علی بن ابی طالب

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت پیامبر خاتم است. "امام علی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امام علی در قرآن | امام علی در حدیث | امام علی در نهج البلاغه | امام علی در کلام اسلامی |امام علی در تاریخ اسلام |امام علی در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام علی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

امام علی
نقش	امام اول شیعیان • خلیفه چهارم اهل سنت
نام	علی بن ابی‌طالب
کنیه	ابوالحسن • ابوالسبطین • ابوالریحانتین • ابوتراب • ابوالائمه،...
زادروز	۱۳ رجب، سال ۳۰ عام الفیل
زادگاه	کعبه • مکه
مدت امامت	۲۹ سال (۱۱-۴۰ق)
مدفن	نجف، عراق
محل زندگی	مکه • مدینه • کوفه
لقب(ها)	امیرالمؤمنین • یعسوب الدین • حیدر • مرتضی • فاروق • صدیق اکبر
پدر	ابوطالب
مادر	فاطمه بنت اسد
همسر(ان)	حضرت فاطمه • امامه • خوله • ام حبیب • ام البنین • لیلا • اسماء • ام سعید
فرزند(ان)	حسن • حسین • زینب • ام کلثوم • محسن • محمد حنفیه • عباس • عمر • رقیه • جعفر • عثمان • عبدالله • محمد اصغر • عبیدالله • یحیی • ام الحسن • رمله • نفیسه • ام هانئ،...
طول عمر	۶۳ سال
امام علی امام حسن مجتبی امام حسین امام سجاد امام محمد باقر امام صادق امام موسی کاظم امام رضا امام جواد امام هادی امام حسن عسکری امام مهدی

نام، کنیه و القاب امام علی

• امام علی بن ابی طالب(ع) روز جمعه سیزدهم ماه رجب، سی سال پس از عام الفیل و بیست و سه سال قبل از هجرت در مکه و در داخل کعبه معظمه به دنیا آمد.
• ابوالحسن، ابوالحسنین، ابوالسبطین، ابوالریحانتین و ابوتراب، کنیه‌های وی و امیرالمؤمنین، المرتضی، یعسوب الدین، قسیم الجنة و النار، سیدالعرب، الصدیق الأکبر، الوصی، الفاروق و الانزع البطین برخی از القاب مشهور وی می‌باشد
• نام مبارک امیرالمؤمنین(ع) علی و پسر عمو و داماد پیامبر اسلام (ص) است. علی به معنای بلندی و برتری و غلبه است، علی و اعلی از نام‌های خداوند است. کنیه شریفش ابوالحسن و ابوتراب و از مشهورترین القابش امیر المؤمنین، مرتضی و اسد الله است.

تبار و خاندان امام علی

پدر امام علی

• پدرش ابوطالب فرزند عبدالمطلب بود و جد ارجمندش عبدالمطلب بن هاشم

مادر امام علی

• مادرش فاطمه دختر اسد بود.

برادران و خواهران امام علی

همسران و کنیزان امام علی

فرزندان و همسران فرزندان امام علی

سرگذشت تاریخی امام علی

امام علی از مرحله تاریخی 1 تا مرحله تاریخی 2

علی (ع) از ولادت تا بعثت

• امیرالمؤمنین(ع) در روز ۱۳ رجب سال ۳۰ عام الفیل در مکّه و درون کعبه به دنیا آمد؛ پدرش ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد بود. دوران کودکی امام با قطحی در مکه هم‌زمان شد، به‌گونه‌ای که زندگی بر ابوطالب سخت می‌گذشت. به همین دلیل سرپرستی علی (ع) را پیامبر (ص) بر عهده گرفت و بدین ترتیب تربیت او از کودکی (شش سالگی) برعهده پیامبر (ص) نهاده شد. امیرالمؤمنین (ع) در این باره می‌فرماید: او مرا در دامن خویش پرورش داد، من کودک بودم که او مرا در آغوش خود می‌فشرد و در استراحت‌گاه مخصوص خویش جای می‌داد، تا جایی که می‌فرماید: «وَ لَقَدْ کُنْتُ‏ أَتَّبِعُهُ‏ اتِّبَاعَ‏ الْفَصِیلِ‏ أَثَرَ أُمِّهِ». این تعابیر کنایه از شدت ملازمت و همراهی علی (ع) با رسول خدا (ص) است.
• امام از کودکی در دامن پیامبر (ص) و مورد محبت او بود، حتی در غار حرا و هنگام بعثت پیامبر (ص) در کنار آن حضرت حضور داشت و صدای ناله شیطان را هنگام نزول وحی شنید. به اتفاق نظر تمام مسلمین او نخستین کسی بود که به پیامبر ایمان آورد (در ده سالگی) و در روزی که پیامبر (ص) مأمور شد دعوت خود را نسبت به خویشاوندان علنی کند،ایمان خود را به پیامبر اظهار کرد و به صراحت برای یاری پیامبر اعلام آمادگی کرد و پیامبر هم او را وصیّ و جانشین خود خواند.

علی (ع) از بعثت تا رحلت رسول خدا (ص)

• امیرالمؤمنین لحظه‌ای همراهی و تبعیت محض از پیامبر اکرم(ص) را رها نکرد. در شب (لیلة المبیت) یعنی شب توطئۀ قریش برای کشتن پیامبر، در بستر آن حضرت خوابید و زمینۀ هجرت پیامبر (ص) به مدینه را فراهم ساخت. در سال دوم هجرت، با دختر پیامبر، فاطمه (ع)ازدواج کرد، که ثمرۀ آن چهار فرزند بود: حسن، حسین، زینب و ام کلثوم (ع). در کنار پیامبر، به دفاع از اسلام و مبارزه با مشرکان و منافقان پرداخت و در همۀ غزوات صدر اسلام ـ جز تبوک ـ شرکت جست و بارها زخم برداشت و تا مرز شهادت پیش رفت. در جنگ احد، چنان رشادت و شهامت از خویش نشان داد که ندای غیبی برآمد: «لَا سَیْفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِی».‏
• رسول خدا(ص) در مسیر بازگشت از آخرین حج عمر خویش در غدیر خم، علی (ع) را به جانشینی خود تعیین فرمود و همه با آن حضرت بیعت کردند. همراهی و مصاحبت همراه با شدت محبت و تبعیت تا آخر عمر پیامبر ادامه داشت تا جایی که آن حضرت در آغوش علی (ع) جان سپرد.

امام علی از مرحله تاریخی 3 تا مرحله تاریخی 4

علی (ع) از رحلت رسول خدا تا خلافت

• مهمترین رویداد پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) تشکیل شورای سقیفه و کنار گذاشتن امام علی (ع) از خلافت بود که پیامبر بارها در یوم الإنذار، منزلت و غدیر از آن یاد کرده بود. هر چند در عصر خلفا، علی (ع) قدرت و حکومت نداشت، اما خدمات بسیار ارزنده‌ای را به امت اسلامی ارائه کرد و دست از یاری اسلام و مسلمانان برنداشت، از جمله پاسخگویی به سؤالات اعتقادی و دفع شبهات یهود و نصارا، هدایت و راهنمایی دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ویژه امور قضایی و خدمات اجتماعی مانند:انفاق به فقرا و یتیمان و آزاد کردن بردگان، درختکاری و حفر قنات و.... امام علی (ع) خلفا و حوادث سخت این دوران را در خطبۀ (شقشقیه) به زیبایی ترسیم فرموده است.

علی (ع) از خلافت تا شهادت

• پس از کشته شدن خلیفۀ سوم، مردم به سوی امام علی (ع) هجوم آوردند، امام با اصرار مردم و تمام شدن حجت، خلافت را قبول کردند. ایشان در دوران کوتاه حکومت با سه گروه روبرو بود:

1. کسانی که بیعت کرده بودند، اما به دنبال مقام و منصب بودند و چون امام امتیازهای دوران گذشته را از آنان گرفت و در عین حال منصبی به آنان نداد،بیعت خویش را شکستند، اینها ناکثین بودند که جنگ جمل را علیه امام به راه انداختند.
2. معاویه، از زمان عثمان والی شام بود و سودای خلافت در سر داشت. او مقابل امام (ع) ایستاد و جنگ صفین میان سپاه امام و معاویه (قاسطین) درگرفت. دنیاطلبان و کینه‌توزان، خون عثمان را بهانه قرار دادند و بر ضد حکومت علوی جنگ به راه انداختند.
3. خوارج، گروهی از سپاه حضرت بودند که به دلیل کوته‌بینی در مقابل امام قرار گرفتند و جنگ نهروان را به امام تحمیل کردند. پس از جنگ نهروان، امام (ع) کوفیان را به جهاد با معاویه ترغیب کرد، آنها به بهانه‌های واهی از تمکین سرباز زدند.

• امیرالمؤمنین(ع) سرانجام در سحرگاه ۱۹ رمضان سال ۴۰ هجری در سن ۶۳ سالگی در محراب عبادت به دست یک از خوارج، به فیض شهادت نائل گردید.

عصر امام علی

شرایط سیاسی و اجتماعی

شرایط دینی و فرهنگی

شمایل و صفات ظاهری امام علی

• شمایل به معنای خلق و خوی و خصوصیات چهره و اندام و سیمای ظاهری هرکس است. دربارۀ امیر المؤمنین و شمایل او در روایات و تواریخ نکاتی آمده است از جمله اینکه: چهارشانه، نسبتا کوتاه قد و کمی فربه، چهره‌اش زیبا و گندمگون، چشمانی سیاه و درشت، جلوی سرش مو نداشت (اصلع) و موهای اطراف سرش تا لالۀ گوش می‌رسید. گردنش نقره‌گون، محاسنش پرپشت، میان دو شانه‌اش پهن، کف دستان پرگوشت، عضلات بازو و ساعد سطبر، سینه‌ فراخ و استخوان‌های مفاصلش درشت بود. هنگام راه رفتن متمایل به جلو بود و هنگام رفتن به جنگ، هروله می‌کرد. اغلب خنده‌رو بود، محاسن سفیدش را رنگ نمی‌زد. در سینه‌اش تا ناف، خطّی از مو بود، همچون شیرغرّان،شجاعت و قدرتی فوق‌العاده داشت، بازوی هرکس را می‌فشرد، نفسش بند می‌آمد.

امامت و ولایت امام علی

نصب الهی امام علی به امامت

صفات امامت در امام علی

علم لدنی امام علی

• بنابر روایات، امام علی(ع) از دانش لدنی بهره‌مند بوده؛ دانشی که از سوی خداوند افاضه می‌گردد. از روایات بسیاری برمی‌آید دانش امام علی(ع) از همه مردم ـ جز پیامبر (ص) ـ بیش‌تر بوده است. آگاهی از علوم مختلف و پیشگویی‌های حضرت نشان از دانش فراوان اوست. چنانچه پیامبر فرمودند: «أَنَا مَدِینَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِیٌّ بَابُهَا». به تصریح مفسرین آیه علم الکتاب (سوره رعد آیه ۴۳) در مورد او نازل شده است.

عصمت امام علی

افضلیت امام علی

فضایل و مناقب امام علی

• علی(ع) اولین مسلمان بود که پیامبر اسلام (ص) درباره ارزش ایمان او می‌فرماید: «اگر آسمان‌ها و زمین در یک کفه جای گیرند و ایمان علی در کفه دیگر، بی‌گمان ایمان او سنگین‌تر است». همچنین جزء اولین پیشگامان در نماز بود و چند سال، جز خدیجۀ کبری و علیّ مرتضی همراه پیامبر کسی نماز نمی‌خواند.
• امام علی (ع) از شخصیت‌های نادر تاریخ است که می‌توان او را انسان کامل دانست، زیرا همۀ ارزش‌های انسانی در حد اعلی و به طور هماهنگ در او رشد کرده است. در هر برهۀ تاریخ یکی از کمالات انسانی در وجودش رخ می‌نماید. هنگامی که خلوت شب فرا می‌رسد هیچ عارفی در مناجات و راز و نیاز به پای او نمی‌رسد. در حال عبادت چنان گرم عشقبازی شده و عشق الهی چنان در وجودش شعله می‌کشد که گویی در این عالم نیست. آن‌چنان در محراب عبادت می‌گرید و به خود می‌پیچد که کسی نظیرش را ندیده است. اما هنگامی که روز فرا می‌رسد گویی آن شخص نیست. چهره‌اش همواره خندان و شکفته است. حتی در میدان جنگ نیز چهره‌اش خندان است. تعبیر جامع اضداد بودن، صفتی است که علی (ع) از هزار سال پیش با آن شناخته شده است. سخنان او نیز هر کدام دنیایی است. گاهی در دنیای عبّاد است، گاهی در دنیای زهّاد، گاهی در دنیای فلاسفه سخنوری می‌کند، گاهی در دنیای عرفا، گاهی در دنیای سربازان و گاهی در دنیای حکام عادل. او هم، اندیشه‌ای عمیق و فیلسوفانه دارد و هم، عواطفی رقیق و سرشار.
• هرچند پیامبر نبود اما از بسیاری از انبیاء افضل بود. حتی علمای اهل سنت معتقدند دربارۀ فضائل هیچ یک از اصحاب پیامبر (ص) همچون امام علی (ع) روایت نقل نشده است. در کتابخانه شخصی ابن شهر آشوب (قرن هفتم) هزار عنوان کتاب درباره فضائل و مناقب حضرت موجود بوده است. برخی از احادیث دربارۀ فضایل امیرالمؤمنین(ع) عبارت‌اند از: غدیر، منزلت، یوم الانذار، ثقلین، سفینه،حق و باب علم.

امام علی در قرآن

• هرچند نام حضرت علی (ع) به صراحت در قرآن نیامده است، امّا آیات متعدّدی در شأن او و عملکرد خاصّ آن حضرت، یا دربارۀ ولایت، یا اهل بیت نازل شده که آن حضرت را هم شامل می‌شود. برخی از این آیات عبارت است از:

1. انفاق او در شب و روز و آشکار و نهان: ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً﴾.
2. خوابیدن در بستر پیامبر در شب هجرت: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾.
3. انفاق انگشتر در حالت رکوع به فقیر ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ ...﴾.
4. آیه تبلیغ ولایت او در غدیر خم: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾.
5. تکمیل دین پس از ابلاغ امامتش در غدیر خم: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ و... .

• همچنین برخی تعابیر در آیات قرآن به وجود علی (ع) و امامان تفسیر شده که در تفاسیر روایی آمده است، از قبیل تعابیر امام مبین، سابق بالخیرات،امانت، بئر معطّله و قصر مشید، طوبی، وسیله، آل‌یاسین، کلمات، کلمة التقوی و....

امام علی در حدیث

کرامت‌های امام علی (رخدادهای خارق‌العاده زندگی امام علی)

دیدگاه‌هایی درباره شخصیت امام علی

• او از شاخص‌ترین چهره‌هایی است که دوست و دشمن، مسلمان و غیرمسلمان، فیلسوف و مورخ نتوانسته‌اند از ذکر فضایل او چشم‌پوشی کنند. معاویه درباره او گفته است:دنیا عقیم است که مانند علی بزاید. ابن سینا گفته است: علی (ع) در میان یاران رسول خدا (ص) مانند کلی در میان جزئیات محسوس یا مانند عقول قاهره نسبت به اجسام مادی بود. در نظر جرج جرداق مسیحی، علی (ع) مردی الهی و هم‌رتبه حضرت مسیح (ع) است.

سیره امام علی

سیره عبادی امام علی

مکتب عبادی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های عبادی)

گفتارها و سخن‌های عبادی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های عبادی)

رفتارها و عملکرد عبادی (سبک زندگی عبادی)

میراث عبادی (دعاها و نیایش‌های امام علی)

سیره عرفانی امام علی

مکتب عرفانی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های عرفانی)

گفتارها و سخن‌های عرفانی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های عرفانی)

رفتارها و عملکرد عرفانی (سبک زندگی عرفانی)

سیره اخلاقی امام علی

مکتب اخلاقی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های اخلاقی)

گفتارها و سخن‌های اخلاقی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های اخلاقی)

رفتارها و عملکرد اخلاقی (سبک زندگی اخلاقی)

• هر شخصیتی، هم‌سنخ خود را جذب می‌کند و غیر سنخ را از خود دور می‌سازد. جاذبه و دافعه او سخت نیرومند است. جاذبۀ علی (ع) حقیقتی است که همه افراد را شیفته کرده، بر تارک قرون می‌درخشد و تا ژرفای دل‌ها و باطن‌ها پیش رفته است. امیرالمؤمنین می‌فرماید: «در آینده مرا می‌بینید و خصایص شناخته نشدۀ من برایتان آشکار می‌شود و پس از تهی شدن جای من و ایستادن دیگری به جای من، مرا خواهید شناخت».سر محبوبیت او معنویت اوست. دافعه علی (ع) نیز ممتاز و برجسته است. چون در راه خدا از کسی پروا نداشت، قهراً دل‌های پرطمع را می‌آزرد، انعطاف‌پذیری او در امور کلی دین و عدالت‌طلبی او که برای امتیاز طلبان سخت بود برای او دشمن‌ساز و بلکه عامل قتل او بود.

سیره علمی امام علی

مکتب علمی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های علمی)

گفتارها و سخن‌های علمی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های علمی)

رفتارها و عملکرد علمی (سبک زندگی علمی)

سیره تبلیغی امام علی

مکتب تبلیغی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های تبلیغی)

گفتارها و سخن‌های تبلیغی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های تبلیغی)

رفتارها و عملکرد تبلیغی (سبک زندگی تبلیغی)

سیره تربیتی امام علی

مکتب تربیتی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های تربیتی)

گفتارها و سخن‌های تربیتی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های تربیتی)

رفتارها و عملکرد تربیتی (سبک زندگی تربیتی)

سیره خانوادگی امام علی

مکتب خانوادگی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های خانوادگی)

گفتارها و سخن‌های خانوادگی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های خانوادگی)

رفتارها و عملکرد خانوادگی (سبک زندگی خانوادگی)

سیره اجتماعی امام علی

مکتب اجتماعی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های اجتماعی)

گفتارها و سخن‌های اجتماعی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های اجتماعی)

رفتارها و عملکرد اجتماعی (سبک زندگی اجتماعی)

سیره سیاسی امام علی

مکتب سیاسی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های سیاسی)

گفتارها و سخن‌های سیاسی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های سیاسی)

رفتارها و عملکرد سیاسی (سبک زندگی سیاسی)

سیره اقتصادی امام علی

مکتب اقتصادی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های اقتصادی)

گفتارها و سخن‌های اقتصادی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های اقتصادی)

رفتارها و عملکرد اقتصادی (سبک زندگی اقتصادی)

سیره قضایی امام علی

مکتب قضایی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های قضایی)

گفتارها و سخن‌های قضایی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های قضایی)

رفتارها و عملکرد قضایی (سبک زندگی قضایی)

سیره نظامی و جنگی امام علی

مکتب نظامی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های نظامی)

گفتارها و سخن‌های نظامی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های نظامی)

رفتارها و عملکرد نظامی (سبک زندگی نظامی)

نقش‌های ویژه امام علی

• برخی از افتخارات و نقش‌های ویژه امیر المؤمنین(ع) عبارت است از: اولین حامی پیامبر در یوم الإنذار؛ فدایی رسول خدا(ص) در لیلة المبیت؛ برادری پیامبر؛شجاعت بی نظیر؛سخاوت و ایثار؛ جان پیامبر؛ پدر امت؛ میزان اعمال و... آیات بسیار و روایات متعددی در شأن و منزلت امیرالمؤمنین نازل شده که بحث مفصل و مستقلی می‌طلبد.

یاران و شاگردان امام علی

مخالفت و دشمنی با امام علی

مظلومیت امام علی

• دوستان جاهل و دشمنان آگاه با بی‌مهری با ایشان رفتار کرده تا آنجا که در زمان حیات و پس از شهادت، مظلوم‌ترین فرد تاریخ اسلام بود. رسول خدا(ص) فرمودند: «یا علی، پس از من تو مظلوم می‌شوی، پس وای بر آنکه به تو ستم و تعدّی کند». خود امام علی(ع) نیز به مظلومیت خویش تصریح کرده است: «از آن دم که رسول خدا وفات یافت، من پیوسته مظلوم بوده‌ام».جهل و تعصب مردم و عدالت‌طلبی علی (ع) سبب شد، تا نه تنها در بعد سیاسی که در بعد معرفتی هم تنها باشد.
• برخی از نمودها و جلوه‌های مظلومیت حضرت از این قرار است:

1. غصب خلافت: حضرت در خطبه شقشقیه به آن اشاره فرموده و می‌فرماید: میراث نبوت را غارت کردند.
2. غصب فدک: در نامه به عثمان بن حنیف به این ظلم اشاره فرموده است، که به هدف از بین بردن پشتوانه مالی بود.
3. شهادت همسر جوان: بعد از رحلت پیامبر، به قصد درهم کوبیدن پایگاه مقاومت در برابر غصب خلافت در خانه فاطمه زهرا(س) را آتش زدند، او را کتک زده، فرزندش را سقط‌کردند و در نهایت در اثر آسیب‌های روحی و جسمی به شهادت رسید.
4. اهانت خوارج: خوارج همواره خون به دل مولا کرده و او را به شرک و کفر متهم و از او می‌خواستند توبه کند.
5. تخلف و نافرمانی یاران: جهالت گروهی و بیت شکنی عده‌ای و بی اعتنایی به دستورهای او از ظلم‌های یارن اوست.
6. شهادت مظلومانه و قبر پنهان: کیفیت شهادت در محراب عبادت و دفع شبانه و مخفیانه بیرون از کوفه، به جهت ترس از نبش قبر و توهین خوارج، که تا زمان امام صادق(ع) قبر حضرت مخفی بود از جلوه‌های مظلومیت اوست.
7. هتک حرمت پس از شهادت: لعن و دشنام و به شهادت رساندن یاران و شیعیان راستین حضرت، جلوگیری از نشر فضائل علی (ع) و تبلیغات سوء بر علیه حضرت از نشانه‌های دیگر مظلومیت حضرت است.

• اما تلاش دستگاه تبلیغاتی برای کم فروغ ساختن خورشید معنویت نقش برآب شد. عظمت امام علی (ع) و اندیشه‌های او با چنین دسیسه‌های کودکانه‌ای فراموش نشده و نمی‌شود و روز به روز عشق و علاقه مردم به او بیشتر می‌شود.

شهادت امام علی

مقدمه

• علی(ع) از کودکی زیر نظر پیامبر(ص) تربیت شد و راه و روش رشد و کمال را از او آموخت و آن گاه که رسول گرامی(ص) به پیامبری برگزیده شد، نخستین فرد از مردان بود که به او ایمان آورد. وی به پیامبر(ص) ارادت و انقیاد کامل داشت و سرباز فداکاری بود که هرگاه خطری اسلام را تهدید می‌کرد، به دفاع از آن برمی خاست، در شعب ابی طالب و در سفر پیامبر به طائف رسول خدا(ص) را همراهی و یاری کرد و در شب هجرت در بستر او خوابید، تا به پیامبر(ص) گزندی نرسد و آیه ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾ در ‌شأن او نازل شد. آن گاه که پیامبر(ص) به مدینه رسید به حضرت علی(ع) دستور داد تا امانت‌های مردم مکه را، که به پیامبر سپرده بودند، به آنان بازگرداند، و همراه با مسلمانانی که در مکه باقی مانده بودند، به مدینه هجرت نماید. او پس از سه روز مکه را به قصد مدینه ترک کرد و پس از چند روز در قبا به پیامبر پیوست.
• در مدینه در جنگ‌های سختی چون بدر، احد، احزاب و خیبر با شجاعت و فداکاری تمام پیامبر را یاری و دشمنان اسلام را سرکوب و مأیوس کرد، در سال نهم هجری از سوی پیامبر(ص) مأموریت یافت تا آیات اول سوره برائت را در مکه بر مشرکان فرا خواند. این مأموریت قبلاً به ابوبکر سپرده شده بود، ولی مطابق فرمان خداوند علی(ع) برای انجام این مأموریت برگزیده شد. وی در ذی الحلیفه (مسجد شجره) آیات را از ابوبکر گرفت و در مکه بر مشرکان فرو خواند. پیامبر(ص) در سال دهم هجری علی(ع) را به یمن فرستاد تا مردم را به آیین اسلام دعوت کند. این مأموریت پس از آن بود که خالد بن ولید و جمعی از مسلمانان را برای این هدف به یمن فرستاده بود و آنان شش ماه در آنجا اقامت گزیده بودند، اما به توفیقی در این باره دست نیافته بودند. علی(ع) در مأموریت خود کامیاب شد و همه قبیله همدان آیین اسلام را پذیرفتند. پیامبر(ص) با مسلمانان برای انجام مناسک حج (حجة الوداع) رهسپار مکه گردید و علی(ع) نیز به دستور پیامبر از یمن به مکه رفت و در مراسم شکوهمند حج شرکت کرد و پس از انجام مناسک حج به هنگام بازگشت در سرزمین جحفه و در کنار غدیر خم در جمع انبوه مسلمانان علی(ع) را به جانشینی خود منصوب کرد.
• پس از مدت کوتاهی از این جریان، پیامبر(ص) در حالی که سرش بر دامان علی(ع) بود، به ملکوت اعلی پیوست و بدین ترتیب فصل جدیدی در زندگی علی(ع) گشوده شد. با ماجرای سقیفه، رهبری امت اسلامی که حق او بود از وی باز ستانده شد و این جریان تا ۲۵سال ادامه یافت.
• رعایت مصلحت اسلام و مسلمانان مانع آن شد که امام(ع) برای اعمال حق خود به عمل قهرآمیز توسل جوید، اما در موارد مناسب حقیقت را آشکار می‌ساخت و در حد ضرورت با خلفا همکاری می‌کرد.
• با کشته شدن عثمان به دست عده‌ای از مسلمانان، مردم با حضرت علی(ع) بیعت کردند و بدین ترتیب شرایط برای اعمال حق امامت او فراهم گردید، اما طولی نکشید که عده‌ای پیمان شکستند و آتش جنگ جمل را برافروختند. معاویه و هوادارانش جبهه قاسطین را در برابر امام گشودند و جنگ صفین را پدید آوردند که در جریان آن با نقشه شیطنت آمیز عمرو بن عاص و معاویه از یک سو و ساده لوحی و سطحی نگری گروهی از سپاه امام(ع) از سوی دیگر، ماجرای تلخ حکمیت پدید آمد و به ظهور خوارج و جنگ نهروان انجامید
• سرانجام در سحرگاه شب نوزدهم ماه رمضان سال ۴۰هجری هنگامی که امام(ع) در حال نماز بود ابن ملجم مرادی با شمشیر زهرآلود فرق مبارک پیشوای بزرگ فضیلت و عدالت را نشانه گرفت و در پی آن در شب ۲۱ همان ماه به شهادت رسید.
• به اعتقاد شیعه، علی بن ابی طالب(ع) جانشین بلافصل پیامبر گرامی(ص) و نخستین امام امت اسلامی پس از رسول خدا(ص) است. اهل سنت و دیگر مذاهب غیر شیعی علی(ع) را چهارمین خلیفه پیامبر(ص) می‌دانند.

مخالفان امیر المؤمنین(ع)

• عدالت‌محوری و دین‌مداری امام علی (ع) سبب مخالفت گروه‌هایی با ایشان شد؛ البته آن حضرت در نحوۀ مقابله با ایشان نه حبّ و بغض شخصی، بلکه مصلحت عموم مسلمانان و نظام اسلامی را در نظر داشت. مخالفان حضرت سه گروه بودند: ناکثین (اصحاب جمل)، قاسطین (معاویه) و مارقین (خوارج نهروان). ویژگی‌های اصلی مخالفان امام جهل خوارج، نفاق که مشخصه معاویه و طرفداران او بود و جمود و تعصب باطل بود.
• حضرت علی (ع) تفاوت میان دشمنان خود را به خوبی می‌دانست؛ معاویه آگاهانه به دنبال باطل بود، ولی خوارج انسان‌های حق‌جویی بودند که از روی نادانی و حماقت اشتباه کرده بودند. از این رو بیت المال آنها را قطع نکرد و با نهایت جوانمردی و سعۀ صدر کامل با آنها برخورد کرد. ولی وقتی دست به مخالفت عملی و آشوبگری زدند، با شجاعت آنها را سرکوب کرد.

سیره امیرالمؤمنین(ع)

• سیره امام علی (ع) در واقع تجسم نظام فکری مورد تأیید حضرت است که در رفتار ایشان نمود دارد. برخی از سیره‌های رفتاری ایشان عبارت است از:

1. وحدت‌طلبی: امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر حفظ وحدت جامعه اسلامی را بر خلافت ترجیح داد. از این‌رو هنگامی که ابوسفیان می‌خواست به بهانه حمایت از علی (ع) فتنه‌ای به پاکند، فرمود: «امواج دریای فتنه را با کشتی‌های نجات بشکافید و از راه خلاف و تفرقه دوری گزینید». در پاسخ به حضرت فاطمه(س) که او را دعوت به اعتراض و قیام کرد، به صدای مؤذن اشاره کرد و فرمود: «سکوت من تنها برای باقی ماندن این فریاد است». اوکه هرگز پشت به دشمن نکرده و پشت دلاوران از بیم او می‌لرزید، برای حفظ یکپارچگی جامعۀ نوپای اسلام حتی در برابر اهانت به همسرش نیز سکوت کرد.
2. عدالت‌محوری: سیره امام علی (ع) بر اصول مکتب سیاسی او مبتنی است. او نه تنها عادل بلکه عدالت‌خواه بود و عدالت‌طلبی نه تنها مشی حضرت بلکه ایدۀ انکارناپذیر اوست. امام به محض در دست گرفتن زمام امور فرمود: «به خدا قسم، زمین‌هایی را که متعلق به عموم مسلمانان بوده و عثمان به افراد بخشیده، بازپس خواهم گرفت، هر چند آنها را مهر زنانشان قرار داده یا با آنها کنیز خریده باشند. عده‌ای تقاضا کردند در اجرای عدالت، عطف بماسبق نکرده و گذشته را رها کند. ولی او پاسخ داد:حق کهن به هیچ وجه باطل نمی‌شود». در اجرای عدالت نزدیکان خویش را استثناء نمی‌کرد، هنگامی که مطلع شد دخترش از بیت‌المال مسلمانان، گردنبندی را به عنوان عاریه، البته با قید ضمانت گرفته، فرمود: «اگر با قید ضمانت نگرفته بودی دستت را می‌بریدم و درباره تو حد سارق را اجرا می‌کردم». اجرای عدالت اجتماعی عامل اصلی قتل ایشان بود. از این‌رو گفته‌اند علی به خاطر شدت عدالتش بود که در محراب به شهادت رسید.
3. پایبندی به اصول: هیچ‌گاه از خیانت و نیرنگ استفاده نکرد، هرچند به قیمت از دست رفتن خلافتش باشد. در مقابل پیشنهاد سکوت موقت در برابر معاویه، فرمودند: «اگر من معاویه را حتی برای مدتی کوتاه تثبیت کنم، به این معناست که من معاویه را حداقل در این مدت صالح می‌دانم در حالی که من او را صالح نمی‌دانم و به مردم هم دروغ نمی‌گویم». وقتی در جنگ صفین شریعه به دست سپاه علی (ع) افتاد. یاران پیشنهاد مقابله به مثل و بستن آب بر سپاهیان معاویه را دادند؛ اما حضرت فرمودند: «خداوند آب را برای مسلمان و کافر قرار داده و این کار دور از شهامت و فتوت و مردانگی است». علی (ع) در مسائل شخصی بسیار نرم، انعطاف‌پذیر، شوخ و خنده‌رو بود و تا جایی که به حد باطل نرسد، با مردم مزاح می‌کرد. ولی در مسائل اصولی، مقررات الهی و حقوق اجتماعی، بسیار صلابت داشت و انعطاف‌پذیری و مماشات در او راه نداشت.
4. امام علی و مردم: امیرمؤمنان (ع) زمامداران حکومت را به مهربانی با مردم دعوت و حقوق مردم توصیه می‌کند و سیره مدیریتی حضرت الگویی از سیره یک رهبر مردمی است. با آنکه بی‌نیاز از مشورت با دیگران بود، ولی برای ترویج فرهنگ مشورت میان زمامداران، همواره با اطرافیان خود مشورت می‌کردند. آن حضرت هیچ‌گاه خود را برتر از مردم و جدا از آنها نمی‌دید. چنانچه برخورد آن حضرت با دزد زره در محکمه قضاوت موجب اسلام فرد مسیحی شد. ایشان با تشریفات مخالف بود و دربارۀ استقبال اهل انبار از ایشان فرمود: «چنین رفتاری شما را در دنیا به رنج می‌اندازد و در آخرت به شقاوت می‌کشاند. از کارهایی که شما را پست و خوار می‌کند پرهیز کنید. این کارها سودی به حال آن افراد ندارد». در نامه به مالک اشتر توصیه کردند: «ساعاتی را برای رسیدگی شخصی به کارهای مردم قرار داده و کسی را بین خود و مردم واسطه قرار ندهد».

مکتب امام علی(ع)

• کلمات امام علی (ع) تنها به وعظ و نصایح سازنده منحصر نیست، بلکه میراث به جای مانده از آن امام (ع) کلمات گوهرباری است که می‌تواند منشأ نظریه‌پردازی و نظام‌سازی باشد. اندیشۀ والای امام علی (ع) پایه‌های مکتبی فکری را تشکیل داده است که نظیر آن را جز در پیامبران نمی‌توان یافت. در اینجا به ویژگی‌های منحصر به فرد نظام فلسفی، نظام حقوقی، نظام اخلاقی و سیاسی آن حضرت اشاره می‌شود:

1. مکتب فلسفی امام علی(ع):
   1. بحث‌های عقلی عمیق مانند ذات و صفات باری و حدوث و قدم، وحدت و کثرت و... برای اولین بار توسط حضرت مطرح شد.
   2. اتصال به سرچشمه وحی سبب شده کلام علی (ع) آموزه‌های بی‌نظیری را به جهان فکر و اندیشه عرضه کند که بی‌سابقه و ابتکاری است؛ مانند عددی نبودن وحدت خداوند،برهان تلازم وحدت وجود و وجود واجب، برهان توحید از راه نبوت.
   3. تعیین گستره عقل: بر خلاف کسانی که معتقد به ناتوانی و تعطیل عقل بشری هستند، در کلام امام علی (ع) قدرت سیر عقلانی بشر محدود است، چنانچه فرموده است: عقل در عین ناتوانی از وصول به کنه معرفت باری تعالی، یک حد واجب معرفت دارد که در آن مقدار نه تنها ممنوعیت نیست بلکه وجوب و لزوم تحقیق در کار است.
   4. بیان مباحث عقلی برای تودۀ مردم: با آنکه مباحث عقلی دشوار و پیچیده است، حضرت این مطالب عمیق را به زبان ساده و قابل فهم برای عموم مردم بیان می‌کردند و در این راه از تشبیه امور معقول به محسوس کمک می‌گرفتند.
2. مکتب حقوقی امام علی (ع):
   1. در نظام حقوقی علی (ع)حق و تکلیف رابطه متقابل دارند. چنانچه فرموده است: «حق به نفع هیچ‌کس جریان نمی‌یابد، مگر اینکه ضد او هم جریان یابد. کسی بالاتر یا پایین‌تر از همکاری اجتماعی نیست که به نوعی تعاون عمومی منجر می‌شود. از این رو افراد در برابر اجتماع هم حق دارند و هم تکلیف».
   2. حق خداوند: تنها کسی که بر دیگران حق دارد ولی دیگران بر او حق ندارند، خداوند است.حق خداوند به معنای انتفاع بردن او نیست، بلکه به معنای تکلیف و مسؤولیت دیگران درمقابل اوست، چون بنده در مقابل خدا چیزی از خودش ندارد.
   3. بزرگ‌ترین حقوق متقابل،حق حکومت بر مردم و حق مردم بر حکومت است. صلاح و شایستگی مردم در گرو حکومت صالح است و حکومت صالح با ملت استوار و با استقامت محقق می‌شود. وفادای مردم به حکومت و ادای حق مردم از طرف حکومت، موجب حکومت حق در جامعه است. ایشان درباره حق مردم برحاکمان ‌می‌فرماید: «حکومت امانتی است در دست حاکم و حاکم امانتدار مردم و نگهبان و حافظ حقوق ایشان است» و درمورد حقوق حاکم بر مردم می‌فرماید: «حق امام بر مردم این است که فرمان او را بشنوند و اطاعتش را بپذیرند و دعوتش را اجابت کنند».
   4. حق حیوانات و محیط زیست:انسان از هرچه بهره‌مند است نسبت به آن تکلیف دارد. می‌فرماید: «خداوند را در نظر بگیرید، هم در مورد بندگانش و هم نسبت به سرزمین‌ها و چهارپایان».
3. مکتب سیاسی امام علی (ع):
   1. سیاست از نظر امیرالمؤمنین(ع): تصور غالب از مفهوم سیاست، نیرنگ و فریب و استفاده از هر ابزار ممکن برای رسیدن به هدف است. ولی در نظر امیرالمؤمنین سیاست مبتنی بر اصول اخلاقی است هرچند به قیمت از بین رفتن خلافت و حکومت باشد.
   2. ضرورت حکومت: امام علی (ع) بر لزوم یک حکومت مقتدر تصریح کرده و لاحکم الّا لِلَّه یعنی وضع قانون با خدا است و نه اجرای قانون. در پرتو حکومت، مؤمن برای خدا کار می‌کند و کافر بهره دنیای خود را می‌برد و کارها به پایان خود می‌رسد. حضرت، حکومت را به عنوان یک مقام دنیوی سخت تحقیر می‌کند، ولی در مسیر اصلی‌اش آن را وسیله‌ای برای اجرای عدالت و احقاق حق و خدمت به مردم، فوق‌العاده مقدس می‌داند.
   3. عدالت اجتماعی: عدالت به وسیله اسلام حیات را از سرگرفت و ارزش فوق‌العاده یافت. از نظر امام‌علی (ع) اصلی که می‌تواند تعادل اجتماع را حفظ کند و همه را راضی نگه دارد، به پیکر اجتماع سلامت و به روح اجتماع آرامش بدهد، عدالت است.
   4. شرایط مدیر و رهبر: برخی از ویژگی‌های مطلوب رهبر جامعه اسلامی عبارتند از: گذشت و مهربانی؛ عدم سازش‌کاری؛ ناهمرنگی با انحرافات؛ عدم طمع ورزی و آشنایی با درد مردم و زندگی در سطح پایین‌ترین افراد جامعه.
4. مکتب اخلاقی امام علی (ع): چگونگی تبیین پایه‌های اخلاق از ارکان مؤثر در سعادت افراد و رفتار جوامع است برخی از مؤلفه‌های مکتب اخلاقی امام عبارت است از:
   1. عدم نسبیت اخلاق: اصول اولیه اخلاقی همواره ثابت هستند هرچند معیارهای ثانویه نسبی اندغ
   2. انسان کامل: امیرالمؤمنین گذشته از آنکه مصداق اتم انسان‌کامل است، همواره بر رشد همه جانبه ارزش‌های والای انسانی تأکید می‌کند.
   3. خودشناسی مقدمه اخلاق و در مکتب اخلاقی علی (ع) مقدمه خداشناسی و حقیقت عبادت است. یکی از آثار خودشناسی، کرامت نفس است که اساس و محور اخلاق اسلامی است و مقابله با غرایز را آسان می‌کند. در نقطه مقابل بردگی روح و نفس نسبت به مال و ثروت است.
   4. زهد و دنیا: از جمله امتیازات مکتب اخلاقی امیرمؤمنان (ع) بررسی جامع و دقیق مفاهیم اخلاقی است. حضرت زهد را به تنبلی به بهانۀ ترک دنیا تفسیر نمی‌کند، بلکه روحیه ثبات در برابر از دست دادن و به دست آوردن دنیا است. همچنین حضرت در مورد دنیا با تفکیک نعمت‎های موجود در دنیال و دلبستگی به دنیا، می‌فرماید: «دنیا کسی را فریب نمی‌دهد بلکه انسان با هوای نفس فریب می‌خورد،دنیا مسجد دوستان خداست».

علی(ع) در فرهنگ عامیانه

• محبت علی (ع) از عمیق‌ترین و فراگیرترین محبّت‌ها در دل انسان‌ها بوده و خواهد بود. جایگاه خاصّ او نزد شیفتگان، همۀ اقشار را دربر می‌گیرد. ازاین‌رو در فرهنگ مردم و آیین‌های شفاهی و سنت‌های مردمی و مراسمی که در خانه‌ها، خانواده‌ها، جشن‌ها، سوگ‌ها، تولّدها، مرگ‌ و میرها و برخوردها، برگزار می‌شود، همچنین در مراسم و مناسبت‌های مختلف در طول سال، در قصّه‌ها، افسانه‌ها، ترانه‌های عامیانه، نمایش‌های بومی و محلّی، تکیه کلام‌ها، نام و یاد علی (ع) مطرح است.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• نام، کنیه و القاب امام علی
• تبار و خاندان امام علی:
  • پدر امام علی
  • مادر امام علی
  • برادران و خواهران امام علی
  • همسران و کنیزان امام علی
  • فرزندان و همسران فرزندان امام علی
• سرگذشت تاریخی امام علی:
  • امام علی از مرحله تاریخی 1 تا مرحله تاریخی 2
  • امام علی از مرحله تاریخی 3 تا مرحله تاریخی 4
• عصر امام علی:
  • شرایط سیاسی و اجتماعی
  • شرایط دینی و فرهنگی
• شمایل و صفات ظاهری امام علی
• امامت و ولایت امام علی:
  • نصب الهی امام علی به امامت
  • صفات امامت در امام علی:
    • علم لدنی امام علی
    • عصمت امام علی
    • افضلیت امام علی
• فضایل و مناقب امام علی:
  • امام علی در قرآن
  • امام علی در حدیث
• کرامت‌های امام علی (رخدادهای خارق‌العاده زندگی امام علی)
• دیدگاه‌هایی درباره شخصیت امام علی
• سیره امام علی:
  • سیره عبادی امام علی:
    • مکتب عبادی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های عبادی)
    • گفتارها و سخن‌های عبادی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های عبادی)
    • رفتارها و عملکرد عبادی (سبک زندگی عبادی)
    • میراث عبادی (دعاها و نیایش‌های امام علی)
  • سیره عرفانی امام علی:
    • مکتب عرفانی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های عرفانی)
    • گفتارها و سخن‌های عرفانی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های عرفانی)
    • رفتارها و عملکرد عرفانی (سبک زندگی عرفانی)
  • سیره اخلاقی امام علی:
    • مکتب اخلاقی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های اخلاقی)
    • گفتارها و سخن‌های اخلاقی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های اخلاقی)
    • رفتارها و عملکرد اخلاقی (سبک زندگی اخلاقی)
  • سیره علمی امام علی:
    • مکتب علمی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های علمی)
    • گفتارها و سخن‌های علمی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های علمی)
    • رفتارها و عملکرد علمی (سبک زندگی علمی)
  • سیره تبلیغی امام علی:
    • مکتب تبلیغی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های تبلیغی)
    • گفتارها و سخن‌های تبلیغی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های تبلیغی)
    • رفتارها و عملکرد تبلیغی (سبک زندگی تبلیغی)
  • سیره تربیتی امام علی:
    • مکتب تربیتی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های تربیتی)
    • گفتارها و سخن‌های تربیتی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های تربیتی)
    • رفتارها و عملکرد تربیتی (سبک زندگی تربیتی)
  • سیره خانوادگی امام علی:
    • مکتب خانوادگی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های خانوادگی)
    • گفتارها و سخن‌های خانوادگی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های خانوادگی)
    • رفتارها و عملکرد خانوادگی (سبک زندگی خانوادگی)
  • سیره اجتماعی امام علی:
    • مکتب اجتماعی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های اجتماعی)
    • گفتارها و سخن‌های اجتماعی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های اجتماعی)
    • رفتارها و عملکرد اجتماعی (سبک زندگی اجتماعی)
  • سیره سیاسی امام علی:
    • مکتب سیاسی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های سیاسی)
    • گفتارها و سخن‌های سیاسی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های سیاسی)
    • رفتارها و عملکرد سیاسی (سبک زندگی سیاسی)
  • سیره اقتصادی امام علی:
    • مکتب اقتصادی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های اقتصادی)
    • گفتارها و سخن‌های اقتصادی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های اقتصادی)
    • رفتارها و عملکرد اقتصادی (سبک زندگی اقتصادی)
  • سیره قضایی امام علی:
    • مکتب قضایی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های قضایی)
    • گفتارها و سخن‌های قضایی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های قضایی)
    • رفتارها و عملکرد قضایی (سبک زندگی قضایی)
  • سیره نظامی و جنگی امام علی:
    • مکتب نظامی (اصول برگرفته از آموزه‌های امام علی در عرصه‌های نظامی)
    • گفتارها و سخن‌های نظامی (احادیث برجسته امام علی در عرصه‌های نظامی)
    • رفتارها و عملکرد نظامی (سبک زندگی نظامی)
• نقش‌های ویژه امام علی
• یاران و شاگردان امام علی
• مخالفت و دشمنی با امام علی
• مظلومیت امام علی
• شهادت امام علی

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
4. محمدی، عبدالله، امیر مؤمنان علی؛ چلچراغ حکمت
5. دانشنامه نهج البلاغه
6. تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه
7. حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان
8. فرهنگ شیعه

منبع‌شناسی جامع امام علی

• کتاب‌شناسی امام علی
• مقاله‌شناسی امام علی
• پایان‌نامه‌شناسی امام علی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: