دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)

دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	دیدگاه اهل سنت درباره انتظار

دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

میرزا عباس مهدوی‌فرد

حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است:

«اهل سنت نیز منتظر ظهور حضرت مهدی(ع) در آخرالزمان هستند و به این نکته ایمان دارند که پس از پرشدن زمین از ظلم و جور، آن حضرت خواهد آمد و زمین را از عدل و داد آکنده می‌سازد. اندیشه انتظار و اعتقاد به ظهور دولت حق در میان اهل سنت آن‌گونه که در جهان‌بینی شیعه مطرح است (یعنی اینکه مانند شیعه علاوه بر کوشش در راه تحقق عدل، مبارزه با ظلم و ظالم، و دست رد زدن به سینه حکومت‌های ستمگر، توجهات و توسلاتی نیز با ساحت اقدس و اعلای حضرت حجة(ع) داشته باشند) مطرح نیست. لکن مستندات و فعالیت‌های علمی‌ای در میان آثار مکتب اهل سنت به چشم می‌خورد که از وجود فکر انتظار و آرزوی ایجاد آرمان شهر عدالت در میان اهل سنت یا حداقل در میان اقشاری از آنان حکایت می‌نماید. که در ذیل به این شواهد اشاره می‌شود:

1. روایات انتظار در منابع اهل سنت: در راستای حفظ روحیه انتظار، بعضی از علمای اهل سنت روایاتی که فضیلت انتظار را بیان داشته در کتب خود ثبت و نقل نموده‌اند به عنوان نمونه علامه قندوزی این کلام نورانی را از وجود مقدس پیامبر(ص) نقل می‌کند که فرموده است: «"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"» بعد در توضیح آن اضافه می‌کند: «"أَي انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِظُهُورِ الْمَهْدِيِّ(ع)"».
2. تأکید علمای اهل سنت بر مسأله انتظار: عدّه‌ای از علمای اهل سنت تصریح به وجود انتظار در میان مسلمانان نموده و یا دیگران را به صبر و انتظار توصیه کرده و حتی فتوی بر وجود عقیده به انتظار داده‌اند، در اینجا به مواردی از سخنان این بزرگان اشاره می‌کنیم:
   1. مالک بن انس (امام مالکی‌ها) در جواب شخصی به نام محمد بن جعفر که شرح گرفتاری‌های خود را برای وی نقل کرد گفت: صبر کنید تا تأویل آیه: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾ آشکار گردد. در این گفتار؛ مالک بن انس شخص یاد شده را به صبر و انتظار ظهور دولت حق توصیه می‌نماید.
   2. ابن القیم در کتاب "اغاثة اللهفان من مصائد الشیطان" می‌نویسد: "یهودیان منتظر قائمی از اولاد داوود هستند که وقتی ظهور کند دعایی می‌خواند که همه مردم جهان می‌میرند ولی این قائم موعود ظاهراً همان دجال موعود است که یهودیان در انتظار ظهور آن هستند وگرنه مسیح بن مریم مسیح هدایت است که مسلمانان در انتظار نزول وی در کنار مهدی منتظر هستند که از اهل بیت نبوت است و پس از قیام زمین را پر از عدل و داد می‌سازد پس از آن که پر از ظلم و بیداد شده باشد". چنانکه ملاحظه می‌شود در کلام ابن قیّم، دو نکته به چشم می‌خورد که بر وجود مسأله "انتظار" در میان اهل سنت دلالت می‌کند، نخست آنکه انتظار مسیح(ع) در کنار حضرت مهدی(ع) را به همه مسلمانان نسبت می‌دهد و دیگر آنکه حضرت مهدی(ع) را با لقب "منتظر" یاد می‌کند و لازمه "منتظر" وجود "منتظِر" است.
   3. شیخ محمد سفارینی در کتاب "لوامع الانوار البهیة" می‌نویسد: "با بررسی مجموع احادیث منقول علم قطعی درباره ظهور مهدی(ع) به دست می‌آید و روی همین اصل اعتقاد به ظهور مهدی(ع) همانطور که در کتاب‌های اعتقادی اهل سنت و جماعت آمده یکی از واجبات است". سفارینی در این جملات حکم به وجوب اعتقاد به ظهور حضرت مهدی(ع) نموده و این وجوب اعتقاد به ظهور را رأی و نظر دیگر علمای اهل سنت در کتب اعتقادی آنان اعلام نموده است، و اعتقاد به ظهور اگر نگوئیم همان "انتظار" است لااقل اثر و نتیجه آن، انتظار خواهد بود.
   4. دکتر طه حسین می‌گوید: "مردم منتظر مسیح‌اند". او این انتظار را به عامه مردم نسبت می‌دهد. اما در مورد انتظار حضرت عیسی(ع)، ذکر دو نکته ضروری است:
      1. در جامعه مصری به ویژه در ایام طه حسین، عقیده به ظهور و انتظار وجود داشته است.
      2. عقیده انتظار در بین آن مردم از مهدی(ع) و مسیح(ع) تحریف شده است منشأ این تحریف روایاتی است که آمدن حضرت مسیح(ع) را پس از ظهور حضرت مهدی(ع) می‌دانند.
3. انتظار در ادعیه اهل سنت: بعضی از علمای اهل سنت اندیشه انتظار را در قالب دعا بیان داشته‌اند چنانکه محمد بدرالدین چنین اظهار می‌دارد: "خداوند این همه پریشانی و گرفتاری را از این امت به برکت ظهور و حضور او (حضرت ولی عصر) برطرف فرما «"إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً"» کسانی ظهور او را بعید و ناشدنی می‌پندارند، اما ما آن را شدنی و نزدیک می‌دانیم".
4. انتظار در اشعار اهل سنت: بعضی از بزرگان اهل تسنن در ضمن اشعار و ابیاتی انتظار خود نسبت به ظهور حضرت حجت(ع) را بیان داشته‌اند، سید جمال‌الدین حسینی محدث و مؤلف اهل سنت در کتاب روضة‌الاحباب که از کتب متداوله معروفه در نزد اهل سنت است چنین می‌سراید:

بیا‌ای امام هدایت شعار *** که بگذشت از حد غم انتظار

ز روی همایون بیفکن نقاب *** عیان ساز رخسار چون آفتاب

برون آی از منزل اختفاء *** نمایان کن آثار مهر و وفاء

و نیز شیخ عامر بن بصری در قصیده‌ای بنام ذات‌الانوار خطاب به حضرت ولی عصر(ع) چنین بیان می‌دارد: "به علّت طولانی شدن انتظار خسته و دلتنگ شدیم، پس‌ ای قطب وجود! تو را به پروردگارت قسم، با ظهورت ما را خوشبخت نما. پس به گونه‌ای باش (ظهور کن) تا ما تو را ببینیم که لذت و خوشی محب در این است که بعد از دوری و غیبت محبوبش را ملاقات کند.

و نیز شیخ فریدالدین عطار نیشابوری بعد از ذکر نام ائمه(ع) می‌گوید:

صد هزاران اولیا روی زمین *** از خدا خواهند مهدی را یقین

یا الهی مهدیه از غیبت آر *** تا جهان عدل گردد آشکار

حاصل آنکه موضوع مهدی(ع) و انتظار در نزد عالمان دینی و محدثان اهل سنت نیز مطرح است. البته جا داشت که آنان این مسأله اعتقادی و اسلامی و سیاسی اجتماعی را در میان توده‌های اهل سنت رواج بیشتری می‌دادند و تلاش می‌کردند تا دست رد گذاشتن به سینه حکومت‌های جابر و طاغوتی و اندیشیدن به حکومت عدل و قسط الهی و آمادگی برای ظهور "مصلح فاطمی" در توده‌های وسیع جهان تسنّن نیز حضور فعال داشته باشد تا این اعتقاد چونان خونی زنده و هیجانی برای مقابله با ستم و ستمگری در همه سرزمین‌های اسلامی جاری باشد و همچنین توسل و توجه به حقیقت اعلای "ولایت الاهیه مهدویة" همواره مددکار روح و جان و روشن کننده عقل و روان و پشتیبان دل و ایمان آنان گردد.

البته از این نکته نباید غافل شد که ایده انتظار در فرهنگ شیعی، به صورت عینی و زنده، تعریف شده و با هویتی تاریخمند و بسیار دقیق ثبت گردیده است، به همین علت توان‌بخشی و شورآفرینی و سازندگی اکسیری این امید مقدس و انتظار آرمانی، به مراتب جلوه‌گر‌تر و محسوس‌تر از پیامدهای آن در میان اهل سنت است، به گونه‌ای که توجه ناظران خارجی را به خود معطوف داشته است.

ماربین محقق آلمانی در این خصوص می‌گوید: از جمله مسائل اجتماعی بسیار مهمی که همیشه می‌تواند موجب امیدواری و رستگاری شیعه باشد، اعتقاد به وجود حجت عصر و انتظار ظهور اوست. زیرا عقیده شیعه این است هنگامی که انسان در بستر رود، به این امید باید بخوابد که چون صبح از خواب برخیزد، حجت عصر ظهور کرده، و برای تأییدش آماده باشد.

همان‌طور که ملاحظه فرمودید، اندیشه انتظار، و اعتقاد به روشن بودن پایان تاریخ زندگی بشریت اعتقادی همگانی است. تحقق چنین اتفاق نظری میان پیروان ادیان گذشته و اکثر ملت‌ها و اقوام و نیز نوابغ و فلاسفه غرب ـ با وجود تعدد ادیان و فاصله بسیار میان باورها و اختلاف افکار آنان ـ بر اصل ایده منجی‌باوری و انتظار منجی هیچگاه ممکن نیست بدون مدرک و پشتوانه‌ای استوار و اصیل باشد. زیرا نظایر چنین وحدت نظر جهان شمولی عادة بدون وجود سند و دلیل عقل‌پسند و معتبر صورت نمی‌پذیرد».

پاسخ‌های دیگر

۱. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛

حسین الهی‌نژاد حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در کتاب «بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت» در این‌باره گفته است: «متأسفانه در منابع حدیثی اهل سنت که دربردارنده روایات‌الانتظارند، هیچ اثری از واژه انتظار که دلالت بر انتظار خاص یعنی انتظار ظهور امام مهدی(ع) کند، نیست؛ ولی به عکس در اقوال و نوشتار علمای معاصر اهل سنت این واژه به کار رفته و در معنای انتظار خاص نیز استعمال شده است؛ مثلاً در کتاب اغاثة‌اللهفان من مصائد الشیطان از ابن‌قیم آمده است: مسلمون (یعنی همۀ گروه‌های اسلامی) در انتظار فردی به سر می‌برند به نام مهدیان که از اهل بیت پیامبر گرامی اسلام(ص) بوده است و زمین را پر از عدل و داد می‌کند. دربارۀ مفهوم و جایگاه انتظار در کتاب موسوعة فقه‌الابتلاء به تألیف علی بن نایف شحود مطالب دقیق و ظریفی بیان شده است و ایشان در این کتاب بابی گشوده است تحت عنوان "الاعداد سبیل الاستقامه" که به بیان اعداد و آمادگی پرداخته و گفته است انجام دادن هر کار مهمی بدون مقدمه و تهیؤ ممکن نیست و این بحث از جمله مباحث مهمی است که علمای علم اصول و فقه در علم اصول و علم فقه بدان توجه ویژه کرده‌اند و خداوند در قرآن نیز با بیان آیات مختلفی به این موضوع اشاره کرده است: مِنْ قَبيلِ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَی: ﴿وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى﴾، إِذِ السَّعْيُ وَ الْحَرَكَةُ مِنْ شَأْنِهِ إِيصالُ الْمُكَلَّفِ الَی تَحْقِيقِ مَا يَصْبُو إِلَيْهِ دُونَ الْجُمُودِ وَ الْخُنُوعِ وَقَولُهُ سُبْحَانَهُ: ﴿وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً﴾، . همو در ادامه می‌نویسد: همیشه میان حادثه مهم و فرایندی که به آن منتهی می‌شود، فترت و فاصله‌ای است که این فاصله را اعداد و استعداد پر کرده و در واقع این فاصله و این اعداد نیز به نوعی تداعی انتظار است. وی سپس به بیان مفهوم انتظار و جایگاه مهم آن می‌پردازد او سپس می‌گوید: ما نیز منتظر ظهور امام مهدی(ع) هستیم و انتظار ما به معنای در خانه نشستن و اکتفا کردن به انتظار لسانی نیست. وی در ادامه می‌نویسد: اصلاً انتظار مقوله‌ای است که علاوه بر اینکه مورد تأیید و تأکید شرع است، مورد توصیه و سفارش عقل نیز هست». نزول حضرت عیسی(ع) از جمله باورهای مهم اهل سنت است. بر این اساس اهل سنت در انتظار روزی به سر می‌برند که حضرت عیسی(ع) از آسمان فرود آید و در مبارزه با دجال، حضرت مهدی(ع) را یاری کند. ابن‌قیم در این مورد می‌نویسد: ملت‌های سه‌گانه یهودیت، مسیحیت و مسلمانان در انتظار منتظری (حضرت عیسی) به سر می‌برند که بدان وعده داده شده‌اند و مسلمانان در انتظار حضرت عیسی(ع) به سر می‌برند که با آمدنش به شکستن صلیب و کشتن خوک و به از بین بردن یهودیت و مسیحیت مبادرت می‌ورزد. وی در ادامه می‌نویسد: همچنین مسلمانان در انتظار ظهور امام مهدی(ع) به سر می‌برند که از اهل بیت نبوت است و جهان را پر از عدل و داد می‌کند. المقدسی در کتاب التحفة‌المقدسیه می‌نویسد: همه امت‌های سه‌گانه یهودیت و مسیحیت و مسلمانان در انتظار آمدن حضرت عیسی(ع) به سر می‌برند؛ اما تفاوت ما با مسیحیت در این است که آنها در انتظار حضرت عیسایی به سر می‌برند که در مورد ایشان ادعای الوهیت دارند؛ ولی ما مسلمانان در انتظار حضرت عیسایی به سر می‌بریم که بنده و رسول خداست. الشحود در کتاب المفصل فی الرد علی شبهات اعداء الاسلام در این خصوص می‌نویسد: یهودیان در انتظار مسیح دجال هستند؛ ولی مسیحیان و مسلمانان در انتظار مسیح واقعی و راستین‌اند که مرتبط با دجال و مبارزه با اوست. ابن‌قیم در کتاب هدایة‌الحیاری انتظار امت‌های سه‌گانه را این‌گونه تشریح می‌کند: یهودیان در انتظار مسیح دجال هستند و مسیحیان در انتظار مسیح ضلالت‌اند؛ ولی مسلمانان در انتظار مسیحی هستند که به شریعت پیامبر گرامی اسلام(ص) عمل می‌کند و به کشتن خنزیر و دجال می‌پردازد. التویجری در کتاب موسوعة فقه‌القلوب این ادعا را مطرح می‌کند که همه مسلمانان در انتظار نزول حضرت عیسی(ع) به سر می‌برند تا حضرت بیاید و کار یهودیان، مسیحیان و بت‌پرستان را یک‌سره کند و صلیب و بت آنها را از بین ببرد. مطالب فوق که به نوعی بیانگر دیدگاه علما و اندیشمندان اهل سنت است و نیز منابع حدیثی اهل سنت که به نحوی دربردارنده روایاتی درباره حضرت عیسی(ع) است، اعتقاد فراگیر و قطعی اهل سنت به حضرت عیسی(ع) و نزول او هنگام ظهور امام مهدی(ع) را ثابت می‌کند. بی‌تردید در مباحث آخرالزمانی و منجی‌گرایی همیشه باورداشت امام مهدی و حضرت عیسی مکمل یکدیگر و در کنار هم قابل تعریف و توجیه‌اند و به نوعی آن دو ابرمرد آسمانی در رخداد و حوادث مختلف آخرالزمانی در کنار یکدیگر قرار دارند و با هماهنگی به دنبال اجرای نهضت جهانی و تحقق اهداف آن به پیش می‌روند. این هماهنگی که منجر به تحول و تکامل جهانی است، می‌تواند در قالب‌های مختلفی همپوشانی داشته باشد؛ مثلاً هدف هر دو یکی است، هر دو در مقطع آخرزمان ظاهر می‌شوند، هر دو در مبارزه با ستمگران از جمله سرآمد آنها دجال مشارکت می‌کنند، هر دو به دنبال اجرایی کردن دین اسلام حرکت می‌کنند و هر دو دارای وصف منتظر هستند و مورد انتظار مسلمانان‌اند. آری، از این همبستگی و هماهنگی امام مهدی(ع) و حضرت عیسی(ع) در اجرای برنامه‌های آخرالزمانی که مورد قبول همه اهل سنت است، می‌توان به همسانی و مشابهت شاخصه‌ای آن دو نیز پی برد؛ یعنی چنانچه اهل سنت در مورد حضرت عیسی(ع) به باورمندی انتظار رسیده است، در مورد حضرت مهدی(ع) نیز همین اذعان و باور اجرایی می‌شود؛ پس در نتیجه از باورمندی به انتظار حضرت عیسی(ع) در اهل سنت می‌توان به باورمندی انتظار حضرت مهدی(ع) در اهل سنت نیز پی برد».