌اند منکران عدالت همه صحابه، زندیق یا کافرند. در حالی که برخی صحابه، عقیده و رفتار برخی دیگر را قبول نداشتند و گاهی علیه یکدیگر سخنان تندی گفته، بلکه یکدیگر را به قتل می‌رساندند و در هیچ تاریخ و سیره‌ای نیامده است که از سوی سایر صحابه به طور صریح کافر دانسته شوند.
• باید از صاحبان فتوا بپرسد که چرا منکر عدالت صحابه، کافر یا زندیق است و آیا چنین فتوایی خود صحابه را نیز شامل می‌شود؟ زیرا برخی از آنان، برخی دیگر را عادل نمی‌دانستند. برای نمونه، خلیفه دوم درباره حاطب بن ابی بلتعه گفته است: ای رسول خدا اجازه بده تا گردن این منافق را بزنم! در حالی که حاطب بن ابی بلتعه از صحابه بدری بود. همچنین خلیفه دوم بر برخی صحابه حد شرعی جاری کرد. اگر عمر بن خطاب آنان را عادل می‌دانست، چرا بر آنان حدّ الهی جاری کرد؟ برای نمونه، خلیفه دوم درباره خالد بن ولید گفت: ای دشمن خدا! تو مسلمانی را کشتی و با همسر او هم بستر شدی! من تو را سنگسار خواهم کرد . اگر این نظریه در روزگار صحابه مطرح بود، بایستی خود اصحاب یکدیگر را به خاطر چنین ناسزاهایی کیفر دهند و به تعبیر ابوزرعه باید حکم زندیق را اجرا می‌کردند.
• نکته مهم آنکه نمی‌توان نقش حکام بنی‌امیه، به ویژه معاویه را در پیدایش این دیدگاه‌ها نادیده گرفت. پس خلیفه شدن عثمان، نفوذ مروانیان در اطراف خلیفه، نفوذ بنی امیه در سرزمین شام، قتل عثمان، جنگ‌های مروانیان و امویان در صفین و جمال و نهروان علیه(ع) و بسیاری از صحابه پیرامون آن حضرت و شهادت امام علی(ع) و امام حسن(ع) را می‌توان نقطه شروع این نظریه دانست که به مرور زمان به عنوان یک عقیده مطرح شد.
• یکی از ویژگی‌های این دوره که به سلطنت بنی‌امیه انجامید، این بود که بنی‌امیه و طرفداران آنان از این تفکر بهره می‌گرفتند تا در برابر مخالفان خود پایه‌های سلطنت خویش را استوار کنند. چنانکه معتقدان به عدالت همه صحابه، رفتارهای معاویه، مانند مسموم کردن امام حسن(ع) و مالک اشتر، و کشتن حجر بن عدی، محمد بن ابی‌بکر و ده‌ها تن دیگر، جنگ‌های او با امام علی(ع) و امام حسن(ع) را با توسل به نظریه عدالت صحابه توجیه کردند و معاویه نیز در این رهگذر در مقابل انتقاد برای بنی‌امیه برای خویش نوعی مصونیت قائل بود. هیچ نقشه‌ای همچون این نظریه نمی‌توانست چنین مصونیتی را برای صحابه ایجاد کند، هم‌چنانکه هیچ نظریه‌ای مانند این نظریه نمی‌توانست جایگاه صحابه را هم‌طراز جایگاه اهل‌بیت(ع) قرار دهد. به طور مثال اگر خاندان پیامبر اکرم(ص) بگویند، ما افرادی هستیم که خدا پلیدی و آلودگی را از ما زدوده است، لذا انکار و دروغ شمردن ما جایز نیست، آنان – بنی‌امیه - می‌گویند ما نیز یاران پیامبر هستیم که عدالت پیشه‌ایم و همگی مردمان بهشتی هستیم؛ بنابراین، دروغ شمردن ما جایز نیست. اگر خاندان پیامبر(ص) بگویند هر کسی با ما دشمنی کند با خدا دشمنی کرده است، معاویه و پیروانش نیز مدعی می‌شوند که پیامبر(ص) درباره صحابه فرموده است: هر کس به فردی از صحابه آزار رساند، به من آزار رسانده است. به این صورت، حق و باطل، درست کار و نابکار و سرکش و فرمان بردار با هم برابر می‌شوند. برخی محدثان و مؤرخان مانند ابن عرفه مشهور به نَفطَویه (از بزرگان اهل سنت) مطلب مذکور را تأیید می‌کند؛ او می‌گوید: بیشتر احادیث درباره فضایل صحابه، در روزگار بنی‌امیه به منظور دل‌بسته کردن مردم به بنی‌امیه و برای ضربه زدن به بنی‌هاشم گفته شده است.
• محمد عبده درباره کارهای معاویه برای پیشرفت امور خود می‌گوید: او گروهی از صحابه و تابعان را وادار کرد اخبار زشت و ناپسندی را درباره علی(ع) جعل کنند تا به وسیله این احادیث شخصیت علی(ع) را خدشه‌دار کند و خود را منزه جلوه دهد. معاویه برای این کار پاداش بسیار مناسبی در نظر گرفت که باعث طمع و روی آوردن جعل‌کنندگان حدیث به سوی او شد و جعل‌کنندگان حدیث برای کسب خشنودی او یکی پس از دیگری به نزد او می‌رفتند که یکی از آنان ابوهریره بود. مانند این سخن را احمد أمین مصری بیان می‌کند.
• عباس محمود عقاد مصری در کتاب "معاویة بن ابی‌سفیان فی المیزان" می‌نویسد: اگر از اخبار این روزگار چیزی جز آن خبری که درستی آن مسلّم است، یعنی اینکه معاویه دستور لعن علی را بر فراز منبرها داده است، ثابت نشود، برای ترجیح علی(ع) بر معاویه کافی است.

جستارهای وابسته

• عدل خداوند (عدل الهی)
• عدل نبوی
• عدل علی
• عدلیه
• عدالت صحابه
• عدل تشریعی
• عدل تکوینی
• عدل جزائی
• عدالت اجتماعی
• شبهات عدل
• عدالت بین حی و میت
• عدالت بین عباد
• عدالت بین عبد و خالق
• عدالت حاکم
• نقد پذیری
• وفا
• آثار عدالت
• اجرای عدالت
• احتیاج به عدالت
• اشرف فضایل
• اعتبارات عدالت
• انظلام
• بد زبانی زن
• برتری محبت بر عدالت
• جور بودن طرفین عدالت
• حریت
• ریا در عدالت
• روایات عدالت
• ستایش عدالت
• ظلم
• عادل
• عدالت مطلق
• عفت
• قبول شهادت
• قوای سه گانه
• لوازم عدالت
• مساوات
• مقتضای عدالت
• الفت
• تسلیم
• انقیاد
• تفضل
• توکل
• دوستی
• صداقت
• راستی
• شفقت
• فسق
• عدلیه
• دارالعدالة
• قسط
• قاسطین
• فاسق
• فسوق

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
• احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: