اسامة بن زید بن حارثه کلبی در تاریخ اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

أسامة بن زید بن حارثة بن شراحیل
محل زندگی	دمشق، مدینه
دین	اسلام
اطلاعات علمی
استادان	اسود بن سریع تمیمی؛ زبیر بن عوام اسدی؛ جاریة بن قدامة سعدی؛ ابوذر غفاری؛ حبیب بن مسلمة قرشی
شاگردان	أسید بن متشمس تمیمی؛ حسن البصری؛ مغیرة بن حوشب الأزدی؛ بجالة بن عبدة تمیمی؛ جبر بن حبیب

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اسامة بن زید بن حارثه کلبی است. "اسامة بن زید بن حارثه کلبی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اسامة بن زید بن حارثه کلبی در قرآن | اسامة بن زید بن حارثه کلبی در حدیث | اسامة بن زید بن حارثه کلبی در تاریخ اسلامی| اسامة بن زید بن حارثه کلبی در تراجم و رجال

مقدمه

اسامة بن زید بن حارثة بن شراحیل، آزاد کرده رسول خدا(ص) و کنیه او ابومحمد یا ابوزید است. البته کنیه او را ابویزید و ابوخارجه نیز گفته‌اند و از قبیله بنی کلب بن وبره بود پدر و مادرش هر دو بنده و کنیز رسول اکرم(ص) بوده‌اند و چون پیامبر اکرم(ص) به وی بسیار علاقه‌مند بودند، او را “محبّ الرسول” می‌نامیدند.. وی به همراه پدر و مادرش به مدینه هجرت کرد. روایاتی درباره محبّت پیامبر(ص) به اسامه در منابع ذکر شده. که بر اساس بعضی از آنها، پیامبر هدایای بزرگان دیگر اقوام، چون حلّه دحیه کلبی و کسوت ذی یزن را به اسامه هدیه کرده‌اند.

پدر و مادر اسامه

زید، پدر اسامه و کنیه او ابو اسامه بود. او در دوران کودکی هنگامی که همراه مادر برای دیدار بستگانش به قبیله بنی‌معن رفته بود، با شبیخون طایفه قین مواجه شد و آنها زید را اسیر کرده و برای فروش به بازار عُکاظ آوردند. حکیم بن حزام برادرزاده حضرت خدیجه او را برای خدیجه خریداری کرد و خدیجه هم زید را به پیامبر(ص) بخشید لذا زید به مولى رسول الله معروف گردید. زید از همان اوایل بعثت، به اسلام روی آورد و جزو سابقین در اسلام قرار گرفت و سرانجام در جنگ موته سال هشتم هجری، قبل از فتح مکه به شهادت رسید.

نام مادر اسامه (ام ایمن) برکه بود و او کنیز عبدالله بن عبدالمطلب، پدر پیامبر(ص) بود که از او و یا از آمنه به پیامبر(ص) به ارث رسید.

ام‌ایمن، پرستار پیامبر(ص) بود. پیامبر(ص) در این باره می‌فرمود: “بعد از آمنه ام‌ایمن مادر من است”. زمانی که پیامبر(ص) به دنیا آمد ام‌ایمن از آن حضرت پرستاری کرد تا پیامبر بزرگ شد و او را آزاد کرد. پیامبر اکرم(ص) او را به همسری زید (پسر خوانده خود) درآورد و اسامه از این ازدواج متولد شد.

همان‌گونه که اشاره شد، اُسامه از پدری که فرزند خوانده رسول خدا(ص) و از مادری که دایه و به جای مادر آن حضرت بود، به دنیا آمد. از این رو اُسامه همواره مورد عنایت خاص حضرت قرار داشت و به قدری به او اظهار علاقه می‌کرد که وی را "حب رسول الله" می‌نامیدند.

ابن اثیر در اسد الغابه از ابن عمر نقل می‌کند: رسول خدا(ص) فرمودند: به راستی اُسامه از محبوب‌ترین مردم نزد من است، امیدوارم او از صالحان شما باشد، پس همواره او را به خوبی سفارش نمایید.

اسامه و شرکت در جنگ‌ها

جنگ بدر

در اینکه اسامه در جنگ بدر شرکت نکرده شکی نیست. واقدی می‌نویسد: پیامبر(ص) روز یکشنبه دوازدهم رمضان با همراهان خود از مدینه بیرون آمد و چون به ناحیۀ نقب بنی دینار رسید، در بقع مستقر شد و لشکر را آماده کرد و از سپاه سان دید. از میان ایشان عبدالله بن عمر، اسامة بن زید، رافع بن خدیج، براءة بن عازب، اسید بن ظهیر، زید بن ارقم، و زید بن ثابت را به مدینه باز گرداند و اجازه شرکت در سپاه نداد.

همچنین اسامه نقل قول‌هایی را درباره این جنگ بیان کرده که نشان عدم شرکت او در جنگ است. اسامة بن زید از قول گروهی از مردان بنی عبد الاشهل روایت می‌کند در روز بدر شمشیر سلمة بن اسلم بن حریش هم شکست و بی سلاح ماند. پیامبر(ص) چوب دستی خود را که از شاخه خرمای ابن طاب بود به او داد و فرمود: با این ضربه بزن! و ناگاه تبدیل به شمشیری خوب شد و این شمشیر همواره پیش سلمه بود تا آنکه در جنگ پل ابوعبید کشته شد.

اسامه و خبر پیروزی بدر

پیامبر(ص) زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را از اثیل به مدینه فرستاد. آنها روز یکشنبه و در گرمای شدید، به مدینه رسیدند. عبدالله در دره عقیق از زید جدا شد و همچنان که سوار بر مرکب خود بود شروع به جار زدن کرد و می‌گفت: ای گروه انصار، شما را به سلامت رسول خدا و کشته و اسیر شدن مشرکان مژده باد، هر دو پسر ربیعه کشته شدند، سهیل بن عمرو ذوالانیاب و گروه زیاد دیگری هم به اسارت در آمدند. عبد الله بن رواحه در محله بالای مدینه به خانه‌های انصار می‌رفت و خانه به خانه به آنها مژده می‌داد. قبائل بنو عمرو بن عوف، خطمه و وایل در آن محله ساکن بودند. بچه‌ها هم از پی عبدالله بن رواحه حرکت می‌کردند و فریاد می‌کشیدند: ابوجهل بدکاره کشته شد! تا به محله بنی امیة بن زید رسیدند. زید بن حارثه هم در حالی که سوار بر قصواء ـ ناقه پیامبر ـ بود، اهل مدینه را مژده می‌داد. چون به مصلّی رسید، همچنان که سوار بر ناقه بود، فریاد زد: عتبه و شیبه پسران ربیعه، پسران حجاج، ابوجهل، ابوالبختری، زمعة بن اسود و امیة بن خلف کشته شدند! و سهیل بن عمرو ذو الانیاب و گروه زیادی اسیر شدند! مردم حرف زیدبن حارثه را باور نمی‌کردند و می‌گفتند: زید گریخته است! این حرف مسلمانان را به خشم آورد و ترسیدند. مردی از منافقان به اسامة بن زید گفت: پیامبر شما و همراهانش کشته شده‌اند. مرد دیگری از منافقان به ابولبابة بن عبد المنذر گفت: یاران شما چنان پراکنده شده‌اند که هرگز جمع نخواهند شد. بیشتر اصحاب محمد و خود او کشته شده‌اند، این ناقه اوست که ما می‌شناسیمش و این زید هم که گریخته است از ترس نمی‌فهمد چه می‌گوید! ابولبابه گفت: خداوند گفتارت را تکذیب فرماید! همه یهودیان هم می‌گفتند: زید، فقط گریخته است! اسامة بن زید گوید: آمدم و با پدر خود خلوت کردم و پرسیدم: پدر جان اینکه می‌گویی راست است؟ گفت: آری پسرکم، به خدا راست است! قوی‌دل شدم و پیش آن منافق برگشتم و گفتم: تو از کسانی هستی که نسبت به پیامبر و مسلمانان یاوه سرایی می‌کنند! چون رسول خدا بیاید گردنت را خواهد زد. گفت: ای ابو محمد، این چیزی بود که من از مردم شنیده بودم! .

اسامه و جنگ بنی قریظه

پیامبر(ص) روز چهارشنبه سال پنجم هجرت هفت روز از ماه ذی قعده باقی مانده بود که به سوی بنی قریظه حرکت و پانزده روز ایشان را محاصره کرد و روز پنج شنبه هفتم ذی حجه بازگشت و ابن ام مکتوم را در مدینه جانشین فرمود. پیامبر(ص) فرمان دادند مردان اسیر را به خانه اسامة بن زید منتقل کنند و زنان و کودکان را به خانه دختر حارث بردند. همچنین دستور فرمود تا چندین بار خرما میان آنها توزیع شود. گروهی از ایشان آن شب را به خواندن تورات مشغول بودند و برخی از ایشان برخی دیگر را به استقامت و پایداری در دین و تمسک به تورات توصیه می‌کردند.

سهم اسامه از غنائم خیبر

پیامبر(ص) برای هر یک از همسران خود هشتاد بار خرما و بیست بار جو عنایت فرمود. به عباس بن عبدالمطلب دویست بار خرما داد. به فاطمه(س) و علی(ع) مجموعاً سیصد بار خرما و جو اختصاص داد که از این مقدار هشتاد و پنج بار آن جو بود و از مجموع سیصد بار، دویست بار از فاطمه(س) و بقیه از علی(ع) بود. به اسامة بن زید یک‌صد و پنجاه بار لطف فرمود که چهل بار جو و پنجاه بار هسته خرما و بقیه‌اش خرما بود.

اسامه و فتح مکه

روز فتح مکه پیامبر(ص) در حالی که سوار بر شتر اسامة بن زید بود و اسامه هم عقب سر آن حضرت بر شتر سوار بود، وارد مکه شد، و بلال و عثمان بن طلحه هم همراه آن حضرت بودند. چون کنار دروازه رسیدند، عثمان بن طلحه کسی را فرستاد تا کلید را بیاورد و آنرا به رسول خدا تسلیم کرد. از اسامة بن زید نقل شده: من همراه رسول خدا(ص) وارد کعبه شدم. پیامبر(ص) تصاویری دیدند و به من دستور دادند تا سطل آبی بیاورم، سپس پارچه‌ای را در آن خیس فرمود و با آن به چهره‌ها مالید و فرمود: خداوند بکشد مردمی را که تصویر چیزهایی را که نیافریده‌اند، می‌کشند.

اسامه و دفن دختران پیامبر(ص)

اسامه و شرکت در دفن ام کلثوم

در شعبان سال نهم ام کلثوم دختر رسول خدا(ص) از دنیا رفت و آن حضرت بر او نماز خواند و در هنگام دفن ام کلثوم، بالای قبرش علی(ع) و فضل و اسامة بن زید نشسته بودند.

اسامه و شرکت در دفن رقیه

واقدی نقل می‌کند: در جریان جنگ بدر وقتی زید پدر اسامه خبر پیروزی مسلمانان را آورد اسامه از هموار کردن خاک بر گور رقیه دختر پیامبر(ص) از بقیع بر می‌گشت.

اسامه و سریه ابن سعد

در شعبان سال هفتم هجری رسول خدا(ص) بشیر بن سعد را همراه سی مرد به سوی طایفه بنی مرّه به فدک اعزام فرمود. بشیر حرکت کرد و چوپان‌هایی را دید و پرسید: مردم کجایند؟ گفتند: در خانه‌های خود هستند. چون فصل زمستان بود مردم کنار آب‌ها حاضر نبودند. بشیر هر چه شتر و گوسفند بود به غنیمت گرفت و به سوی مدینه بازگشت. چون این خبر به مردم رسید، به دنبال بشیر آمدند و در سیاهی شب به او رسیدند. اطرافیان بشیر شروع به تیراندازی کردند به طوری که تیرهایشان تمام شد و چون صبح شد بنی مره بر آنها حمله کردند. گروهی از یاران بشیر کشته و گروهی متفرق شدند. خود بشیر جنگ سختی کرد ولی پاشنه پایش قطع شد و آنها فکر کردند حتماً مرده است، لذا گوسفندان و شتران خود را گرفتند و برگشتند. نخستین کسی که این خبر را به مدینه آورد، علبة بن زید حارثی بود. بشیر بن سعد میان کشته شده‌ها افتاده بود. چون شب شد به سختی خود را به فدک رساند، و چند روزی پیش یک یهودی ماند تا زخم‌هایش بهبود نسبی یافت و سپس به مدینه برگشت. پیامبر(ص) زبیر بن عوام را آماده حرکت کرده و به او فرمودند: حرکت کن و به طرف محل کشته شدن یاران بشیر برو و اگر خداوند تو را بر ایشان پیروز گردانید، میان ایشان باقی نمان. دویست نفر را هم برای همراهی با زبیر آماده کرده و برای او پرچم بستند. در این موقع غالب بن عبدالله از سریه‌ای که رفته بود برگشت و خداوند او را به پیروزی رسانده بود. پیامبر(ص) به زبیر بن عوام فرمودند: بنشین! و همان غالب بن عبدالله را همراه با دویست نفر اعزام فرمود. اسامة بن زید هم همراه او حرکت کرد و به محل کشته شدن یاران بشیر رسیدند. عقبة بن عمرو ابو مسعود، کعب بن عجره، و علبة بن زید از همراهان غالب در این سریّه بودند. غالب حرکت کرد و شبانگاه به جایی رسید که دشمن دیده می‌شد. آنها شتران خود را آب داده و کنار آب، آنها را بسته بودند و خود در حال استراحت بودند. غالب برخاست و خدای را سپاس و ستایش کرد و گفت: من شما را به پرهیزگاری خداوند یکتای بی‌همتا وصیت می‌کنم و می‌خواهم از من اطاعت کنید و نسبت به من عصیان نکنید و در هیچ کاری با من مخالفت نورزید زیرا آن کسی که اطاعت نشود رأی و اندیشه‌ای ندارد. آنگاه میان ایشان پیوند محبت و دوستی برقرار کرد و دو نفر، دو نفر آنها را تقسیم کرد و گفت: هیچ کس نباید از رفیق خود جدا شود و چنین نشود که کسی پیش من بیاید و اگر از او بپرسم دوست و همرزم تو کجاست، بگوید نمی‌دانم و چون من تکبیر گفتم شما هم تکبیر بگویید. غالب تکبیر گفت و مسلمانان هم تکبیر گفتند و شمشیرها را بیرون کشیدند. افلح بن سعید از بشیر بن محمد بن عبدالله بن زید نقل می‌کند: ما چهارپایان و شتران را که کنار چاه‌های آب بسته بودند، محاصره کردیم. مردان آنها قصد جنگ داشتند و ساعتی با آنها جنگیدیم و فریاد می‌کشیدیم و شعار خودمان را که “امت! امت!؛ بمیران، بمیران” بود تکرار می‌کردیم. اسامة بن زید مردی از دشمن را که نامش نهیک بن مرداس بود تعقیب کرد و از صحنه دور شد و ما افراد حاضر را محاصره کردیم و گروهی را کشتیم و زنان و چهار پایان آنها را هم گرفتیم. غالب که فرمانده ما بود، پرسید: اسامة بن زید کجاست؟ ساعتی از شب گذشته بود که اسامة بن زید آمد. فرمانده ما او را به سختی ملامت و سرزنش کرد و گفت: مگر متوجه آنچه به تو گفته بودم، نشدی؟ گفت: من در تعقیب مردی از دشمن بودم که مرا مسخره می‌کرد و همین که نزدیک او رسیدم و با شمشیر زخمی بر او زدم، صدا زد «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ». فرمانده گفت: آیا پس از آن شمشیرت را غلاف کردی؟ گفت: نه به خدا سوگند، چنان نکردم و چنان بر او ضربه زدم تا به کام مرگ رفت. همه گفتیم: بسیار کار بد کردی، این چه کاری است که کرده‌ای؟ مردی را که «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» گفته است کشته‌ای!! اسامه به شدت پشیمان شد. خود اسامة بن زید نیز نقل می‌کند: در این سریه فرمانده ما میان ما پیمان برادری بست و همرزم و برادر من در این جا ابوسعید خدری بود. اسامه گوید: پس از اینکه نهیک بن مرداس را کشتم از این پیشامد در درون خود بسیار احساس ناراحتی می‌کردم به طوری که هیچ قدرتی حتی برای غذا خوردن نداشتم. چون به مدینه رسیدم، رسول خدا(ص) مرا در آغوش کشیدند و بوسیدند و من هم آن حضرت را در بغل گرفتم. سپس فرمودند: ای اسامه اخبار این جنگ را بگو! اسامه شروع به نقل اخبار جنگ کرد و چون موضوع کشتن نهیک بن مرداس را گفت، پیامبر(ص) فرمودند: ای اسامه او را در عین حالی که «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» گفته بود کشتی؟ اسامه شروع به بهانه‌تراشی کرد و گفت: ای رسول خدا، او این کلمه را برای نجات از مرگ بر زبان راند. پیامبر(ص) فرمودند: مگر قلب او را شکافتی و فهمیدی که او راستگو یا دروغگوست؟ اسامه گفت: از این پس هرکس را که «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید نخواهم کشت. و اسامه می‌گفت: آرزو داشتم ای کاش تا آن روز مسلمان نشده بودم.

قمی نیز در تفسیرش در مورد مرداس بن نهیک فدکی یهودی نقل کرده: او هنگامی که احساس کرد، لشکریان رسول خدا(ص) به پیش می‌آیند، مال و خانواده‌اش را جمع کرد و به گوشه‌ای از کوه پناه برد. اسامة بن زید از کنار او گذشت و او شروع به گفتن «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ» کرد، اما اسامه ضربه‌ای به او وارد کرد و او را کشت. پس از آنکه نزد رسول خدا(ص) بازگشت، آن حضرت را از جریان باخبر کرد. پیامبر(ص) پرسید: آیا مردی را کشتی که می‌گفت: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» و «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»؟! جواب داد: ای رسول خدا، این را به خاطر کشته نشدن می‌گفت! پیامبر(ص) فرمود: تو که پرده قلبش را نشکافتی تا بدانی در آن چیست و آنچه را به زبان گفته است، قبول نکرده‌ای، در حالی که نمی‌دانی در درونش چه نیتی داشته است!! زید قسم خورد پس از آن هیچ‌کس را که شهادت می‌دهد: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾ به قتل نرساند و خداوند در این مورد فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾.

اسامه و آیه غیبت

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾. درباره دو نفر از یاران رسول خدا(ص) نازل شده است که از دوست خود سلمان غیبت کردند، این دو نفر سلمان را فرستادند خدمت پیامبر(ص) برود تا برایشان غذا بیاورد. پیامبر(ص) نیز سلمان را نزد اسامة بن زید که انباردار قافله بود فرستاد، اسامه گفت: غذا تمام شده و چیزی پیش من نیست. سلمان نیز دست خالی برگشت، آن دو نفر گفتند: اسامه بخل ورزیده و به سلمان هم گفتند: اگر او را سر چاه پر آبی بفرستیم خشک خواهد شد، آن‌گاه خودشان راه افتادند نزد اسامه بروند، با اینکه پیامبر(ص) به آنان این دستور را نداده بود. حضرت به آنان فرمود: چه شده است که می‌بینم دهانتان آلوده به گوشت است. گفتند: یا رسول الله ما امروز گوشتی نخوردیم، فرمود: گمراه شده‌اید. داشتید گوشت سلمان و اسامه را می‌خوردید و به دنبال آن آیه فوق نازل شد.

لشکر اسامه

یکی از مواردی که اهمیت مقام و منزلت اُسامه را نزد رسول خدا(ص) به وضوح به اثبات می‌رساند، فرماندهی او در لشکری بزرگ برای رویارویی با بزرگ‌ترین ارتش جهان آن روز (ارتش روم) است. در این زمینه باید گفت: رسول خدا(ص) همواره از کشته شدن زید بن حارثه و جعفر و اصحاب او یاد می‌کرد و نسبت به آنها اندوه شدیدی ابراز می‌فرمود. در 26 ماه صفر سال یازدهم هجری؛ پیامبر(ص) فرمان آماده شدن مردم برای جنگ با روم را صادر فرمود و دستور داد با سرعت برای این کار آماده شوند و این سفارش را تکرار می‌کرد که: "با جيش اُسامه حرکت کنید، خدا لعنت کند کسی کا را که از لشکر وی سرپیچی نماید".

مردم از حضور رسول خدا(ص) متفرق شدند در حالی که برای جهاد تلاش می‌کردند. فردای آن روز، سه شنبه، اسامة بن زید را احضار و به او فرمود: ای أسامه، در پناه نام خدا و برکت خدا حرکت کن تا به محل کشته شدن پدرت برسی و آنها را زیر سم اسب‌ها لگد مال کنی. من تو را مأمور این کار و امیر این لشکر قرار دادم. صبح‌گاه بر مردم ابنی حمله کن و اماکنشان را به آتش بکش و شتابان برو که بر اخبار پیشی بگیری. اگر خداوند تو را پیروز فرمود میانشان کمی بمان و همراه خود راهنمایانی بردار و جاسوسان و مقدمه سپاه را پیشاپیش بفرست. چون چهارشنبه فرا رسید، بیماری پیامبر(ص) با سر درد و تب شروع شد. صبح پنجشنبه پیامبر(ص) با دست خود پرچمی برای اسامه بست و فرمود: ای أسامه، به نام خدا و در راه خدا به جهاد برو و با هر کس که به خدا کافر است جنگ کنید و مکر و غدر نکنید، هیچ کودک و زنی را نکشید؛ شما آرزوی رویارو شدن با دشمن نداشته باشید که نمی‌دانید شاید به آنها گرفتار و مبتلا شوید، ولی بگویید: خدایا تو خود، ایشان و شترانشان را برای ما کفایت کن! و اگر آنها به شما برخوردند و با هیاهو حمله کردند شما آرامش و سکوت را مراعات کنید. با یکدیگر نزاع و مخالفت نکنید که ضعیف و ناتوان خواهید شد. بگویید: پروردگارا ما بندگان توایم و آنها هم بندگان تواند قدرت ما و ایشان در دست توست تو ایشان را مغلوب فرما! و بدانید که بهشت زیر بارقه شمشیر است.

پیامبر(ص) به اسامه دستور داد تا در جرف اردو بزند و او در محل حوض سلیمان امروز اردو زد. هر کس کارهایش را تمام کرده بود به اردوگاه او رفت و کسانی هم که کارهایشان تمام نشده بود درصدد اتمام آن بودند. هیچ یک از مهاجران نخستین مانند عمر بن خطاب، ابو عبیدة بن جراح، سعد بن ابی وقّاص و ابو الاعور سعید بن زید بن عمرو بن نفیل همراه گروهی دیگر از مهاجران و انصار همچون قتادة بن نعمان و سلمة بن اسلم بن حریش باقی نماند مگر اینکه آماده این جنگ شد. بعضی از مهاجرین و از همه شدیدتر عیاش بن ابی ربیعه اعتراض کردند که چگونه این نوجوان به فرماندهی این لشکر آن هم بر مهاجران نخستین منصوب شده است؟ گفتگو در این مورد زیاد شد و عمر بن خطاب قسمتی از این مطالب را شنید و به پیامبر(ص) خبر داد. رسول خدا(ص) به شدت خشمگین شد و بیرون آمد در حالی که دستاری بر سر و قطیفه‌ای پوشیده بود به منبر رفت و خدای را حمد و ستایش کرد آن‌گاه فرمود: "ای مردم این گفتار چیست که از بعضی به من رسیده که درباره فرماندهی اسامة بن زید گفته‌اید؟ به خدا قسم تازگی ندارد اگر در مورد فرماندهی اسامه به من اعتراض می‌کنید قبلاً هم در مورد فرماندهی پدرش به من اعتراض کردید، حال آن‌که به خدا قسم او شایسته فرماندهی بود و پسرش هم پس از او شایسته این کار است. او از محبوب‌ترین مردم در نظرم بود و پسرش هم همچنان است و آن هر دو شایسته و سزاوار برای هر خیری هستند، بنابراین همگی خیرخواه او باشید که او از برگزیدگان شماست! آن‌گاه از منبر پایین آمد و به خانه خود رفت. مسلمانانی که با اسامه بیرون رفته بودند برای وداع با رسول خدا(ص) آمدند و عمر بن خطاب هم میان آنها بود. رسول خدا(ص) امر فرمود: زود اسامه را راه بیندازید! در این موقع امّ ایمن وارد شد و گفت: ای رسول خدا اگر مصلحت بدانید اجازه فرمایید اسامه بماند تا شما بهبودی یابی که اگر در این حال بیرون برود از خود بی خود و نگران است. پیامبر(ص) باز هم فرمود: اسامه را راه بیندازید! مردم به محل اردوگاه رفتند و شب یکشنبه آنجا خوابیدند. روز یکشنبه اسامه برای ملاقات رسول خدا(ص) آمد و آن حضرت به شدت بیمار بود و زنان رسول خدا(ص) اطراف آن حضرت بودند. اسامه با چشم گریان سر خود را خم کرد و رسول خدا(ص) را بوسید. پیامبر(ص) قادر به صحبت نبودند و دست خود را به سوی آسمان بلند فرمود و به اسامه اشاره کرد. اسامه گوید: دانستم که برای من دعا می‌کند و به لشکرگاه برگشتم. صبح دوشنبه اسامه از لشکرگاه دوباره به حضور پیامبر(ص) آمد و حال آن حضرت بهتر و راحت‌تر بود. چون اسامه نزد پیامبر(ص) آمد، فرمود: همین امروز صبح در پناه برکت و لطف خدا حرکت کن! و اسامه با رسول خدا(ص) وداع کرد. در این هنگام ابو بکر به حضور پیامبر(ص) آمد و گفت: امروز بحمد الله حال شما بهتر است، امروز هم که نوبت دختر خارجه است، به من اجازه بدهید بروم! پیامبر(ص) اجازه فرمود و او به سنح رفت. اسامه هم سوار شد و به لشکرگاه رفت و اصحابش به مردم اعلان کردند هر چه زودتر به اردوگاه بیایند. چون اسامه به لشکرگاه خود رسید فرمان حرکت صادر کرد و در این موقع چند ساعتی از روز گذشته بود. در همان حال که اسامه می‌خواست از جرف حرکت کند فرستادۀ ام ایمن پیشش آمد و خبر آورد رسول خدا(ص) در حال مرگ است. اسامه همراه عمر و ابوعبیده جراح به مدینه برگشت و هنگامی به در خانه رسول خدا(ص) رسیدند که آن حضرت در حال مرگ بود و سرانجام آن حضرت از دنیا رفت.

گرچه سپاه اُسامه پیش از رحلت رسول خدا(ص) به علت کوتاهی و عدم حرکت اصحاب از هم گسیخت اما اُسامه پس از مدتی که از رحلت رسول خدا(ص) گذشت در زمان خلافت ابوبکر با همان لشکر روانه موته شد و عده زیادی از قاتلان پدرش را کشت و نیز جمعیتی را اسیر کرد و پس از چهل روز با پیروزی به مدینه مراجعت کرد و مورد استقبال ابوبکر و اهالی مدینه قرار گرفت.

سخنان شیخ مفید درباره فرماندهی اسامه

شیخ مفید در ارشاد می‌نویسد: هنگامی که رسول خدا(ص) از نزدیک شدن مرگ خود مطلع شد، به هر مناسبتی برای مسلمانان سخنرانی می‌کرد و آنان را از فساد و اختلاف بعد از خودش برحذر می‌داشت و بسیار سفارش می‌کرد به سنت ایشان متمسک شوند (...) سپس اسامه را به فرماندهی انتخاب کرد و پرچم را به نام او بست و به او دستور داد به سوی سرزمین روم، همان جایی که پدرش به شهادت رسید، حرکت کند. نظر آن حضرت این بود که مهاجران و انصار اولیه را از مدینه بیرون بفرستد تا هنگام وفاتش کسی از اینها در مدینه نمانده باشد که در ریاست بر مردم طمع کند و به منازعه با جانشین و وصی او بپردازد و بخواهد حق او را پایمال کند. برای همین اسامه را به فرماندهی منصوب کرد و تلاش نمود هر چه سریع‌تر آنان از مدینه بیرون بروند. او به اسامه دستور داد در جرف اردو بزند و مردم را ترغیب کرد هر چه زودتر به او ملحق شوند و همراه او حرکت کنند. و آنان را از سستی و کندی برحذر داشت، اما در همین ایامی که درصدد بود تا سپاه اسامه را هر چه سریع‌تر اعزام کند، بیمار شد و در اثر آن رحلت کرد. سپس شیخ مفید داستان نماز را نقل کرده و گفته است: پس از آنکه رسول خدا(ص) نماز را به جای آورد، به منزل خودش رفت و گروهی از مسلمانان را که ابوبکر و عمر بن خطاب هم در میان آنان بودند، فراخواند و پرسید: آیا به شما دستور نداده‌ام که هر چه زودتر همراه سپاه اسامه حرکت کنید؟! چرا از دستور من سرپیچی کرده‌اید؟! ابوبکر گفت: من خارج شده بودم، اما بازگشتم تا بار دیگر شما را ببینم! و عمر گفت: ای رسول خدا، من خارج نشدم، زیرا دوست ندارم حال شما را از دیگران بپرسم! به دنبال آن حضرت سه مرتبه فرمود: سپاه اسامه را روانه کنید.

سخنان اسامه پیرامون فرماندهیش

شیخ طوسی می‌نویسد: عمرو بن عثمان بن عفان درباره آمدن اسامة بن زید در مدینه و راجع به یکی از دیوارهای مدینه با او اختلاف داشت و این اختلاف را نزد معاویه بردند، کار آنان به جایی کشید که به نزاع پرداختند. عمرو به اسامه گفت: با من نزاع می‌کنی در صورتی که تو غلام من هستی؟ اسامه گفت: به خدا قسم من غلام تو نیستم، بلکه دوست ندارم در حسب و نسب مثل تو باشم، بلکه مولای من پیامبر اسلام(ص) است. عمرو گفت: آیا نمی‌شنوید این غلام با من چه کار می‌کند! آنگاه عمرو متوجه اسامه شد و گفت: ای پسر زن سیاه چهره! چه باعث شده تو طغیان و سرکشی می‌کنی!؟ اسامه گفت: تو بیشتر از من طغیان می‌نمایی، مرا به جهت مادرم ملامت مکن! به خدا قسم مادر من از مادر تو بهتر است، زیرا مادر من ام ایمن است که کنیز رسول خدا(ص) بود و آن حضرت به مادر من بیشتر از یک مرتبه مژده بهشت داد. پدر من نیز از پدر تو بهتر بود. پدر من که نامش زید بن حارثه بود یار و محبوب و غلام پیغمبر اسلام(ص) به شمار می‌رفت. پدرم در جنگ موته در راه خدا و رسولش شهید شد. من بر پدر تو امیر بودم؛ بلکه به افرادی که از پدر تو بهتر بودند از قبیل ابوبکر، عمر، ابو عبیده و افراد شریف مهاجرین و انصار امیر بودم. پس چگونه به من فخر می‌کنی ای پسر عثمان!! عمرو گفت: ای مردم! آیا نمی‌شنوید این غلام به من چه می‌گوید!؟ ناگاه مروان بن حکم برخاست و نزدیک عمرو بن عثمان نشست. امام حسن(ع) هم برخاست و نزدیک اسامه نشست. سعید بن عاص برخاست و پهلوی عمرو نشست. عبدالله بن جعفر هم برخاست و نزدیک اسامه نشست. وقتی معاویه با این منظره دو دستگی بنی هاشم و بنی امیه مواجه شد ترسید مبادا شورش و انقلابی رخ دهد لذا گفت: من از این ماجرا اطلاع دارم. گفتند: شرح بده، زیرا ما همه به گفته تو راضی هستیم. معاویه گفت: من شهادت می‌دهم پیامبر اسلام(ص) این دیوار را به اسامة بن زید داد، ای اسامه! برخیز و دیوار خود را تصاحب کن، مبارک تو باشد! آن‌گاه اسامة با هاشمیون برخاستند و معاویه را تحسین کردند.

سخنان یاران پیامبر(ص) درباره فرماندهی اسامه

گروهی از یاران رسول خدا(ص) بعد از ماجرای سقیفه به ابوبکر اعتراض کردند و هر کدام ادله‌ای در اثبات خلیفه بودن علی بن ابی‌طالب(ع) نقل کردند. مرحوم طبرسی می‌نویسد:... سپس سلمان فارسی برخاسته و به زبان فارسی گفت: کردید و نکردید ـ و او قبلاً نیز از این بیعت سر باز زده و به همان جهت مورد ضرب و شتم قرار گرفته بود ـ ای ابوبکر هنگام پیشامدهای مجهول به چه کسی تکیه خواهی کرد و چون از جواب پرسشی درمانده شوی به که پناه می‌بری و در تقدم بر کسی که از تو داناتر و به پیامبر(ص) نزدیک‌تر و به تأویل قرآن و سنّت پیامبر عالم‌تر است چه عذر و بهانه‌ای داری؟! همو که پیامبر(ص) در زمان حیات خود او را مقدّم داشته و پیش از رحلت به رعایت حقّ او توصیه فرموده بود، حال اینکه شما آن فرمایش را پشت گوش انداخته و سفارشش را ترک نموده و آن پیمان را نقض کردید و نیز دستور آن حضرت را در اطاعت از فرماندهی اسامة بن زید سرپیچی کردید، و این فرمایش پیامبر(ص) به خاطر این بود که از این گونه اعمال جلوگیری فرموده و تخلّف شما را از فرمانش روشن و ثابت نماید. سپس مقداد بن اسود برخاسته و گفت: ای ابوبکر از ستم و تجاوز دست بردار و از خدا بترس و از این کار توبه کرده و در خانه‌ات بنشین و بر خطا و ستم خودگریه نما و کار خلافت را به صاحب اصلی آن واگذار، تو خود از بیعتی که پیامبر(ص) برای علی(ع) از تو و ما و از سایر امّت گرفته باخبری تو را ملزم ساخت تا از اسامة بن زید اطاعت نموده و در زیر پرچم او مانند دیگران به سوی مقصد حرکت کنی و با این عمل آن رسول گرامی(ص) اشاره کرد که امر خلافت هیچ نسبتی به تو ندارد.

اسامه و خلفا

از امام باقر(ع) نقل شده عمر بن خطاب به ابوبکر گفت: نامه‌ای به اسامة بن زید بفرست تا نزد تو بیاید، زیرا حضور او نزد تو موجب قطع منازعه قوم خواهد بود. ابوبکر نیز نامه‌ای بدین مضمون به او نوشت: از ابوبکر خلیفه رسول خدا به اسامة بن زید، امّا بعد؛ چون نامه من به دستت رسید با همه اطرافیانت به سوی من حرکت کن، زیرا همه مسلمانان اطراف من اجتماع نموده و مرا امیر و پیشوای خود قرار داده‌اند، پس شما نیز مخالفت نکنید که کارتان به سرکشی و عصیان کشد در این صورت از من به تو آن رسد که انتظارش را نداری، والسّلام. اسامه نیز در جواب؛ این نامه را نوشت: از اسامة بن زید کارگزار و عامل رسول خدا در غزوه شام، نامه‌ات به من رسید ولی اول آن با آخرش متناقض است؛ در آغاز نامه نوشته‌ای من خلیفه رسول خدا(ص) هستم و سپس ادعای تو چنین است که مسلمین اطراف تو اجتماع کرده و تو را امیر نموده‌اند، ولی از این نکته غفلت ورزیدی من و کسانی که همراه من هستند از مسلمین هستیم و به خدا قسم، هرگز به ولایت تو رضایت ندهیم؛ پس متوجه باش و حق را به صاحب حق واگذار و آنان را از حق خودشان محروم مکن. آیا عهد و پیمان رسول خدا(ص) را در روز غدیر فراموش کرده‌ای؟ مگر رسول اکرم(ص) اطاعت مرا بر تو و دوستانت واجب نکرد، پس چگونه مخالفت امر نمودید و از حوزه فرماندهی من خارج شده و به شهر مدینه مراجعت کردید؟ مگر نه آنکه پیامبر(ص) تا آخرین ساعت مرا بر کنار نکرد، پس چرا بدون اجازه من در مدینه اقامت نموده‌اید؟

وقتی ابوبکر نامه اسامه را خواند، سخت تکان خورد و خواست کنار برود اما عمر بن خطاب به او گفت: “پیراهنی را که خدا بر قامت تو آراسته از تن بیرون مکن وگرنه پشیمان خواهی شد و نمی‌توانی چاره‌ای برای آن داشته باشی لازم است به وسیله نامه‌های متعدد و پیام‌های پی در پی در این باره اصرار کنی و بلکه دیگران را وادار کن که به وی نامه بنویسند تا اختلاف به وجود نیاید”. ابوبکر و جمعی دیگر نامه‌هایی به همین مضمون به اسامه نوشته و یادآور شدند که از برانگیختن فتنه و اختلاف دوری کند و حال افرادی را که تازه مسلمان هستند رعایت کرده و با نظر سران قوم مخالفت نکند.

زمانی که این نامه‌ها به اسامه رسید با همراهان خود به شهر مدینه بازگشت و به سوی خانه علی بن ابی طالب(ع) رفت و به ایشان گفت: “جریان چیست؟” علی بن ابی طالب(ع) فرمود: “چنان است که می‌بینی”. اسامه پرسید: آیا شما هم بیعت کرده‌اید؟ امام(ع) فرمود: “آری، من بیعت کرده‌ام”. اسامه گفت: “آیا بیعت شما از روی اختیار بود یا اجبار و کراهت؟” امام(ع) فرمود: “مجبور شدم”. سپس اسامه به خانه ابوبکر آمد و به او به عنوان خلیفه مسلمین سلام گفت. ابوبکر در جواب گفت: “سلام بر تو ای امیر”.

اسامه در خلافت عمر مورد احترام او بود و بنا به روایتی، او را با نام امیر خطاب می‌کرد و سلام می‌گفت. خلیفه سهم او را در تقسیم عطایا، هم‌سان با اصحاب بدر و بیش از پسر خود عبداللّه، قرار داد و چون مورد اعتراض عبدالله قرار گرفت، محبّت‌های رسول‌خدا(ص) با اسامه را یادآور شد. اسامه، در شورش مردم بر ضد عثمان، از سوی خلیفه مأموریت یافت تا وضعیت مردم بصره را بررسی کند و چون کار شورشیان بالا گرفت و احتمال کشته شدن عثمان قوت یافت، از امیرمؤمنان علی(ع) خواست تا برای برکنار ماندن از هر گونه اتهامی در این‌باره، مدینه را ترک گوید .

اسامه و بیعت با امام علی(ع)

نقل شده پس از آنکه مردم با امیر المؤمنین(ع) برای خلافت بیعت کردند، عده‌ای از جمله سعد بن ابی وقاص، عبدالله بن عمر، صهیب، زید بن ثابت، محمد بن مسلمة، سلمة بن وقش و اسامة بن زید از بیعت سرباز زدند. سلیم بن قیس می‌نویسد: سه نفر با علی(ع) بیعت کردند ولی در جنگ به همراه ایشانشک کردند و خانه‌نشینی اختیار کردند که عبارت بودند از: محمد بن مسلمه، سعد بن ابی وقاص و پسر عمر. اما اسامة بن زید بعد از آن تسلیم شد و رضایت خود را اعلام کرد و برای علی(ع) دعا و استغفار کرد و از دشمن آن حضرت بیزاری جست و شهادت داد آن حضرت بر حق است و هر کس با او مخالفت کند ملعون و خونش حلال است.

امتناع از بیعت اولیه موجب شد وی جزو فرقه‌ای خاص به نام اعتزالیون دانسته شود و مورد نکوهش شدید شیعه قرار گیرد؛ گرچه براساس برخی منابع شیعی، گویا اسامه بعدها از نظر خود بازگشت و حضرت علی(ع) عذر او را در شرکت نکردن در نبرد جمل پذیرفت . هنگامی که سپاه امام عازم پیکار جمل شد، اسامه با یادآوری پیمانی که با پیامبر بسته بود ـ که هرگز گوینده کلمه توحید را نکُشد ـ از همراهی امام پوزش خواست و در مسجد مدینه گواهی داد که بیعت طلحه و زبیر با امیرمؤمنان علی(ع) از روی کراهت بوده است.

چند خبر از وفاداری اُسامه به امیرالمؤمنین(ع):

1. سلمة بن محرز از امام باقر(ع) نقل می‌کند که فرمود: آیا می‌خواهید شما را از اهل وقوف خبر دهم؟ عرض شد: آری، فرمود: اسامة بن زید، به راستی از موضع قبلی خود بازگشت، از این رو جز به نیکی از او نام نبرید، ولی محمد بن سلمة و ابن عمر عهدشکن از دنیا رفتند.
2. بهترین دلیل بر اینکه اُسامه از موالیان اهل بیت پیامبر(ع) بوده است، حدیثی است که ابی مریم انصاری از امام باقر(ع) نقل می‌کند که حضرت فرمود: حسن بن علی(ع)، أسامة بن زید را با برد یمانی سرخ رنگ مخصوص کفن کرد..

اسامه در کتب رجالی شیعه

1. رجال ابن داوود: بعد از مذمت، از او مدح شده است؛ امام باقر(ع) فرمود: “همانا اسامه به سوی علی(ع) بازگشت، پس درباره او به جز خوبی و خیر نگویید”.
2. رجال الکشی: روایتی را نقل می‌کند که اسامة بن زید به سوی امام علی بازگشته است.
3. خلاصة الاقوال: از کشی نقل کرده اسامه به سوی علی(ع) برگشته و نهی شده که به غیر از نیکی درباره او بگوییم. ولی نقل حدیث از طریق او را ضعیف دانسته و گفته است: نزد من اولی و بهتر توقف کردن درباره روایات اسامه است.
4. قاموس الرجال: خبری هست که بیانگر بازگشت اسامه به سوی علی(ع) است و اینکه نباید چیزی غیر از نیکی درباره او گفت، و این برای حسن عاقبت او کافی است.

اسامه و نقل روایت

1. اسامه از پیامبر روایت کرده است که فرمود: هرچشمی در روز قیامت گریان است مگر چهار چشم: چشمی که به خاطر خشیت و ترس از خداوند گریه کرده باشد؛ چشمی که در راه خدا شکافته شده باشد؛ چشمی که از نگاه به نامحرم بازداشته شده باشد و چشمی که از شب تا صبح از خوابیدن خودداری کرده و در مقابل خدا به سجده افتاده است. خداوند درباره آن به ملائکه‌اش مباهات کرده و می‌گوید: به بنده من نگاه کنید، روحش نزد من است و جسمش در عبادت و طاعت من؛ به خاطر ترس از عذاب من و طمع‌ورزی به رحمت من بدن خودش را از محل خوابش جدا کرده و در شب به طاعت من مشغول است. شاهد باشید که من او را بخشیدم.
2. اسامه می‌گوید: شبی به خاطر بعضی حاجاتم شبانه نزد پیامبر(ص) رفتم. پیامبر(ص) در زیر عبای خود چیزی داشت که ندانستم چیست. زمانی که از حاجتم فارغ شدم، گفتم: زیر عبایتان چیست؟ پیامبر(ص) عبای خود را باز کرد، در حالی که حسن و حسین(ع) روی پاهای حضرت نشسته بودند. سپس حضرت فرمود: اینها دو پسر من و پسران دختر من هستند؛ خدایا! من اینها را دوست دارم، پس تو هم اینها را دوست بدار و کسی که اینها را دوست بدارد، دوست بدار.

سرانجام اسامه

اسامه در زمان خلافت معاویه در سال ۵۸ یا ۵۹ و به نقلی در سال ۵۴ هجری از دنیا رفت. به نقل دیگری بعد از مرگ عثمان در “جرف” درگذشت و پیکر پاک او در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد. از امام محمد باقر(ع) روایت شده اسامه را امام حسن(ع) کفن کردند و سه فرزند به نام‌های محمد، حسن و زید از او به یادگار ماند.

جستارهای وابسته

منابع

• ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی
• عسکری، عبدالرضا، مقاله «اسامة بن زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳

پانویس

پیوند به بیرون

• موسوعة رواة الحدیث