دفاع در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دفاع است. دفاع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دفاع در لغت - دفاع در قرآن - دفاع در حدیث - دفاع در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - دفاع در فقه اسلامی - دفاع در فقه سیاسی - دفاع در منابع اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

دفاع به معنای بازداشتن و مانع شدن از اقسام جهاد و به معنای جنگی است که انسان در مقابل حمله دشمن و برای جلوگیری و پیشگیری از هجوم دشمن به مسلمانان و اساس اسلام انجام می‌دهد. بسیاری از پیامبران و پیروان آنها در راه خدا و دفاع از اهداف الهی با دشمنان به نبرد برخاسته‌اند و برخی با استناد به تاریخ، همه جنگ‌های پیامبر (ص) را دفاعی دانسته‌اند. دفاع در سه حوزه مشروع است: دفاع از کیان اسلام و سرزمین‌های مسلمانان؛ دفاع از حریم شخصی و در یاری مظلوم.

مقدمه

دفاع از ریشه "د ـ ف ـ ع" به معنای باز داشتن، پس زدن، دور کردن، حمایت کردن و مانع شدن است. در قرآن کریم، ریشه دفع نیز به معنا حمله و هجوم نظامی وارد شده است: ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ﴾.

در اصطلاح فقه و متون دینی، از اقسام جهاد و به معنای جنگی است که انسان در مقابل حمله دشمن و برای جلوگیری و پیشگیری از هجوم دشمن به مسلمانان و اساس اسلام انجام می‌دهد؛ همچنین پس زدن متجاوز به جان، مال، آبرو و ناموس و مبارزه برای اثبات حق، گرفتن مال یا حفظ آبرو و ناموس دفاع نامیده می‌شود. در اصطلاح حقوقی نیز دفاع به همین معناست و به پاسخ هر یک از دو طرف دعوا در محکمه به یکدیگر یا ایرادات متقابل هریک به ادعای دیگری، دفاع گفته می‌شود.

بسیاری از فقیهان جهاد را به دوگونه ابتدایی و دفاعی قسمت کرده و در تفاوت میان آن دو گفته‌اند: "دفاع" جنگی است که پس از حمله و تعرض مهاجم و برای بازداشتن متجاوز از تجاوز انجام می‌گیرد و "جهاد ابتدایی" پیکاری است که آغازگرش جنگجویان مسلمان و هدفش دعوت کافران به اسلام، توحید و عدالت است. در مقابل، به باور برخی، اساس جنگ‌های اسلامی دفاعی است، زیرا نبرد در اسلام برای یکی از سه هدف دفاع از کیان اسلام، حمایت از مستضعفان و جلوگیری از فساد و رفع موانع از دعوت الهی است. براین پایه می‌توان جهاد ابتدایی را زیرمجموعه جهاد دفاعی دانست؛ زیرا جهاد ابتدایی، دفاع از حقوق الهی و فطری انسان (خداجویی) است که اساس دین بر آن دو استوار شده است. به هر روی، فقها دفاع را به دوگونه قسمت کرده‌اند: "دفاع عام" که دفاع از کیان اسلام و کرامت انسانی است و "دفاع خاص" که دفاع از جان و مال و ناموس شخص مدافع است.

دفاع در قرآن

از دفاع در قرآن با واژه‌های گوناگونی یاد شده است، برای نمونه "دفع" و مشتقات آن ۱۰ بار در قرآن به کار رفته است که مواردی از آن به معنای دفاع اصطلاحی است: ﴿فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاء وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾؛ ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾؛ همچنین "قتل" و مشتقات آن که در مواردی به جنگ کردن با دشمن در مقابل نبرد آنان دستور داده است: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾. و نیز دستور به جنگیدن با کسانی که مسلمانان را از وطنشان بیرون رانده‌اند: ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾.؛ به همین جهت کسانی را که در راه خدا و برای دفاع از مردان، زنان و کودکان مستضعف مبارزه نمی‌کنند را نکوهیده است. مفسران آیه ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾ را نیز به دفاع زبانی ستمدیده از خود تفسیر کرده‌اند.

حقیقت دفاع

قرآن‌کریم از دفع برخی از مردم به دست بعضی دیگر، نیز از برخی آثار آن سخن می‌راند: ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ﴾، مفسران در تفسیر ﴿دَفْعُ﴾ در آیه ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾. به اختلاف سخن گفته، در نتیجه فساد زمین را متفاوت معنا کرده‌اند: برخی مراد از آن را دفع کافران از سرزمین اسلام به دست مؤمنان دانسته‌اند، ولی بعضی معتقدند به رغم تأیید این معنا با آیه ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾ نمی‌توان آیه را در دفع نظامی کافران به دست مسلمانان منحصر کرد؛ زیرا اصلاح زمین، همیشگی است نه در زمان خاص، در حالی که دفاع مسلمانان تنها وقتی عملی می‌شود که کافران تهاجم می‌کنند.

برخی نیز مراد از دفع را دفع عذاب و هلاک از فاجران و فاسقان به سبب اعمال شایسته مؤمنان دانسته‌اند. این معنا با برخی روایات منابع شیعه تأیید می‌شود. صاحب المیزان این معنا را مصداقی از مصادیق دفاع و با تحلیلی معنی دفع در آیه را عام دانسته که در همه شئون اجتماع جریان دارد و به زمان خاصی منحصر نیست. به دیده وی دفاع، امری فطری و عام است و حقیقت آن واداشتن دیگری ـ به هر صورت ممکن ـ به پذیرش اراده خود و پس زدن موانع اراده اوست و جایگاهش جنگ و صلح، راحتی و سختی و... و به افراد و جامعه‌ای ویژه اختصاص ندارد. تدافع مایه تکامل جامعه شده و آن را از فساد و تباهی حفظ می‌کند.

پیشینه دفاع

به گفته دانشمندان علوم طبیعی "دفاع" برای هر موجود زنده امری غریزی است و به انسان اختصاص ندارد، از این رو همه موجودات جهان به شکل طبیعی به ابزار دفاعی تجهیز شده‌اند. برخی دانشمندان اسلامی، چون دنیا عالم تزاحم است، دفاع را برای هر پدیده زنده امری فطری دانسته‌اند. براین پایه، نمی‌توان تاریخچه و زمان آغاز مشخصی برای آن شناساند و در حقیقت باید آن را با وجود انسان روی کره خاکی همزمان دانست، درنتیجه بیان تاریخچه‌ای به شکل مرسوم برای آن بی‌معناست؛ اما از دفاع نظامی و مشروعیت آن در شرایع پیشین می‌توان بحث کرد.

بسیاری از پیامبران و پیروان آنها در راه خدا و دفاع از اهداف الهی با دشمنان به نبرد برخاسته‌اند. براساس روایتی، حضرت ابراهیم (ع) نخستین مدافع در راه خداست که با فراهم کردن لشکری به کمک و دفاع از لوط (ع) در برابر دشمنان شتافت.

براساس آیات قرآن کریم موسی (ع) هنگام دفاع از یکی از پیروانش، در برابر مردی قبطی (دشمن موسی) با ضربه‌ای وی را از پای درآورد: ﴿وَدَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِنْ شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ﴾ و وقتی فهمید گروهی در پیِ وی و دستگیری اویند، گریخت و ناخواسته برای مدتی دور از مصر زندگی کرد: ﴿فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ وی پس از بازگشت به مصر دوباره به دفاع از بنی‌اسرائیل در بند فرعون پرداخت و برای به دست آوردن حقوق از دست رفته آنان اقدام کرد و آنان را برای دفاع در برابر ستمکاری‌های فرعون شوراند و به آنان پیروزی را وعده داد. موسی (ع) از آنان خواست با یاری خواستن از خدا و پیشه کردن صبر پیروزی خود را ضمانت کنند: ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ قَالُواْ أُوذِينَا مِن قَبْلِ أَن تَأْتِيَنَا وَمِن بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الأَرْضِ فَيَنظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾ و هنگامی که فرعونیان در پی مجازات موسی (ع) به دلیل رد اعتقادات باطلشان از سوی وی بودند، مؤمنی از آل‌فرعون که برخی او را حبیب نجار دانسته‌اند از موسی (ع) دفاع و تلاش کرد مانع قتل وی شود: ﴿وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾.

دفاع طالوت و داود (ع) از بنی‌اسرائیل در قرآن کریم گزارش شده است: قرآن پس از بیان چگونگی مبارزه طالوت با جالوت نقش مردم را در دفاع برجسته کرده و ریشه‌کنی فساد را به دفع برخی مردم به دست برخی دیگر وابسته می‌داند: ﴿وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ﴾. بر اساس آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾ پس از درگذشت موسی (ع) دشمنان بر بنی‌اسرائیل چیره شدند و با اسیر کردن فرزندانشان آنان را از سرزمین خویش بیرون راندند و خدا برای هدایت و نجات آنان از گمراهی پیامبری فرستاد. بنی‌اسرائیل برگرد پیامبرشان ـ که به اختلاف، نام او را شمعون، یوشع و اشموئیل خوانده‌اند ـ حلقه زده و از وی خواستند تا با انتخاب فرماندهی، آنان را برای مبارزه با دشمنانشان یاری دهد و پای‌بند شدند که شجاعانه در رکاب فرمانده با دشمن بستیزند و پیامبر آنان، به فرمان خدا طالوت را که شخصی شایسته و کاردان بود و بر دیگران در نیروی بدنی و دانش برتری داشت، به فرماندهی آنان برگزید. طالوت با گردآوری نیرویی اندک و سازماندهی با اخلاص‌ترین آنها به جنگ با دشمنان پرداخت.

در رویارویی دو سپاه، حضرت داود (ع) (از لشکر طالوت) که جوانی مؤمن بود، با پرتاب سنگی فرمانده دشمن (جالوت) را کشت و دشمن را شکست داد: ﴿فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ﴾، براساس گزارش قرآن کریم، ذوالقرنین در سومین سفرش به نقاط مختلف زمین به میان دو کوه در قفقاز رسید که در آنجا مردمانی با درکی پایین زندگی می‌کردند و از شر یأجوج و مأجوج در امان نبودند: ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِمَا قَوْمًا لَا يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا﴾، از این رو برای دفاع از حقوق خویش از ذوالقرنین خواستند که سدّی دفاعی در برابر یأجوج و مأجوج بسازد، تا از فسادانگیزی آنان در امان باشند: ﴿قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجًا عَلَى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ سَدًّا﴾. ذوالقرنین نیز به دفاع از آنان شتافت و با همکاری آنان و ابزار آهن و مس، سدّی میان آن دو کوه پدید آورد که یأجوج و مأجوج نمی‌توانستند در آن رخنه ایجاد کنند؛ یا از آن بالا روند: ﴿قَالَ مَا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ رَدْمًا آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتَّى إِذَا سَاوَى بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قَالَ انفُخُوا حَتَّى إِذَا جَعَلَهُ نَارًا قَالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْرًا فَمَا اسْطَاعُوا أَن يَظْهَرُوهُ وَمَا اسْتَطَاعُوا لَهُ نَقْبًا﴾.

برخی با استناد به تاریخ، همه جنگ‌های پیامبر (ص) را دفاعی دانسته و معتقدند که پیامبر (ص) در همه دوران حکومت خود در مدینه فرصت و امکانات لازم برای جهاد ابتدایی را به دست نیاورد. برخی از آیات قرآن نیز ماهیت دفاعی نبردهای پیامبر (ص) را تأیید می‌کنند: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾؛ ﴿وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾؛ ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾.

موارد تشریع دفاع و احکام آن

در موارد مختلفی از منابع فقهی ـ مانند ابواب جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، حدود، مرابطه ـ از دفاع سخن گفته شده است که به شکل کلی می‌توان آن را در سه حوزه بررسی کرد.

دفاع از کیان اسلام و سرزمین‌های مسلمانان

قرآن در آیه ﴿وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾ به آمادگی نظامی در برابر حمله دشمن اشاره دارد و مسلمانان را در برابر تهاجم پیش‌بینی نشده دشمنان بر ضد مسلمانان به آمادگی دفاعی ترغیب می‌کند. این تاکتیک دفاعی سبب می‌شود دشمن در اندیشه حمله به مرزهای اسلامی نباشد، از این رو فقیهان به هنگام درگیری و رویارویی با دشمن، دفاع را واجب دانسته‌اند. نزدیک به همه فقها با استناد به آیاتی چون: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾، ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾ و ﴿فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاء وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾؛ ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾، ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾، دفاع از کیان اسلام، جان، مال، آبرو و حریم مسلمانان در برابر تهاجم دشمن را امری مشروع و ضروری خوانده‌اند که ویژه شخص و زمان خاصی نیست. گرچه مفسران ذیل این آیات بیشتر به بررسی جنگ مسلمانان با مشرکان پرداخته‌اند، ازآنجا که حکم به قتال در مقابل کسانی است که به کشتار مسلمانان پرداخته‌اند، قطعا حکم دفاع را بیان می‌کند.

بر این پایه، برخی جهاد ابتدایی را به گونه‌ای کلی جایز نمی‌دانند و معتقدند آیات مطلق جهاد در راه خدا: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿فَلْيُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ وَمَنْ يُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾، ﴿الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾، ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾،﴿إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ با آیاتی که جهاد را به هجوم دشمن تقیید کرده: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾؛ ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾، ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾ تخصیص خورده‌اند و بر این پایه، جهاد تنها در برابر هجوم دشمن و برای دفاع از مسلمانان و اسلام مشروع است؛ حتی برخی به عدم جواز قتال مشرکانی فتوا داده‌اند که به مبارزه با مسلمانان نمی‌پردازند.

برپایه برخی از آیات یاد شده، در مکه که شهر امن الهی است، نباید جنگ و خونریزی انجام گیرد؛ اما تا وقتی که دشمن به شمشیر دست نبرده و اگر دشمن به جنگ دست زد، حتی در مسجدالحرام باید با او پیکار کرد و به سزای اعمالش رساند: ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾. امام صادق (ع) آیه ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾ را گویای جواز دفاع در برابر دشمن در هر زمان دانسته‌اند.

قرآن، مقابله به مثل را شرط دفاع می‌داند: ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾؛ نیز ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ﴾، بنابراین در دفع ظلم دشمن باید به اندازه تجاوز او پاسخ داد.

برخی از فقها اقدام به بیش از تجاوز دشمن در دفاع را ضمان‌آور، حتی موجب قصاص دانسته‌اند. به نظر فقهای شیعه، در جهاد دفاعی اجازه امام معصوم (ع) شرط نیست، ولی از آنجا که در جهاد دفاعی نیز به فرماندهی برخوردار از دانش جنگ و درایت لازم نیاز است، انجام گرفتن آن را با رهبری پیشوایی عادل بهتر می‌دانند و در نبود پیشوایی عادل، دفاع با راهنمایی امام جور را جایز می‌خوانند با این شرط که مدافع به نیت دفاع از خود، اسلام و مسلمانان پیکار کند؛ نه به قصد دفاع از امام جور.

دفاع از حریم شخصی

دفاع از حریم شخصی به حکم عقل و فطرت بایسته است و متون دینی نیز بر آن تأکید دارند و دفاع از جان، مال، عرض و ناموس را واجب می‌دانند. این نکته را از برخی عمومات قرآن کریم، مانند آیه ﴿الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنتَصِرُونَ وَجَزَاء سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِم مِّن سَبِيلٍ﴾ می‌توان دریافت. گرچه همان‌گونه که از سیاق آیات بر می‌آید این آیات درباره مشرکانی است که به مقدّسات اسلام احترام نگذاشته و حرمت حریم امن الهی را می‌شکنند یا احترام ماه‌های حرام را نگه نمی‌دارند، همان‌گونه که در میان محققان مشهور است، مورد، مخصص نیست.

از آیاتی دیگر نیز می‌توان حکم دفاع شخصی را فهمید؛ مانند: ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾، برخی این آیه را دلیل بر وجوب دفاع شخص توانا در برابر سارق و جز او دانسته‌اند. براین پایه، شخص توانمند اگر در برابر سارق و متجاوز از خود دفاع نکند و تسلیم او شود با دست خودش، خود را به هلاک انداخته است؛ نیز نظیر ﴿ا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾ که به مظلوم اجازه می‌دهد در مقام دفاع از خود تظلّم کند و بدی‌هایی را که در حق او شده بازگو کند.

آیه ﴿ذَلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ به کسانی که در برابر ظالم از خود دفاع می‌کنند، نصرت الهی را وعده می‌دهد که بنابر نظری به دفاع از نفس اشاره دارد، چنان‌که آیه ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾. نیز فقها در احکام این گونه دفاع گفته‌اند اگر مدافع به هنگام دفاع از خود و حریمش (همسر، فرزند، خادم و...) به مهاجم و یا اموال او آسیبی بزند، ضامن نیست و مهاجم نمی‌تواند وی را قصاص کند؛ یا دیه یا ارش از او بخواهد، بنابراین دفاع از جان و حریم شخصی، و به ظلم تن ندادن در هر وضعیتی، حتی هنگام احتمال خطر و عدم توان فرار از چنگ ظالم، واجب است؛ لکن در دفاع از مال اگر احتمال خطر جانی وجود داشته باشد، تنها روش‌های مسالمت‌آمیز جایز دانسته شده است. همچنین اگر مهاجمی به انسان یا به حریم او حمله یا حتی آهنگ تجاوز به حریم او را کند، مبارزه با او و راندنش به هر وسیله ممکن، جایز است و چنانچه به قتل مهاجم انجامد، مدافع، قصاص نمی‌شود؛ اما اگر مهاجم به مدافع آسیبی زند، ضامن است و بر اثر قتل مدافع، قصاص می‌شود.

یاری مظلوم

مقالهٔ اصلی: دفاع از مظلوم

از آنجا که ظلم در اسلام به کلی منفور است، مقابله با ستم و دفاع از مظلوم برای خشکاندن ریشه ستم راهکاری مناسب و مشروع است؛ ولی مسلمانان در دفاع از جان، مال و ناموس خویش نباید تجاوزگری پیشه کرده و بیش از آنچه به آنان ظلم شده در مورد دشمن خویش انجام دهند: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾، گرچه برخی این آیه را از آن رو که تنها جنگ با کسانی را جایز می‌داند که با مسلمانان نبرد می‌کنند، منسوخ با آیه ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ دانسته‌اند که مسلمانان را به جنگ با مشرکان به صورت مطلق دستور می‌دهد و بر اساس آن، نبرد با کافران را تنها به سبب کفرشان واجب خوانده که این حکم اطفال، رهبانان، کشاورزان، زنان و مردان غیر جنگجوی کفار را نیز در برمی‌گیرد. در مقابل، بسیاری از مفسران منسوخ بودن آیه را نپذیرفته و معتقدند سبب قتال با مشرکان، تجاوز نظامی آنان است، بنابراین ﴿وَلَا تَعْتَدُوا﴾ کشتار رهبانان را که در صومعه‌ها سرگرم عبادت‌اند و اطفال و زنان، نیز کسانی را که کارشان جنگ با مسلمانان نیست ـ مانند کشاورزان ـ یا کسانی را که به نبرد با مسلمانان نپرداخته‌اند روا نمی‌شمارد. به دیده برخی، این آیه از نخستین آیاتی است که تهاجم نظامی به دشمن را برای دفاع تشریع و مسلمانان را به آن تشویق کرده است.

به هر روی، قرآن کریم به مسلمانانی که تنها به جهت پذیرفتن دین خدا از سرزمینشان رانده شده و دشمنان اموال آنان را غصب کرده‌اند، جهاد در مقابل آنان را اجازه می‌دهد: ﴿ أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾. بر اساس شأن نزولی که برای این آیه یاد شده است، ظلمی که مشرکان نسبت به مسلمانان روا می‌داشتند، آزاری بود که بارها مسلمانان از آن به پیامبر اکرم (ص) شکایت می‌بردند و حضرت از این رو که هنوز مأمور به جنگ نبود، آنان را به صبر امر می‌کرد، تا اینکه آیه در مدینه نازل شد. در پی فرود آمدن این آیات، مسلمانان نه تنها به دفاع از خویش وظیفه داشتند، باید از دیگر مسلمانان ستمدیده نیز دفاع می‌کردند: ﴿وَمَا لَكُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا الَّذِينَ آمَنُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِيَاء الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا﴾ بر اساس شأن نزولی در این‌باره، مسلمانان مکه که نتوانسته بودند همراه دیگر مسلمانان به مدینه هجرت کنند و در دفاع از خود در برابر ظلم مشرکان نیز توان نداشتند، برای رهایی خود از آزار آنان از مسلمانان کمک خواستند، از این رو قرآن با نکوهش کوتاهی در دفاع از مسلمانان مظلوم مکه، مؤمنان را به جنگ با دشمنان آنان ترغیب کرد.

مفسران بر اساس آیه ﴿الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾ دفاع خدا از مظلومان را سنتی الهی دانسته‌اند که به دست انسان‌ها انجام می‌شود و در همه ادیان الهی این سنت بوده است و اگر خدا به دست گروهی از هر امتی به دفاع از گروه دیگر نمی‌پرداخت، مشرکان مراکز عبادی بندگان خدا را، اعم از صومعه‌ها، کلیساها و مساجد، ویران می‌کردند. براساس برخی از آیات، شرط دفاع از مظلوم مشرک بودن ظالم نیست، بلکه اگر دو گروه مسلمان به نبرد با یکدیگر پردازند، نخست باید برای خاموش کردن آتش جنگ و ایجاد صلح کوشید و چنانچه در این باره توفیقی به دست نیامد و یک گروه از آنان به تجاوزگری خود ادامه داد، باید به دفاع از مظلوم با گروه ستمکار ستیز کرد، تا در برابر حق تسلیم شده و از تجاوزگریدست بردارد: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾.

شیوه‌های دفاع

گرچه آیات پیش‌گفته جنگ را از شیوه‌های مؤثر و اساسی دفاع می‌دانند، در برخی آیات شیوه‌های دیگری نیز برای دفاع پیشنهاد شده است: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾، ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾ بر این پایه، تا دفاع به شیوه‌ای دارای آسیب کمتر شدنی است، نباید به روش سخت‌تر دست یازید، از این رو فقها برای دفاع مراتبی یاد و مدافع را به رعایت آن پای‌بند کرده‌اند. به هر روی، گاهی اوضاع ایجاب می‌کند که مدافع تنها با قلب منکری را انکار و با آن خود را از افتادن در دام ابلیس حفظ کند (دفاع قلبی)، چنان‌که علی (ع) فرمود کسی که عملی عدوانی یا صحنه‌ای غیراخلاقی را ببیند و با قلب آن را انکار کند، به سلامت از آن بیرون خواهد آمد و مصون می‌ماند. برابر برخی روایات، دفاع زبانی در مرحله دوم، دارای پاداش بالاتر از مرتبه نخست و برترین جهاد است.

به دیده برخی، دفاع باید متناسب با هجمه دشمن باشد؛ به این معنا که اگر دشمن با ابزار هنر آهنگ ضربه زدن به کیان اسلام کرد، در صورت امکان باید از دین دفاع هنری داشت. در مورد هجمه فرهنگی نیز باید دفاع علمی ـ فرهنگی انجام گیرد، از این روست که دانشمندی که برای گسترش فرهنگ می‌کوشد، از ۱۰۰۰ یا ۷۰۰۰۰ عابد برتر دانسته شده است. به هر روی، همان‌گونه که دفاع با جان ارزشمند است و کسی که در راه دفاع از مال، ناموس و دین خود کشته شود شهید است.

دفاع با بذل مال نیز ارزش داشته و روایات، کسی را که با بذل مال از دین خود دفاع کند، بخشنده‌ترین فرد شناسانده‌اند. به باور برخی از فقیهان، دفاع، به نتیجه برسد یا شکست بخورد، مقدّس است و اگر مدافع در این راه کشته شود، پاداش شهید دارد؛ اما در دیگر احکام (غسل و کفن) حکم غیر شهید را دارد.

پیامبر خاتم (ص) و دفاع از دیدگاه قرآن کریم

دفاع امری عقلایی و غیر قابل مناقشه برای هر انسانی است. آیاتی چون ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾﴿إِلَّا الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلًا﴾و ﴿وَإِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ از نگاه مفسران زیادی اشاره به امکان همزیستی مسالمت آمیز غیر مسلمانان با مسلمانان دارد. این مسأله مخصوصا در آیه ۸ سوره ممتحنه کاملا مشهود است؛ زیرا هنگامی که احسان و نیکی با کفاری که سر جنگ با مسلمانان ندارند، نهی نشده وجایز است، پس جنگ با آنان به طریق اولی مورد نهی خداوند خواهد بود. نتیجه چنین برداشتی آن است که علاوه بر کفار اهل ذمه، افرادی نیز به عنوان بی‌طرف شناخته می‌شوند که جان و مال آنان محترم شمرده می‌شود. در واقع اصالت صلح که در سده اخیر مورد تاکید قرار گرفته نتیجه طبیعی معنایی است که مفسران از فتنه در نظر گرفته و ملاک در قتال را محاربه می‌دانند. از سوی دیگر به صفت اجتماعی دفاع در حالت جنگ و نقض عهد است که در آیات بسیاری دلیل قتال با آنان نقض عهد بوده است. نگاه اسلام به مهاهدات بین‌المللی بسیار قابل توجه به نظر می‌رسد؛ زیرا برای عهد و میثاق جایگاه خاصی قائل است و حاضر نیست تا با تغییر شرایط و احساس قدرت، آن را زیر پا بگذارد. حال در این مدخل منظور از دفاع به جای جهاد ابتدایی به شیوه‌ها مختلف اعتقادی و اخلاقی مطرح است و در این بحث دو دسته از آیات ذکر شده است. یکی آن دسته از آیاتی که خداوند از پیامبر خود دفاع می‌کند، یا تعلیم می‌دهد که چگونه از خود دفاع زبانی و بیانی کند: و بخش دیگری ناظر به دستور به دفاع از خود پیامبر و مسلمانان است. اما در این آیات افزون بر این نکته مواردی از دفاع‌های خدا از پیامبر در برابر مشرکان و مخالفان و منکران و اهل شبهه مطرح شده و مباحث ناظر به جهاد دفاعی در مدخل جهاد آمده است.

1. ﴿قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَاللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾
2. ﴿قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ﴾
3. ﴿أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى * وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى﴾؛ ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ﴾
4. ﴿وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾؛ ﴿وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا﴾؛ ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَمَنْ يُجَادِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَمْ مَنْ يَكُونُ عَلَيْهِمْ وَكِيلًا﴾
5. ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا * مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا﴾؛ ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾
6. ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ﴾
7. ﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ﴾
8. ﴿تَنْزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ * أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ﴾
9. ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾
10. ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَلْ نَدُلُّكُمْ عَلَى رَجُلٍ يُنَبِّئُكُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّكُمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ * أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ﴾
11. ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾
12. ﴿وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتٰارِکوا آلِهَتِنٰا لِشٰاعِرٍ مَجْنُونٍ * بَلْ جَاءَ بِالْحَقِّ وَصَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ﴾
13. ﴿وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ * وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ﴾
14. ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾
15. ﴿أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکمْ أَولَ مَرةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللٰهُ أَحَق أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ﴾

نکات: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. دفاع پیامبر از توحید، با مبارزه علیه شرک و بت‌پرستی و اعلام باطل بودن خیال‌های مشرکان که براساس جهالت به نام خدایان نام‌گذاری کرده‌اند: ﴿قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا﴾... ﴿قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَاهِلُونَ﴾.... ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْمَاءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ﴾
2. تلاش برخی از مسلمانان در صدر اسلام، برای دفاع از خیانتکاران، در پیشگاه پیامبر: ﴿وَلَا تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنْفُسَهُمْ﴾
3. دفاع خداوند از پیامبر در برابر اتهام ازدواج با همسر فرزند، جهت حفظ شخصیت آن حضرت: ﴿فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا﴾
4. اهتمام خداوند به دفاع از پیامبر وحفظ شخصیت اجتماعی آن حضرت: ﴿مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ﴾
5. دفاع خداوند از پیامبر در برابر اتهام انتساب آموخته‌های خود از بشر به خدا: ﴿قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾
6. دفاع خداوند از پیامبر در برابر اتهام کهانت و جنون به آن‌حضرت: ﴿فَمَا أَنْتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلَا مَجْنُونٍ﴾
7. دفاع از پیامبر در برابر متهم ساختن وی به افترا بستن به خدا: ﴿قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾... ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ﴾... ﴿أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ فِي الْعَذَابِ وَالضَّلَالِ الْبَعِيدِ﴾
8. دفاع خداوند از پیامبر در برابر گمان باطل برخی از مسلمانان صدر اسلام، مبنی برخیانت پیامبر در غنائم جنگی ﴿وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَنْ يَغُلَّ وَمَنْ يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾
9. دفاع خداوند از محمد (ص) در برابر سخنان ناروای منافقان، نسبت به آن حضرت مبنی بر - گوشی - و زود باور بودن آن حضرت: ﴿وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ﴾ واین که گوش کردن آن حضرت به سخنان آنان سبب خیر برای عموم مردم است ﴿قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ﴾
10. وجوب دفاع از پیامبر و پیکار با اخراج‌گران آن حضرت ﴿أَلَا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ﴾.

فلسفه و اهداف دفاع از نظر قرآن

امر دفاع فطری بوده و در ذات همه انسان‌ها گرایش به دفاع و ابزارهای آن در قالب قوه غضب وجود دارد، به طوری که هر انسانی به طور فطری و طبیعی از جان و مال و عرض خویش دفاع می‌کند و هر گاه متجاوزی را بیابد سعی در سرکوب و دفع آن می‌کند. خدا این دفاع از خود را به عنوان یک سنت و قانون الهی در ذات هر انسانی قرار داده است و هر انسانی به طور فطری به دفاع برمی‌خیزد؛ زیرا مراد از «دفع اللّه» همان سنّت فطری است که در وجود همه انسان‌ها از سوی خداوند قرار داده شده است. این گرایش فطری دفاع که در ذات و نهاد هر انسانی سرشته شده، در وحی تشریعی نیز تأیید و امضا شده است، به طوری که دفاع به عنوان یک وظیفه شرعی نیز قلمداد می‌شود. بر همین اساس، اجازه پیکار به مسلمانان از سوی خداوند، به منظور دفع تهاجم دشمن و جلوگیری از ظلم تشریع شده است.

خدا در بیان فلسفه و هدف از قرار دادن دفاع به عنوان یک سنت فطری و یک حکم تشریعی به این نکته نیز توجه می‌دهد که برای حفظ صلاح زمین لازم است تا اقداماتی درقالب دفاع علیه متجاوز و مفسد انجام شود؛ و گرنه در اثر افساد مفسدان و ظالمان ممکن است زمین صلاحیت خویش را برای زیست انسانی از دست بدهد. در همین راستا نه تنها دفاع از خویش و سرزمین و اقتصاد و عرض و فرهنگ و هنجارها در قالب دفاع از جان و مال و عرض واجب شده است، بلکه خدا حتی خواهان حمایت و دفاع از هر مظلومی در برابر ظالمی می‌شود تا هیچ‌گونه ظلم و فسادی در زمین باقی نماند و حتی کسانی که امکان دفع ظلم و فساد را ندارند، به سبب حمایت دیگران از جمله مؤمنان وامت و نظام اسلامی بتوانند به سلامت و عدالت در زمین و دنیا زندگی کنند. بر این اساس می‌توان گفت که هیچ محدوده یا محدودیتی برای دفاع نیست، مگر بهره‌گیری از ابزار باطل برای احقاق حق که از نظر اسلام چنین بهره‌گیری نمی‌تواند مفید و سازنده باشد. همچنین هر گونه دفاع همان طوری که در ساختار حق انجام می‌شود، می‌بایست در ساختار عدالت عقلی وفطری انجام شود و از هر گونه ظلم و بی‌عدالتی پرهیز شود. بر همین اساس خدا می‌فرماید که دفاع از خویشتن و حملات دفاعی علیه دشمن می‌بایست تنها در حدّ تجاوز انجام شده از سوی دشمن باشد و از آن تجاوز نشود که خود بیانگر بی‌عدالتی و خروج از دایره و محدوده حق و عدالت است..

دفاع از مبانی توحید و موحدان

از مهم‌ترین وظایف نظام اسلامی، دفاع از مبانی توحید است؛ زیرا امت اسلام بر اساس فلسفه توحیدی و مبانی آن اقدام به ارائه سبک زندگی اسلامی کرده و این سبک را در همه ابعاد خویش تحت یک نظام اسلامی اقامه و برپا می‌دارند. بنابراین، ایستادگی و استقامت برای حفظ این مبانی و دفاع همان طوری که پیامبران در طول تاریخ همه هستی خویش را بر آن گذاشتند، از ضروریات و مهم‌ترین وظایف نظام اسلامی است.

در همین راستا لازم است تا نظام اسلامی با بهره‌گیری از موحدان شرایع دیگر آسمانی همچون اهل کتاب، به دفاع از مبانی توحید پرداخته و صف واحدی را برای آن تشکیل دهند. خدا از وظایف و تکالیف امت اسلام و نظام اسلامی افزون بر دفاع از مبانی توحید، دفاع از موحدانی می‌داند که آن مبانی را در زندگی خویش تحقق بخشیده و بر اساس آن فکر و زندگی می‌کنند. بنابراین، هر گاه گروه کافران و ملحدان به موحدان ظلم و ستم روا داشته و آنان را از حقوق ابتدایی چون سکونت در سرزمین آباء و اجدادی بیرون می‌کنند، لازم است تا امت اسلام و نظام سیاسی به دفاع از ایشان بپردازد و آنان را یاری رسانند تا بر دشمنان خویش پیروز شوند..

دفاع از حق

حق به معنای ثابت، شامل بسیاری از امور از جمله خود خدا می‌شود. از این رو خدا خود را حق معرفی کرده است که در برابر باطل قرار دارد. همچنین هر چیزی که از خدا نشات و سرچشمه می‌گیرد، حق دانسته شده است. و نیز به حقوق و امر ثابت از سوی خدا برای چیزی حق می‌گویند؛ پس حق در این معنا هر چیزی است که خدا آن را بر اساس سنت خویش برای هر چیزی مانند حق حیات، حق حریت، حق انتخاب و مانند آنها به عنوان امر ثابت تعیین کرده است. از نظر آموزه‌های قرآن، برای هر موجودی حقی است که باید بر اساس اصل عدالت اقامه شود؛ زیرا عدم اقامه آن به معنای ظلم و گرایش به باطل است. از آنجا که بسیاری از مردم نسبت به حقوق موجودات آگاهی دقیقی ندارند و عقلشان به سبب عدم کمال یا عدم امکان دسترسی به همه حقوق موجودات، ناتوان از شناسایی و احقاق آن است، خدا از طریق وحی و کتب الهی آن حقوق را بیان کرده و از طریق اقامه عدالت خواهان دستیابی همگان به این حقوق شده است. در حقیقت شناخت حقوق از طریق عقل سلیم و نقل وحیانی معتبر، امکان‌پذیر است؛ اما اجرای آن تنها به عدالت است؛ زیرا عدالت به معنای احقاق حق و اعطای حق هر صاحب حق و قرار دادن هر حقی در جای مناسب آن است که خدا آن را معین کرده است.

خدا در آیات قرآن بر امت و نظام اسلامی واجب می‌کند تا از حق و نیز حقوق موجودات به ویژه مردمان دفاع کنند و بی‌توجه به دین و مذهب و رنگ و جغرافیا و جنسیت، بر اساس عدالت، سهم و قسط معین و مشخص شده از سوی خدا برای هر فردی را بدهند. البته برای احقاق حق یا اعطای حق یا وضع آن نمی‌توان از هر شیوه و روشی حتی باطل استفاده کرد؛ زیرا هدف وسیله را توجیه نمی‌کند، بلکه برای احقاق حق می‌بایست از روش و ابزار حق استفاده کرد. از همین رو خدا در قرآن حتی به امت و نظام سیاسی امر می‌کند تا بهترین روش برای دفاع از حق را به کار گیرند. از آنجا که دفاع از حق به‌ویژه در برابر ظالمان مستکبر قدرتمند سخت و دشوار است، قرآن قیام برای خدا و دفاع از حق را نیازمند قدرت روحی و قلبی نیرومند می‌داند که بدون چنین قدرت ایمانی و روحی و قلبی امکان دفاع در برابر انواع فشارها وجود ندارد؛ زیرا دفاع و قیام برای خدا به معنای احقاق همه حقوقی است که خدا برای همه موجودات به‌ویژه در حوزه مباحث انسانی، زیست محیطی، جانوری و گیاهی و مانند آنها بیان و وضع کرده است. مبارزه با فساد و بی‌عدالتی در محیط زیست به‌ویژه علیه سوداگران و شرکت‌های چندملیتی و کارتل‌ها و تراست‌ها و نیز مقابله با شیاطین و مستکبران جهانی که حقوق بشر را تضییع می‌کنند و آنان را از ابتدایی‌ترین حقوق محروم می‌سازند، نیازمند قدرت بالای ایمان است که تنها از عده معدودی بر می‌آید که از نظر قرآن ایشان همان ﴿قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ﴾ هستند، به طوری که همه وجود ایشان اقامه عدالت به عنوان شاهدان الهی و سرمشق‌های خداوندی برای بشریت باشد..

دفاع از مظلومان و مستضعفان

عنوان مظلوم و مستضعف به تنهایی کفایت می‌کند تا امت و نظام اسلامی به دفاع از ایشان قیام کند و خواهان اقامه و اجرای عدالت و رهایی از ظلم و استضعافی باشد که از سوی ظالمان و مستکبران اعمال می‌شود. از نظر قرآن، همان طوری که خدا در مسائل شخصی در قالب حکم قصاص به صاحبان دم این اجازه ولایی را داده تا انتقام بگیرند، همچنین به ملت‌ها این اجازه را داده تا در دفاع از سرزمین‌ها و خانه‌های خودشان علیه ظالم به دفاع بپردازند و جان ظالمان را بستانند و آنان را به قتل برسانند.

حمایت از مظلوم در همه حال واجب عقلی و نقلی است که شرایع آسمانی در طول تاریخ بشریت آن را امضا کرده است. بنابراین، بر امت اسلام و نظام سیاسی است تا از مظلومان حمایت کرده و احقاق حق بر اساس عدالت کنند. این حمایت می‌تواند در قالب حمایت فرهنگی مانند دفاع رسانه‌ای و تبلیغاتی باشد چنان‌که شاعران مؤمن از مظلومان حمایت فرهنگی می‌کنند؛ چراکه مقصود از قید «وانتصروا من بعد ما ظلموا» دفاع شاعران مؤمن از پیامبر، اسلام و مسلمانان با ردّ‌ اشعار هجوی شاعران جاهلی است. همچنین این حمایت می‌تواند در قالب‌های دیگر حتی نظامی ‌انجام شود که خدا در قرآن بصراحت مؤمنان را بدان ‌ترغیب می‌کند. از نظر آموزه‌های قرآن، دفاع از مظلوم چنان اهمیت دارد که خدا خود به میدان دفاع می‌آید و از مظلومان حمایت می‌کند؛ چنان‌که قرآن از نصرت خویش برای مظلومانی سخن به می‌گوید که از خانه و کاشانه و سرزمین خویش اخراج و آواره شده‌اند.

بر اساس آیات قرآن، هر گاه مستکبران مردمانی را به استضعاف بکشانند و از آنان بهره‌کشی کنند، خدا لازم دانسته است تا نظام اسلامی و امت اسلام به دفاع از ایشان سلاح در دست گرفته و به مواضع مستکبران حمله و علیه آنان به جهاد بر خیزند و آنان را بکشند تا فتنه‌ای چون استضعاف از میان برود. از آنجا که زنان و کودکان و پیران بیشتر در معرض خطر ظلم و استضعاف هستند، لازم است تا چتر حمایت دفاعی بر سر این افراد گسترده شود و به سبب ناتوانی، مظلوم قرار نگیرند. در همین راستا خدا انواع قوانین را برای حمایت از حقوق اقشار ناتوان اجتماع از زنان و کودکان و پیران وضع کرده است. در همین راستا قوانین مربوط به یتیمان که دستشان از حمایت پدر کوتاه است، نمونه‌ای از قوانین سختگیرانه‌ای است که برای دفاع از این اقشار ناتوان و مستضعف از سوی خدا وضع شده است..

ضرورت دفاع نظامی‌

از نظر قرآن، امت و نظام اسلامی باید با توجه به شرایط و نیز نوع حملات دشمن کنش و واکنش داشته باشند. در حوزه دفاعی لازم است تا اگر دشمن از اسباب نظامی ‌بهره می‌گیرد، اقدامات تأمینی برای دفاع به‌طوری فراهم آید که بازدارنده باشد به‌ نحوی که دشمن هرگز وسوسه حمله به‌خاطرش خطور نکند و از‌ ترس سر جای خویش بماند. دفاع نظامی‌ علیه دشمنان در راستای تحقق اهدافی چون احقاق حقوق مظلومان و تأمین آزادی آنان برای ابراز عقیده خود، بازپس‌گیری وطن از متجاوزان و بازگشت به وطن، تأمین آزادی عقیده برای مؤمنان و امکان اقامه سبک زندگی توحیدی، جلوگیری از فساد و تباهی اجتماع، حفظ اماکن مذهبی، حفظ خانه‌ها و امکان زیست در آنها و مانند آنها انجام می‌شود.

دفاع اقتصادی و فرهنگی

همان‌طوری که لازم است تا از فکر و عقیده و نیز جان دفاع کرد، همچنین باید از امور دیگر از جمله سرزمین، اماکن مذهبی و مقدس و نظام‌های فرهنگی و اقتصادی مبتنی بر عدالت و فطرت و وحی حمایت و دفاع کرد. از این رو حضرت شعیب(ع) به دفاع از نظام اقتصادی سالم پرداخت و به مبارزه با کسانی اقدام کرد که با عدم بهره‌گیری از ‌ترازو و پیمانه حقوق اقتصادی مردم را تضییع می‌کردند یا حضرت یوسف(ع) با وضع قوانینی به مدیریت منابع اقتصادی و مبارزه با هرگونه تجاوزگری در این عرصه رو آورد تا همگان در شرایط بد اقتصادی بتوانند از حمایت‌های دولت و نظام سیاسی بهره گیرند و از معیشت مناسب برخوردار باشند. در عرصه فرهنگی مبارزه با فساد به‌ویژه مفاسد اخلاقی در دستور کار پیامبران از جمله حضرت لوط(ع) بود. خدا در آیات قرآن می‌فرماید دشمنان بر آن هستند تا با بهره‌گیری از هواهای نفسانی چون شهوت و غضب، سلامت فکری و فرهنگی اجتماع را مخدوش کنند و آنان را به رفتارهای هنجارشکنانه و ضدارزشی تشویق کنند..

ممنوعیت دفاع از ظالم و مجرم و خائن

انسان می‌بایست شاکر نعمت‌های الهی باشد و به هیچ وجه کفران زبانی و قلبی و عملی نداشته باشد. از نظر قرآن، شکر حقیقی نعمت استفاده درست از نعمت در راستای اهداف آفرینش و فلسفه وجودی هر چیزی است. بنابراین، کسی که از قدرت و ثروت بر اساس این فلسفه استفاده نمی‌کند، هر چند که به ظاهر شاکر زبانی باشد، ولی کفران عملی دارد و به‌عنوان ناسپاس حقیقی شناخته ومعرفی می‌شود. بر همین اساس خدا از مؤمنان می‌خواهد تا در راستای شکر عملی از نعمت‌هایی چون قدرت و ثروت برای کارهای خیر بهره گیرند و قدرت و ثروت خویش را در راه باطل و ظلم و بی‌عدالتی هزینه نکنند. حضرت موسی(ع) از خدا می‌خواهد قدرتی را که به او به‌عنوان نعمت الهی داده شده برای حمایت و پشتیبانی از مجرمان به کار نگیرد. پس هر کسی نعمتی چون علم یا قدرت و ثروت دارد، می‌بایست آن را در کارهای خیر به‌کار گیرد و از آنها برای اقامه باطل و بی‌عدالتی بهره نگیرد.

بر اساس این آیات قرآن دفاع از خائن، عملی نکوهیده و مورد توبیخ خداوند و گناهی بزرگ است و کسانی که از نعمت‌ها این‌گونه سوءاستفاده و کفران می‌کنند، در روز قیامت از هیچ‌گونه حمایت الهی برخوردار نخواهند شد. البته کسانی حتی از مسلمانان همواره به دلایل واهی و نادرست به حمایت از افراد مجرم و خائن و ظالم می‌پردازند که از نظر قرآن هیچ توجیهی برای این کارشان نیست و می‌بایست از این شیوه دست بکشند و به‌جای حمایت از این دسته از افراد به حمایت از حق و عدل بپردارند.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. سادات، سید احمد؛ مقاله «دفاع»؛ دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳
3. غلامی، نجف علی، مقاله «نظام امنیتی دفاعی اسلام»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲
4. منصوری، خلیل، دفاع چند جانبه از نگاه قرآن