صبر در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صبر است. صبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: صبر در قرآن - صبر در حدیث - صبر در نهج البلاغه - صبر در معارف دعا و زیارات - صبر در فقه اسلامی - صبر در فقه سیاسی - صبر در اخلاق اسلامی - صبر در معارف و سیره نبوی - صبر در معارف و سیره علوی - صبر در معارف و سیره فاطمی - صبر در معارف و سیره امام حسن - صبر در معارف و سیره حسینی - صبر در معارف و سیره سجادی - صبر در معارف مهدویت - صبر در سیره معصوم - صبر در جامعه‌شناسی اسلامی - صبر در خانواده - صبر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

"صبر"، نام یک داروی تلخ و به معنای خویشتن‌داری در سختی و تنگی است. صبر، در اصطلاح، یعنی شکیبایی و خودداری نفس از آنچه عقل و شرع حکم می‌کند و آن را می‌طلبد، یا آنچه را که عقل و شرع، خودداری نفس از آن را اقتضا می‌کند.

صبر و تحمل

پیامبر اعظم (ص) در برابر آزار و اذیت کفار صبری شگرف داشت و این در حالی بود که خود فرمود: «مَا أُوذِىَ أَحَدٌ مَا أُوذِيتُ فِي اللَّهِ‌». آن حضرت در برابر آن آزارها صبر کرد و در مقابل زیاده‌روی‌های جاهلان جز بردباری روا نداشت. وقتی در جنگ احد، دندان‌های حضرت را شکستند و پیشانی ایشان شکاف برداشت، این صحنه بر بسیاری از اصحاب گران آمد و برخی عرض کردند: ای رسول خدا! نفرینشان کن تا به لعنت الهی دچار شوند. آن حضرت در پاسخ گفت: من برانگیخته نشده‌ام تا انسان‌ها را لعنت کنم. من مبعوث شده‌ام تا آنها را به سوی خدا دعوت کنم و به سوی رحمت رهنمون گردم و برای آنان رحمت باشم، نه لعنت. خدایا! این قوم مرا هدایت فرما؛ زیرا نمی‌فهمند.

در نتیجه همین صبر و بردباری بود که توانست انسان‌ها را متحول سازد و آنان را از تاریکی جاهلیت رهایی بخشد. نقل شده است که روزی شخصی یهودی در میان راهی جلو پیامبر اعظم (ص) را که به سمت مسجد برای ادای فریضه نماز می‌رفتند، گرفت و مدّعی شد که از پیامبر طلبکار است. وی اظهار کرد که هم اکنون و در همین کوچه باید طلب مرا بدهی! پیامبر فرمود: شما از من طلبی ندارید. بعد هم اجازه بدهید بروم خانه و پول بیاورم. یهودی گفت: یک قدم نمی‌گذارم عقب بروی! پیامبر بردباری نشان داد، ولی مرد عبا و ردای پیامبر را گرفت و شروع به کشیدن کرد، به گونه‌ای که گردن آن حضرت قرمز شد. مردم در مسجد نگران شدند و به دنبال ایشان آمدند و دیدند مردی یهودی آن حضرت را گرفته است و توهین می‌کند. خواستند او را بزنند. پیامبر فرمود: هیچ کاری با او نداشته باشید. من خودم می‌دانم که با این رفیقم چگونه معامله کنم. پس با ملایمت و حوصله با او صحبت کرد و آن قدر صبر نشان داد که مرد یهودی همان جا شهادتین گفت و مسلمان شد. مرد گفت: انسان عادی نمی‌تواند چنین صبر و تحملی داشته باشد. به یقین، تو از جانب خدا مبعوث شده‌ای و پیامبری. این صبر، صبر انبیاست.

آن حضرت نشانه‌های صابر را چنین برمی شمارد: «عَلَامَةُ الصَّابِرِ فِي ثَلَاثٍ أَوَّلُهَا أَنْ لَا يَكْسَلَ وَ الثَّانِيَةُ أَنْ لَا يَضْجَرَ وَ الثَّالِثَةُ أَنْ لَا يَشْكُوَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّهُ إِذَا كَسِلَ فَقَدْ ضَيَّعَ الْحُقُوقَ وَ إِذَا ضَجِرَ لَمْ يُؤَدِّ الشُّكْرَ وَ إِذَا شَكَا مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ عَصَاهُ».

در آیات الهی، نصرت و پیروزی از پیامدهای صبر عنوان شده است. حضرت رسول الله (ص) نیز در کلامی متین به این امر اشاره می‌کند: «إِنَّ النَّصْرَ مَعَ الصَّبْرِ».

پیامبر اعظم (ص) در گفتاری دیگر فرمود: هنگامی که روز قیامت می‌شود، منادی ندا می‌کند، به گونه‌ای که همه صدای او را می‌شنوند و می‌گویند: کجایند صاحبان فضل! گروهی از مردم برمی خیزند، فرشتگان از آنها استقبال می‌کنند و می‌گویند: فضیلت شما چه بود که به عنوان «صاحب فضل» شما را صدا زده‌اند؟ آنها در پاسخ گویند: در دنیا وقتی که از ناحیه ناآگاهان به ما آسیب می‌رسید، تحمل می‌کردیم و اگر از ناحیه آنها به ما بدی می‌شد، عفو می‌کردیم. منادی از طرف خداوند اعلام می‌کند: این بندگانم راست می‌گویند. آنها را آزاد بگذارید تا بدون حساب وارد بهشت شوند.

حضرت رسول الله (ص) بسیار بردبار بود. این ویژگی سبب می‌شد که دیگران روز به روز بر گرد وجود او حلقه زنند و بر محبتشان به ایشان افزوده شود. انس بن مالک می‌گوید: «روزی عربی بادیه نشین سراغ پیامبرآمد و به شدت ردای آن بزرگوار را کشید به گونه‌ای که ردا، بر گردن رسول خدا (ص) خط انداخت و اثر گذاشت. آن گاه به پیامبر خطاب کرد: ای محمد! از آن اموال خدا که در اختیار توست، دستور بده مقداری به من بدهند! حضرت لبخندی زد و دستور داد که چیزی به او بدهند».

حضرت علی (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا در برابر جفا و تندی غریبان در حرف زدن و سؤال کردن و خواسته‌شان، آن قدر صبر و تحمّل از خود نشان می‌داد که اصحاب تصمیم می‌گرفتند آن غریبان را جلب و بازخواست کنند و نگذارند رسول خدا (ص) مورد آزار قرار گیرد.

در خبری وارد شده است که روزی مردی اعرابی حضور پیامبر اکرم (ص) آمد و از حضرت چیزی طلب کرد. رسول خدا (ص) به او عطا کرد و فرمود: آیا به تو احسان کردم؟ آن مرد گفت: نه، هرگز به من احسان و نیکی نکردی. اصحاب از ناسپاسی این مرد خشمگین شدند و قصد آزار او را داشتند، ولی پیامبر آنان را از تعرّض به وی باز داشت. آن گاه حضرت به خانه رفت و مقدار بیشتری به او عطا کرد و فرمود: آیا اکنون به تو احسان کردم؟ آن مرد گفت: بلی، خداوند به تو پاداشی خیر دهد. رسول خدا (ص) فرمود: به جهت سخنی که نزد اصحاب من گفتی، ممکن است نسبت به تو بدبین شده باشند. اگر دوست داری نزد آنان حاضر شو و رضایت خود را اعلان کن تا آن فکر از سرشان بیرون رود. آن گاه مرد به همراه پیامبر نزد اصحاب آمد و پیامبر فرمود: این مرد از ما راضی شده است؛ آیا چنین است؟ او گفت: بلی، خدا به تو و خانواده ات جزای خیر دهد. آن گاه پیامبر خطاب به اصحاب فرمود: من اگر روز گذشته شما را آزاد می‌گذاشتم، آن مرد را بر اثر بدزبانی‌اش به قتل می‌رساندید و او در آن حال به دوزخ می‌رفت.

پیامبر (ص) و شکیبایی

صبر پیامبر (ص) را می‌توان در چهار محور بررسی کرد:

دستور الهی‌

خداوند بارها در قرآن، پیامبرش را به صبر توصیه می‌کند و بیشتر این موارد در سختی‌هایی بود که به خاطر دعوت پیامبر (ص) و لجاجت کافران و کسانی که موقعیت خود را با این دین جدید در خطر می‌دیدند، پدید می‌آمد و مشکلات فراوانی را برای آن حضرت ایجاد می‌کرد؛ به ویژه زمانی که تهمت‌ها و گفتارهای ناسزای کفار و غیر آنها روان آن بزرگوار را سخت آزرده می‌ساخت و خداوند در این باره به رسول گرامی اش می‌فرماید: ﴿اصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ﴾.

خداوند سبحان در آیات پیش و پس از این آیه شریفه نیز پیامبر (ص) خود را به صبر امر می‌کند. آیات دعوت به شکیبایی در سه مرحله نازل شده است:

1. زمانی که مسائل ناروایی به آن حضرت نسبت داده، باعث ناخرسندی ایشان می‌شدند؛ مانند اینکه ایشان را ساحر و کذاب، مجنون، ریاست خواه و ریاست طلب می‌نامیدند؛ ‌
2. هنگامی که برخی از مردم، آن حضرت را تکذیب می‌کردند؛ ‌
3. وقتی که کفار بی‌ادبی را از حد گذرانده، به خداوند جسارت می‌کردند؛ پیامبر (ص) فرموده‌اند: "من در برابر ناملایمات نسبت به خود و خانواده و حیثیتم صبر می‌کنم؛ ولی در برابر بدگویی به پروردگارم شکیبایی ندارم". خداوند عزوجل نیز این آیات را نازل فرمود: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِنْ لُغُوبٍ * فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ﴾.

شکیبایی در سیره پیامبر (ص)

یکی از اصحاب روایت کرده است: "پیامبر اکرم (ص) در جنگ حنین، بعضی را بر بعضی دیگر ترجیح داد؛ مثلا به اقرع بن حابس، صد شتر و به عیینه نیز همین تعداد شتر داد و به مردمان دیگر هم چیزهایی بخشید. ‌ پس، مردی گفت: "در این تقسیم کردن خشنودی خداوند خواسته نشده است!" من گفتم: قطعاً این گفتار را به رسول خدا (ص) خبر خواهم داد. پس به آن بزرگوار خبر دادم و ایشان فرمود: "خداوند موسی را رحمت کند! بیشتر از این آزار دید و صبر کرده است".

در جنگ احد که جنازه حضرت حمزه پس از پایان جنگ با وضع دلخراشی (مثله شده) یافت شد، زمانی که پیامبر اکرم (ص) بر جنازه ایشان، حاضر شد و وضعیت وی را دید، از شدت ناراحتی فرمود: "هر آینه چنین کاری را با هفتاد نفر از قریش انجام خواهم داد" در پی این گفتار آن حضرت، این آیه شریفه نازل شد: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾. در این هنگام نیز آن حضرت فرمود: "پس صبر می‌کنم".

فرا خواندن مردم به صبر

در حدیثی از آن بزرگوار نقل شده است: "شگفتا از کار مؤمن؟ همه کارش خیر است و این ویژگی جز برای مؤمن حاصل نمی‌شود؛ اگر خوشی به او برسد، شکر می‌کند؛ زیرا برایش خیر است و اگر سختی به وی برسد، بردباری می‌کند و این نیز برایش خیر است".

شایان ذکر است که اینجا خبر (که می‌فرماید مؤمن این چنین است) در مقام انشاء است؛ یعنی مؤمن باید این گونه باشد؛ نه اینکه همیشه همه مؤمنان این گونه هستند.

تبیین صبر و تقسیمات آن

رسول الله (ص) فرموده است: "نسبت صبر با ایمان، همچون نسبت سر با بدن است"؛ همچنین آن حضرت در تبیین انواع صبر می‌فرماید: "صبر، سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت (پیروی از دستورهای الهی و انجام آن به طور شایسته در عین رعایت بایستگی‌های آن) و صبر بر معصیت (انجام ندادن گناه و دوری از آن)".

ایشان در ادامه همین روایت و در بیان جایگاه و پاداش صبر هم فرموده است: "پس، هر که بر مصیبت صبر کند، تا آنجا که آن را با حسن عزاداری پاسخ گوید، خداوند برایش سیصد درجه مقرر می‌کند که فاصله هر درجه تا درجه [دیگر] همچون فاصله بین آسمان تا زمین است و هر کس بر طاعت بردباری ورزد، خداوند برای او ششصد درجه مقرر می‌فرماید که فاصله [هر] درجه تا درجه [دیگر] همچون فاصله بین حدود زمین تا منتهای عرش است". همچنین آن حضرت فرموده است: "چون بنده‌ام را با دو چشمانش بیازمایم و صبر پیشه کند، در قبال [از دست رفتن] دو چشمانش، بهشت را به او می‌دهم".

در روایت دیگری آمده است: "(خداوند فرموده است:) اگر بنده‌ای از بندگانم را به مصیبتی در بدنش یا مالش یا فرزندش دچار گردانم و او (در مقابله با این مشکل) با صبری نیکو (یعنی با رضایت به خواست الهی و ناشکری نکردن.) از آن استقبال کند، من ابا دارم از اینکه برای وی میزانی برپا کنم یا دیوانی را (برای محاسبه اعمال وی) بگسترانم". ‌ در روایت دیگر آمده است: "اگر یکی از مؤمنان، به گرفتاری دچار شود و بر آن صبر کند (و بی‌تابی نکند) اجری مانند اجر هزار شهید برای او خواهد بود".

شکیبایی پیامبر (ص) در همه کارها

قرآن می‌فرماید:

1. ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ﴾.
2. ﴿فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا﴾.
3. ﴿وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا﴾.
4. ﴿اصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُودَ ذَا الْأَيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ﴾.
5. ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾.
6. ﴿فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ﴾.
7. ﴿فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا﴾.
8. ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا﴾.

صبر پیامبر در حدیث:

1. به نقل از حفص بن غیاث؛ امام صادق (ع) فرمود: "ای حفص! هر که شکیبایی کند، اندکی شکیبایی کرده است و هر که ناشکیبایی کند، اندکی ناشکیبی کرده است". سپس فرمود: "در همه کارهایت شکیبا باش؛ چرا که خداوند عز و جل محمد (ص) را به پیامبری فرستاد و او را به شکیبایی و نرم‌خویی فرمان داد و فرمود: «وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلا وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلا» نیز خداوند - تبارک و تعالی - فرمود: ﴿وَلا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ وَمَا يُلَقَّاهَا إِلاَّ الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾. پس پیامبر خدا (ص) شکیبایی کرد، تا آن که به او نسبت‌های ناروای بزرگ دادند و تهمت‌ها زدند، چندان که به تنگ آمد و خداوند (ص) این آیات را فرو فرستاد: ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ﴾ ، و همچنان تکذیبش کردند و به او تهمت زدند و پیامبر (ص) اندوهگین شد. باز خداوند عز و جلاین آیات را فرو فرستاد که: ﴿ وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا كُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِن نَّبَإِ الْمُرْسَلِينَ وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاء فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾. پس پیامبر (ص) خویشتن را به شکیبایی را داشت؛ ولی مردم، گستاخی را از حد گذراندند و چون پیامبر (ص) از خداوند - تبارک و تعالی - یاد کرد، به تکذیبش پرداختند. پس پیامبر (ص) فرمود: "در باره خودم و خانواده‌ام و آبرویم، شکیبایی کردم؛ امّا تحمّل شنیدن بدگویی از خدایم را ندارم. پس خداوند این آیه را فرو فرستاد که: ﴿ وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَمَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ﴾. پس پیامبر (ص) در همه احوالش شکیبایی نمود. سپس به ایشان به وجود پیشوایانی از خاندانش، مژده داده شد که به شکیبا بودن وصف شدند، و خداوند تبارک و تعالی - فرمود: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ ﴾. این جا بود که پیامبر (ص) فرمود: "شکیبایی برای ایمان، همانند سر برای تن است" و خدای از این شکیبایی او سپاسگزاری و قدردانی کرد و این آیه را فرو فرستاد: ﴿ وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُواْ يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُواْ وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُواْ يَعْرِشُونَ﴾. پیامبر (ص) فرمود: "این، نویدی است و انتقامی". پس خدای جنگ با مشرکان را به او اجازه داد و این آیه را فرو فرستاد: ﴿ فَإِذَا انسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَخَلُّواْ سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ و ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ﴾. پس خداوند، آنها را به دست پیامبر خدا (ص) و دوستانش کشت و [این را] پاداش شکیبایی او [در همین دنیا] قرار داد، علاوه بر پاداشی که برای آخرتش اندوخت. بنابراین، هر که شکیبایی کند و به حساب خدا گذارد، از دنیا نمی‌رود تا آن که خداوند، او را درباره دشمنانش شاد می‌کند، علاوه بر پاداشی که برای آخرت او می‌اندوزد".
2. امام علی (ع) در یادکرد از پیامبر خدا (ص): گواهی می‌دهیم که او رسالت را ابلاغ کرد، خیرخواهی را به جای آورد، برای امّت کوشید، برای تو آزار دید، در راهت تلاش کرد و بندگی‌ات نمود تا آن که مرگش فرا رسید. پس درود خداوند بر او و خاندان پسندیده‌اش باد!
3. امام علی (ع) در توصیف پیامبر خدا (ص): بر آنچه از بلا و مصیبت به او می‌رسید، شکیبا بود.
4. امام زین العابدین (ع) در دعای خود می‌فرماید: خداوندا! بر محمّد، درود فرست؛ همان که امانتدار وحی تو و منتخب از میان خلق تو، و برگزیده از میان بندگانت، و پیشوای رحمت، و پیشاهنگ خیر و نیکی، و کلید برکت بود، چنان که برای اجرای فرمان تو، جان خود را فدا کرد، و بدنش را در راه تو آماج آزار ساخت، و در راه دعوت به سوی تو، خویشاوندانش را به میدان آورد، و در راه خشنودی تو، با خاندانش به جنگ پرداخت، و برای زنده کردن دینت، از خویشانش بُرید، و نزدیکان را به خاطر انکارشان دور ساخت، و بیگانگان را به خاطر پاسخ‌گویی به دعوت تو نزدیک ساخت، و در این راه، با دورترین افراد، دوستی کرد و با نزدیک‌ترین مردم، دشمنی ورزید، و در راه رساندن رسالتت خود را خسته کرد، و با فرا خواندن مردم به دینت، خود را به رنج افکند، و خود را به خیرخواهی برای مخاطبان دعوتت مشغول ساخت، و به شهرهای غریب و به مکانی که از دیار خویشاوندان و قدمگاه و زادگاه و محلّ اُنس او دور بود، به خاطر تصمیم به برافراشتن دینت و یاری خواستن علیه کافران به تو، هجرت کرد، تا آنچه درباره دشمنانت می‌خواست، برایش فراهم آمد، و آنچه درباره دوستانت تدبیر کرده بود، به انجام رسید. پس با یاری‌ات در پی پیروزی بر آنان بر آمد، و با وجود ضعفش، از تو نیرو جست و به آنان یورش آورد و در میان خانه‌هاشان با آنان جنگید، و در دل جایگاهشان بر آنان تاخت، تا آن که چیرگی تو آشکار شد، و سخنت بالا گرفت، "هر چند که مشرکان را ناخوش آید".
5. امام صادق (ع) در دعای وداع کعبه می‌فرماید: بار خدایا! بر محمّد، بنده‌ات و فرستاده‌ات و پیامبرت و امانتدارت و محبوبت و همرازت و برگزیده‌ات از میان آفریدگانت، درود فرست - بار خدایا – چنان‌که او پیام‌های تو را رسانید، و امرت را فراز آورد، و به خاطر تو آزار دید، و تا زنده بود، تو را پرستید.
6. امام صادق (ع) در زیارت پیامبر (ص) از راه دور می‌فرماید: ای پیامبر خدا (ص)! همراه هر گواهی و به جای هر انکار کننده‌ای، گواهی می‌دهم که تو پیام‌های خدایت را رساندی و برای امّتت خیر خواستی و در راه پروردگارت با تمام توان کوشیدی و فرمانش را فراز آوردی و به خاطرش آزارها دیدی و به حکمت و اندرزهای نیکو و زیبا به راهش فرا خواندی.
7. به نقل از عبدالله بن مسکان امام، جعفر صادق (ع) فرمود: "خدای - تبارک و تعالی - مکارم اخلاق را به پیامبر خویش ارزانی داشت. پس خویش را آزمایش کنید. اگر آنها در شما بودند، خدا را ستایش نمایید و از خدا بخواهید که آنها را در شما زیاد گرداند". امام (ع) پس از آن، ده چیز را ذکر فرمود: یقین و قناعت و شکیبایی و... .
8. به نقل از ابن عبّاس: هنگامی که پیامبر خدا (ص) بیمار شد و یارانش نیز نزدش بودند، فرمود: "ای بلال! مردم را نزد من بیاور". مردم، گرد آمدند و پیامبر خدا (ص) که عمامه‌اش را به سر بسته و به کمانش تکیه داده بود، بیرون آمد تا بر بالای منبر رفت و پس از حمد و ثنای الهی]] فرمود: "ای یاران من! من چگونه پیامبری برای شما بودم؟ آیا پیش چشمتان نجنگیدم؟ آیا دندان‌های پیشم را نشکستند؟ آیا پیشانی‌ام را خاک آلود نکردند؟ آیا محاسنم را به خون صورتم‌تر نکردند؟ آیا سختی و مشقّت بردباری با نابخردان قومم را به جان نخریدم؟ آیا از گرسنگی به شکمم سنگ نبستم؟". مردم گفتند: چرا، ای پیامبر خدا! تو به خاطر خدا شکیبا و از بلای سخت و ناشناخته الهی، بازدارنده بودی خداوند از جانب ما به تو بهترین جزا را بدهد! پیامبر (ص) فرمود: "خداوند به شما هم جزای خیر دهد!".
9. امام علی (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) پس از آن که از جانب پروردگارش به او نوید بهشت داده شده بود، باز در نماز و عبادت، خود را به رنج می‌افکنْد؛ چرا که خداوند به او فرموده بود: ﴿وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا﴾ از این رو، پیامبر (ص) خانواده‌اش را به نماز خواندن فرمان می‌داد و خود نیز بر آن، پافشاری می‌کرد.
10. امام علی (ع) درباره سکوت پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: به خاطر چهار چیز سکوت می‌کرد:بردباری، احتیاط، ساماندهی و اندیشیدن... ، و بردباری و شکیبایی در او گرد آمده بود، به گونه‌ای که هیچ چیزی او را به خشم نمی‌آورد و از جایش نمی‌کند.
11. امام علی (ع) در خطبه نماز جمعه می‌فرماید: گواهی می‌دهیم که محمّد، بنده و فرستاده خداوند است... و او پیام‌های پروردگارش را همان‌گونه که به او فرمان داده بود، ابلاغ کرد... و به خاطر خداوند و برای بندگانش، با شکیبایی و خالصانه خیرخواهی نمود.
12. امام علی (ع) در یک سخنرانی: گواهی می‌دهیم که محمّد، بنده و پیامبر خداست. به خاطر رضایت خدا در هر ورطه‌ای فرو رفت و هر اندوهی را جرعه جرعه نوشید تا آن جا که نزدیکان، رنگ عوض کردند و دورها بر ضدّ او گرد آمدند و عرب، افسارگسیخته و شتابان به نبرد او روی آوردند و برای جنگ با او بر شکم‌های مرکبشان کوفتند تا دشمنی خود را از دورترین خانه و کاشانه به او برسانند.
13. امام صادق (ع) خطاب به علقمه: ای علقمه! رضایت مردم به دست نمی‌آید و زبان‌هایشان را نمی‌توان نگاه داشت. چگونه از چیزی که پیامبران الهی و فرستادگان و حجّت‌های خداوند در سلامت و امان نماندند، سالم می‌مانید؟! آیا به یوسف نسبت ندادند که به زنا همّت گماشت؟! آیا به ایّوب (ع) نسبت ندادند که به خاطر گناهانش مبتلا شد؟! آیا به داوود (ع) نسبت ندادند که پرنده را دنبال کرد تا آن که چشمش به زن اوریا افتاد و شیفته‌اش شد؟! و شوهر او را جلوی تابوت به جنگی سخت روانه کرد تا کشته شد و با آن زن ازدواج کرد؟ آیا به موسی (ع) نسبت ندادند که عقیم است و آزارش دادند تا آن که خداوند از آنچه می‌گفتند، مبرّایش ساخت، با آن که نزد خداوند، والا و آبرومند بود؟! آیا به همه پیامبران الهی نسبت سحر و دنیا خواهی ندادند؟! آیا به مریم دختر عمران (ع) نسبت ندادند که او عیسی را از مردی نجّار به نام یوسف باردار شده است؟! آیا به پیامبر مان محمّد، نسبت ندادند که او شاعری دیوانه است؟! آیا به او نسبت ندادند که شیفته زن زید بن حارثه (پسرخوانده‌اش) شده و در کار او کوشیده تا او را از آنِ خود کرده است؟! آیا در جنگ بدر به او نسبت ندادند که پارچه قرمزی را از غنیمت برای خود برداشته، تا آن که خداوند جای آن پارچه را برای پیامبرش روشن کرد و پیامبرش را از خیانت در غنیمت مبرّا کرد و آن را در کتابش چنین آورد: ﴿ وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَغُلَّ وَمَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ﴾؟! آیا به پیامبر (ص) نسبت ندادند که از سر هوس و خواست خود درباره پسر عمویش علی (ع) سخن گفته و او را به جای خود نشانده است، تا آن جا که خداوند سبحان، آنان را تکذیب کرد و فرمود: ﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى﴾؟! آیا به پیامبر (ص) نسبت ندادند که در ادّعای فرستاده بودنش از سوی خداوند، دروغ می‌گوید، تا آن جا که خداوند نازل فرمود: ﴿ وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَى مَا كُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلاَ مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِن نَّبَإِ الْمُرْسَلِينَ﴾. و روزی پیامبر (ص) فرمود: "دیشب به آسمان عروج کردم"؛ ولی گفته شد: به خدا سوگند، در طول شب از بسترش هم جدا نشده است! و درباره اوصیا و جانشینان پیامبر (ص) بیش از این گفتند. آیا به سَرور وصیّان امام علی (ع) نسبت ندادند که او دنیاطلب و ریاست‌خواه است؟! و این که او فتنه را بر آرامش ترجیح می‌دهد و خون مسلمانان را ناروا می‌ریزد، و اگر خیری در او بود، خالد بن ولید به زدن گردنش فرمان نمی‌یافت؟! آیا به او نسبت ندادند که می‌خواهد با دختر ابوجهل ازدواج کند و بر سر فاطمه (س) هوو بیاورد و از این رو پیامبر خدا (ص) روی منبر از او نزد مسلمانان گله کرد و فرمود: "علی می‌خواهد با دختر دشمن خدا ازدواج کند و بر سر دختر پیامبر خدا هوو بیاورد. هان! فاطمه، پاره‌ای از من است، و هر کس او را آزار دهد، مرا آزار داده است و هر کس او را شادمان کند، مرا شادمان کرده است و هر کس او را به خشم بیاورد، مرا به خشم آورده است"؟!
14. امام باقر (ع) می‌فرماید: خداوند از این که کسی را از دانش خود آگاه سازد، ابا دارد، جز آن کس که با "ایمان به او" آزموده شده باشد، چنان که به پیامبر خدا (ص) حکم فرمود که بر آزار قومش شکیبایی کند و جز به فرمان او، با آنان، جهاد ننماید. پس بسی موارد که پیامبر خدا (ص) به سبب دستور الهی، پنهان‌کاری کرد، تا آن که به او گفته شد: ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ﴾ و سوگند به خدا اگر پیش از نزول این آیه، رسالتش را آشکار می‌ساخت، باز هم در امان بود؛ امّا او به اطاعت الهی در نگریست و از مخالفت ترسید و بدین جهت، از آشکار ساختن آن، اجتناب نمود .
15. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) آنچه را که برای آن فرستاده شده بود، ابلاغ کرد، و آنچه را بدان فرمان داشت، آشکار ساخت، و بارهای نبوّت را که بر دوش داشت، به سرمنزل رساند، و برای پروردگارش شکیبایی پیشه کرد، و در راه خدا جهاد نمود، و برای امّتش خیرخواهی کرد، و آنان را به نجات و رهایی فرا خوانْد، و ایشان را به یاد خدا ترغیب نمود، و با شیوه‌ها و انگیزه‌هایی که خود، آنها را برای مردم، بنیان گذاشت و چراغ‌دانی که خود، نشانه‌های آن را برای ایشان برافراشت، آنان را به راه هدایت، راهنمایی نمود، تا پس از او گمراه نشوند، و نسبت به مردم، دلسوز و مهربان بود.
16. به نقل از اسماعیل بن عیّاش: پیامبر خدا (ص) بر بارهای تحمیل شده از سوی مردم، از همه بردبارتر بود.

داستان‌هایی از شکیبایی پیامبر (ص)

1. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: من در راه خدا ترسیدم، زمانی که هیچ‌کس، بیمی نداشت، و در راه خدا آزاری دیدم که هیچ کس ندیده بود و گاهی بر من سی شب و روز گذشت، در حالی که من و بلال، خوراکی که یک نفر بخورد، جز مقداری اندک که می‌شد زیر بغل بلال پنهان کرد، نداشتیم.
2. به نقل از عایشه: پیامبر خدا (ص) روزه‌داری کرد و گرسنگی کشید. دوباره روزه گرفت و گرسنگی کشید و باز روزه گرفت و سپس فرمود: "ای عایشه! دنیا شایسته محمّد و خاندان محمّد نیست. ای عایشه! خداوند برای پیامبران اولوا العزم جز به شکیبایی بر ناخوشی دنیا و باز ایستادن از خوشی آن، راضی نشد، و برای من نیز جز به این راضی نشد که همان تکلیف را بر من لازم کرد و فرمود: ﴿ فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ ﴾. من - به خدا سوگند- با تمام توانم شکیب می‌ورزم، همان‌گونه که آنها شکیب ورزیدند، و نیرویی جز از سوی خداوند نیست".
3. به نقل از عایشه، در توصیف زهد و شکیبایی پیامبر خدا (ص): من از آنچه در پیامبر می‌دیدم، دلم می‌سوخت و می‌گریستم و بر شکم گرسنه و به پشت چسبیده‌اش دست می‌کشیدم و می‌گفتم: جانم فدایت! ای کاش از دنیا اندازه خوراکت بهره‌مند می‌شدی؟ پس می‌فرمود: "ای عایشه! مرا با دنیا چه کار؟! برادرانم از پیامبران اولوا العزم، بر دشواری‌هایی سخت‌تر از این، شکیبایی کردند و بر همین حال، زندگی‌شان را به پایان بردند و به بارگاه پروردگارشان وارد شدند، و خداوند، بازگشتشان را گرامی داشت و پاداششان را کامل پرداخت. من شرم دارم که در اثر رفاه‌طلبی در زندگی‌ام، در روز قیامت، مقامی فروتر از آنان بیایم، و هیچ چیزی در نظرم، محبوب‌تر از ملحق شدن به برادران و دوستانم نیست". پیامبر (ص) پس از آن، ماهی دیگر را به پایان نرساند و از دنیا رحلت نمود.
4. به نقل از عبد الله: در نبرد حنین، پیامبر (ص) سهم بیشتری به برخی افراد داد. به اقرع بن حابس، صد شتر داد و همین مقدار به عیینه داد و به برخی بزرگان عرب آن روز، بیشتر از سهمشان داد. مردی گفت: به خدا سوگند، در این تقسیم، عدالت رعایت نشده و برای خدا نبوده است. گفتم: به خدا سوگند، به پیامبر خبر می‌دهم: و نزد پیامبر (ص) رفتم و باخبرش کردم. فرمود: "اگر خدا و پیامبرش عدالت نورزند، پس چه کسی عدالت بورزد؟! خداوند، موسی را رحمت کند که بیش از این، آزار دید و شکیب ورزید!".
5. به نقل از عبد الله بن مسعود: پیامبر خدا (ص) بر ما وارد شد و فرمود: "هان! هیچ‌کس، از هیچ یک از یارانم چیزی ناروا را به من نرسانَد، که من دوست دارم با دلی سالم و خوش‌بین به شما بر شما وارد شوم". سپس مالی به پیامبر (ص) رسید و آن را قسمت کرد، و من شنیدم که دو مرد می‌گفتند: این تقسیمی که پیامبر کرد، برای خدا و طلب آخرت نبود. من سخنان آنها را فهمیدم و نزد پیامبر (ص) آمدم و گفتم: شما فرمودید: کسی چیزی را از یارانم به من نرساند؛ زیرا من دوست دارم با دلی سالم بر شما درایم؛ ولی من شنیدم که فلانی و فلانی چنین و چنان می‌گویند. صورت پیامبر (ص) سرخ شد و فرمود: "ما را آسوده بگذار که موسی بیش از این آزار دید و شکیب ورزید!".
6. پیامبر خدا (ص) هنگامی که فرزند ایشان ابراهیم درگذشت فرمود: چشم، اشک می‌ریزد و دل، اندوهگین می‌شود؛ امّا جز آنچه پروردگارِ ما را خشنود می‌سازد، سخنی بر زبان نمی‌آوریم. ما از فراق تو ای ابراهیم – اندوهناکیم.
7. امام باقر (ع) و امام صادق (ع) درباره سخن خدای متعال: ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ ﴾: پیامبر خدا (ص) از سوی قومش، بلاهای سختی دید تا آن جا که روزی در حال سجده، زهدان گوسفندی را رویش انداختند؛ ولی ایشان سر از سجده برنداشت و دخترش آمد و آن را برداشت و پیامبر (ص) را تمیز کرد. سپس خداوند، آنچه را دوست داشت، به او نمایاند. پیامبر (ص) در بدر، تنها یک سوار به همراه داشت و روز فتح مکّه، دوازده هزار سپاهی با او بودند، تا آن جا که ابو سفیان و مشرکان، به فریاد و فغان آمدند.
8. به نقل از عبد الله بن مسعود: پیامبر خدا (ص) در سجده و گروهی از قریش اطرافش بودند که عُقبه بن ابی مُعیط، زهدان حیوان ذبح شده‌ای را آورد و بر پشت ایشان انداخت. پیامبر (ص) سرش را بلند نکرد و فاطمه (س) آمد و آن را از پشت پیامبر (ص) برداشت و کسی را که این کار را کرده بود، نفرین کرد.
9. به نقل از مُنیب اَزدی: پیامبر خدا (ص) را در روزگار جاهلیت دیدم که به مردم می‌گفت: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾؛ ولی برخی از اعراب جاهلی به صورت مبارک ایشان آب دهان انداختند و برخی خاک پاشیدند و برخی دشنام دادند، تا آن که روز به نیمه رسید و دختری با کاسه بزرگی از آب آمد و پیامبر (ص) دست و صورتش را شست و فرمود: "دخترکم! بیمِ ناداری و خوار شدن پدرت را نداشته باش!". گفتم: این دختر کیست؟ گفتند: زینب، دختر پیامبر خدا.
10. به نقل از طارق مُحاربی: پیامبر خدا (ص) را در حالی دیدم که جامه‌ای سرخ فام بر تن داشت و از بازار ذو المجاز می‌گذشت و می‌فرمود: "ای مردم! بگویید: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ و مردی را نیز دیدم که در پی پیامبر (ص) می‌رفت و به سوی پیامبر (ص) سنگ پرتاب می‌کرد و استخوان قوزک و پیِ پاشنه پای ایشان را خون انداخته بود و در این حال می‌گفت: ای مردم! از او پیروی نکنید که دروغ‌گوست!. من که تا آن روز، پیامبر (ص) را نمی‌شناختم، گفتم: این شخص کیست؟ گفتند: جوانی از فرزندان عبدالمطّلب است. گفتم: این شخص که او را دنبال کرده است و به او سنگ پرتاب می‌کند کیست؟ گفتند: این، عبد العزّی ابو لهب پسر عبدالمطّلب است.
11. به نقل از عبد الله: گویی به پیامبر (ص) می‌نگرم که حال پیامبری را حکایت می‌کرد که مانند خودش، قومش او را زدند و خونینش کردند؛ ولی او در حالی که خون از چهره‌اش می‌زدود، می‌گفت: "خدایا! از قوم من در گذر، که آنها نمی‌دانند".
12. امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) در مسجد الحرام بود و جامه‌هایی نو بر تن داشت که مشرکان، بچه‌دان شتری را روی ایشان انداختند و جامه‌هایش را کثیف کردند. پیامبر (ص) از این کار، سخت ناراحت شد و نزد ابو طالب رفت و گفت: "عمو جان! من در میان شما چه جایگاهی دارم؟". ابوطالب گفت: چه شده است، ای برادرزاده؟ پیامبر (ص) ماجرا را به او گفت. ابو طالب، حمزه را فرا خواند و شمشیر برداشت و به حمزه گفت: این بچّه‌دان را بردار. سپس همراه پیامبر (ص) به طرف آن افراد رفت تا نزد قریش - که پیرامون کعبه بودند - رسید. قریش با دیدن ابو طالب، خشم را در چهره‌اش خواندند. ابو طالب به حمزه گفت: بچّه‌دان را بر سبیل‌هایشان بکش. حمزه چنین کرد و تا نفر آخر کشید. آن گاه، ابو طالب رو به پیامبر (ص) کرد و گفت: پسر برادرم! این است جایگاه تو در میان ما.
13. یکی از افراد نقل کرده است که: پیامبر خدا (ص) با ردایی سرخ‌رنگ در بازار عکاظ ایستاد و فرمود: "ای مردم! بگویید: ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ تا رستگار و کامیاب شوید، و مردی هم با دو موی بافته و چهره‌ای زردرنگ در پی او بوده که می‌گفته است: ای مردم! این برادرزاده من است و دروغ‌گوست. از او بر حذر باشید. گفتم: این کیست؟ به من گفته شد: این، محمّد بن عبدالله است، و این هم ابو لهب فرزند عبدالمطّلب، عموی اوست. و مسخره‌کنندگان پیامبر (ص)، این چند تن بودند: عاص بن وائل سهمی، حارث بنقیس بن عدی سهمی، اسود بن مطّلب بن اسد، ولید بن مغیره مخزومی، اسود بن عبد یغوث زهری. اینان، پسر بچّگان و بردگان خود را وا می‌داشتند تا کارهایی را که ناخوشایند پیامبر بود، با او انجام دهند، حتّی یک بار، شتری را در حزوره نحر کردند و به یکی از غلامان خود فرمان دادند که پوست داخل زهدان و سرگین آن را میان دو شانه پیامبر (ص) که در نماز و در حال سجده بود، بیندازد. پیامبر (ص) نمازش را به پایان برد و نزد ابو طالب آمد و گفت: "جایگاه من میان شما چگونه است؟". ابوطالب گفت: چه شده است، ای برادرزاده؟ و پیامبر (ص) از آنچه با او شده بود، باخبرش کرد. ابو طالب، شمشیرش را حمایل کرد و غلامش در پی او روان شد و سپس شمشیرش را از نیام بیرون کشید و [خطاب به آزار دهندگان پیامبر] گفت: به خدا سوگند، مردی از شما سخن نگوید، که او را می‌کشم! سپس به غلامش فرمان داد که آن پوست و سرگین را به صورت یک یک آن افراد بمالد. آن گاه گفت: جایگاه تو نزد ما این است، ای برادرزاده!
14. به نقل از ابن اسحاق: چند نفری که پیامبر خدا (ص) را در خانه‌اش نیز آزار می‌دادند، ابو لهب، حکم بن عاص بن امیّه، عقبه بن أبی مُعیط، عدیّ بن حمراء ثقفی و ابن اصداء هُذَلی بودند که همسایه ایشان بودند. هیچ یک از آنان جز حکم بن ابی العاص اسلام نیاورد. و یکی از آنها – آن‌گونه که برایم نقل شده است - بر پیامبر (ص) در حال نمازش، زهدان گوسفند می‌انداخته و یکی دیگر از آنها آن را در دیگ غذای ایشان انداخته، تا آن جا که پیامبر خدا (ص) به هنگام نماز، خود را از آنها پنهان و محفوظ می‌داشت. و نقل شده که چون آن زهدانِ آزار دهنده را روی ایشان انداختند،... پیامبر خدا (ص) آن را بر سر چوب می‌کند و بر در خانه‌اش می‌ایستد و سپس می‌فرماید: "ای فرزندان عبد مناف! این چگونه همسایگی‌ای است!؟" و سپس آن را دور می‌اندازد.
15. برخی دانشوران برایم گفته‌اند: سخت‌ترین چیزی که پیامبر خدا (ص) از قریش دید، آن است که روزی بیرون آمد و هیچ یک از مردم، چه آزاد و چه برده را ندید، جز آن که او را دروغ‌گو خواندند و آزارش دادند. پیامبر خدا (ص) به خانه‌اش بازگشت و از سختی آنچه با آن رو به رو شده بود، جامه به خود پیچید، که خداوند متعال بر او نازل کرد: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنذِرْ﴾.
16. به نقل از ابن اسحاق، در بیان رو به رو شدن مشرکان قریش با پیامبر (ص) در آغاز دعوت ایشان: گفتند: ای ابو طالب! برادرزاده‌ات، به خدایان ما دشنام می‌دهد و دین ما را نکوهش می‌کند و ما را کم‌خِرَد می‌شمارد و پدران ما را گمراه می‌داند. یا او را از این کارها باز دار، یا ما را با او تنها بگذار که تو نیز مانند ما با او مخالفی. پس بگذار ما شرّ او را از سرِ تو نیز کوتاه کنیم. ابو طالب، با ملایمت با آنان سخن گفت و با نرمی و خوشی به آنها پاسخ داد. آنان باز گشتند. پیامبر خدا (ص) همچنان کار خود را پی گرفت. او آشکارا از دین خدا دم می‌زد و مردم را به آن، فرا می‌خوانْد. کار میان او و قریش بالا گرفت، تا بِدان جا که مردم از هم فاصله گرفتند و نسبت به هم، کینه‌توز شدند و قریش، فراوان از پیامبر خدا (ص) صحبت می‌کردند و او را عامل این حوادث می‌دانستند و خشم خود را به او ابراز کرده، یکدیگر را علیه پیامبر (ص) تحریک می‌کردند، تا آن که آنان، برای بار دوم نزد ابو طالب آمدند و به او گفتند: ای ابو طالب! تو نزد ما از نظر سن، شرافت و مقام، محترمی و ما پیش از این، از تو خواستیم که مانع برادرزاده‌ات شوی؛ اما تو مانع او نشدی و سوگند به خدا، ما دیگر دشنام دادن به پدرانمان، کم‌خرد دانستن خودمان و نکوهش خدایانمان را تحمّل نمی‌کنیم، مگر آن که او را باز داری، یا آن که او و تو را به کارزار می‌کشانیم تا در نهایت، یک گروه نابود شود.... هنگامی که قریش، این سخنان را به ابو طالب گفتند، ابو طالب، در پی پیامبر خدا (ص) فرستاد و به او گفت: ای برادر زاده! قومت به نزد من آمدند و به من، چنین و چنان گفتند.... پیامبر خدا (ص) به ایشان فرمود: "ای عمو! به خدا سوگند، اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارند تا این کار را رها کنم، تا بِدان جا که یا خداوند، این دین را پیروز کند و یا من در این راه کشته شوم، رهایش نخواهم کرد". آن گاه، اشک‌های پیامبر خدا (ص) جاری شد و گریست. سپس از جا برخاست. هنگامی که خواست برود، ابو طالب صدایش کرد و گفت: ای برادر زاده! پیش آی. پیامبر خدا (ص) به طرف او آمد. آن گاه گفت: برادرزاده‌ام! برو و هر چه دوست داری، بگو که -به خدا سوگند- هرگز تو را برای هیچ چیزی، تسلیم نخواهم کرد.
17. به نقل از ابن اسحاق: هنگامی که ابو طالب در گذشت، قریش بر آزار پیامبر (ص) چنان قدرت گرفت که در زمان حیات ابو طالب به آن دست نیافته بود. از این رو، پیامبر خدا (ص) به سوی طائف بیرون آمد و خواستار یاری قبیله ثقیف و جلوگیری از آزار قومش با کمک آنان شد و نیز به امید آن که آنها، آنچه را از سوی خداوند برایشان آورده است، بپذیرند، به تنهایی به سوی آنان رفت.
18. به نقل از ابن اسحاق: خدیجه دختر خویلد و ابو طالب در یک سال درگذشتند و با درگذشت خدیجه و ابو طالب، مصیبت‌ها بر پیامبر خدا (ص) پی در پی فرود آمدند و خدیجه یاور راستین اسلام بود و پیامبر (ص) با او درد دل می‌نمود. ابو طالب نیز بازو و نگاهبان کارش بود و یاور و مانعی برای او در برابر قومش بود، و این دو حادثه، سه سال پیش از هجرت پیامبر (ص) به مدینه بود. هنگامی که ابو طالب در گذشت، دست قریش چنان به آزار پیامبر (ص) باز شد که در حیات ابو طالب نمی‌توانست به چنین حدّی از آزاری طمع کند، تا آن جا که یکی از جاهلان نابخرد قریش راه بر ایشان گرفت و بر سر مبارکش خاک پاشید.
19. به نقل از ابن اسحاق: قریش به خاطر شقاوتی که ناشی از دشمنی با پیامبر (ص) و مسلمانان گرویده به او داشتند، بر او خیلی سخت گرفتند. از این رو، نابخردانِ خود را به جان پیامبر (ص) انداختند و او را دروغگو خواندند و آزارش دادند و تهمت شاعری و سِحر و جادو و جن‌زدگی به او زدند؛ ولی پیامبر خدا (ص) فرمان خدا را آشکار کرده، آن را پنهان نمی‌نمود و با وجود ناخوشایندی آنها، کاستی دینشان، کنار کشیدن خود از بت‌هایشان و جدا کردن آنها از خود در صورت کافر ماندنشان را آشکار می‌کرد.
20. به نقل از عروه به عبدالله بن عمرو بن عاص گفتم: بیشترین چیزی را که از دشمنی‌های آشکار قریش با پیامبر خدا (ص) دیدی، چه بود؟ عبدالله گفت: روزی بزرگان قریش در حجر اسماعیل گرد آمده بودند و من نیز حضور داشتم. آنها از پیامبر خدا (ص) سخن به میان آوردند و گفتند: ما تا کنون آن اندازه که بر این مرد شکیب ورزیده‌ایم، بر هیچ کس شکیب نورزیده‌ایم! ما را کم‌خِرد می‌شمارد، به پدرانمان ناسزا می‌گوید، بر دینمان عیب می‌گیرد و جماعت ما را دچار تفرقه کرده و خدایانمان را دشنام می‌دهد. با این همه، خیلی در برابر او شکیبایی کرده‌ایم! یا مانند این گفتند. در میان همین گفت‌وگوهایشان، پیامبر خدا (ص) بر ایشان پدیدار شد و جلو آمد تا به رکن (حجر الأسود) دست کشید و در حال طواف کعبه از کنار آنان گذشت. هنگامی که بر آنان گذشت، به خاطر حرف‌هایش بر او عیب گرفتند و کوچکش داشتند، به گونه‌ای که اثر آن را در چهره‌اش دیدم. پیامبر (ص) گذشت و در دور دوم که از کنار آنان گذشت، مانند آن کردند و اثر آن را هم در چهره‌اش دیدم؛ ولی پیامبر (ص) گذشت. بار سوم نیز از کنار آنان گذشت و مانند همان، بر او عیب گرفتند و کوچکش شمردند. پیامبر (ص) فرمود: "ای جماعت قریش! می‌شنوید؟ سوگند به کسی که جان محمّد به دست اوست، من هلاکت شما را آورده‌ام". آن مردم، چنان از سخن او خشکشان زد که گویی بر سر هر کدام پرنده‌ای نشسته است، تا آن جا که آن کسی که پیش از این، سخت‌ترین توهین‌ها را بر ضدّ ایشان داشت، با نیکوترین سخنی که می‌یافت، در مقام تسکین و آرام کردن پیامبر بر آمد، تا آن حد که می‌گفت: ای ابو القاسم! باز گرد و به راه خودت برو - که به خدا سوگند - تو نابخرد و نابردبار نبودی. پیامبر خدا (ص) باز گشت تا فردای آن روز، قریش دوباره در حِجر گرد آمدند و من نیز با آنها بودم. یکی از آنها به دیگری گفت: آنچه را از دست شما بر می‌آمد و آنچه از او به شما رسید، یاد کردید و آن گاه که با شما با آنچه ناخوشایند می‌داشتید، رو در رو شد، رهایش کردید! در این میان بود که پیامبر خدا (ص) پدیدار شد و همگی یک‌پارچه بر او پریدند و گِردش را گرفتند و به او می‌گفتند: تو کسی هستی که فلان و فلان می‌گویی؟ و این از آن رو بود که عیب گرفتن او بر خدایان و دینشان به آنها رسیده بود. پیامبر خدا (ص) فرمود: "آری، من کسی هستم که اینها را می‌گویم".
21. نضر بن حارث، از شیطان‌های قریش و از آزار دهندگان پیامبر (ص) بود. او پرچم دشمنی با پیامبر (ص) را برافراشته بود و پیش‌تر به حیره در شمال عراق رفته و داستان‌های پادشاهان فارس و رستم و اسفندیار را فرا گرفته بود و چون پیامبر خدا (ص) در جایی می‌نشست و در آن جا از خداوند، یاد می‌کرد و قومش را از بلاها و بدبختی‌هایی که به امّت‌های پیشین رسیده بود، برحذر می‌داشت و بر می‌خاست و می‌رفت، او به جای پیامبر (ص) می‌نشست و سپس می‌گفت: به خدا سوگند- ای قریشیان- من از او بهتر قصّه می‌گویم. نزد من بیایید که قصه‌هایی بهتر از قصه‌های او برایتان می‌گویم. و سپس از پادشاهان فارس و رستم و اسفندیار می‌گفت و آن‌گاه می‌گفت: به چه خاطر محمّد، خوش‌سخن‌تر از من باشد؟!
22. هر گاه پیامبر خدا (ص) در مجلسی، مردم را به خداوند متعال فرا می‌خواند و در آن، قرآن تلاوت می‌نمود و قریش را از آنچه بر امّت‌های پیشین رفته، برحذر می‌داشت و از آن مجلس برمی‌خواست، نضر بن حارث بن علقمه بن کلده بن عبد مناف بن عبدالدار بن قُصَی، در آن مجلس، به جای پیامبر (ص) می‌نشست و برای مردم، قصه رستم پهلوان و اسفندیار و پادشاهان فارس را بازگو می‌کرد و آن گاه می‌گفت: به خدا سوگند، محمد بهتر از من حکایت نمی‌کند و حکایت او جز افسانه‌های پیشینیان نیست. آنها را برای خود نوشته، همان‌طور که من آنها را نوشته‌ام. پس خداوند، درباره او این آیات را فرو فرستاد: ﴿وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلا قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴾، ﴿إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ ﴾، ﴿وَيْلٌ لِّكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يَسْمَعُ آيَاتِ اللَّهِ تُتْلَى عَلَيْهِ ثُمَّ يُصِرُّ مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾، ﴿وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِي أُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ﴾.
23. درباره سخن خدای متعال: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَّكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ آمَنُواْ مِنكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ گفته شده: درباره گروهی از منافقان نازل شد که از جمله آنان: جُلاس بن سُوَید، شأس بن قیس، مَخشیّ بن حُمَیر، رَفاعه بن عبدالمنذر و دیگران بودند که چیزهایی ناروا گفتند و یکی از آنها گفت: نکنید، که می‌ترسیم آنچه می‌گویید، به گوش محمّد برسد و آسیبی به ما برساند! جُلاس گفت: بلکه آنچه می‌خواهیم، می‌گوییم و سپس نزد او می‌رویم و او آنچه را که نزد او می‌گوییم، تصدیق می‌کند، که محمّد، گوش‌هایی شنوا دارد و دهن‌بین است!
24. امام حسین (ع) در حدیثی از امام علی (ع) و در پاسخ سؤال‌های یک یهودی از رؤسای یهود می‌فرماید: یهودی به او گفت: این نوح است که برای خداوند متعال، شکیب ورزید و چون او را تکذیب کردند، بدی آنان را نخواست و آنها را بخشید. علی (ع) فرمود: "آری، همین‌گونه بود؛ امّا محمّد هم برای خداوند شکیب ورزید و هنگامی که از طرف قومش تکذیب و رانده و با سنگ‌ریزه زده شد، بدی آنان را نخواست و آنها را بخشید. ابولهب، پوست زهدان شتر و گوسفند بر سر او ریخت و خداوند - تبارک و تعالی - به جائیل، فرشته کوه‌ها، وحی کرد: کوه‌ها را بشکاف و خود را به محمّد برسان. او نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: من به فرمان‌برداری از تو امر شده‌ام. اگر بفرمایی که کوه‌ها را بر سرشان خراب کنم و هلاکشان سازم، چنین می‌کنم. پیامبر (ص) فرمود: "من برای رحمت، برانگیخته شده‌ام. خدایا! امّتم را هدایت کن، که آنها نادان‌اند". وای بر تو، ای یهودی! نوح، هنگامی که غرق شدن قومش را مشاهده کرد، به خاطر خویشاوندی با آنها دلش به حال آنان سوخت و دلسوزی‌اش را نشان داد و گفت: ﴿وَنَادَى نُوحٌ رَّبَّهُ فَقَالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَإِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَأَنتَ أَحْكَمُ الْحَاكِمِينَ﴾، و خداوند متعال فرمود: ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلاَ تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَن تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾، و خداوندِ والایاد، خواست با این سخن، تسلیتش دهد؛ ولی محمّد، هنگامی که قومش به مخالفت و جنگ با او برخاستند، شمشیر انتقام بر آنان بر کشید و دلسوزی خویشاوندی را کنار نهاد و با چشم رحمت به آنان ننگریست...". یهودی گفت: یعقوب بر جدایی فرزندش چنان شکیب ورزید که نزدیک بود از غم و اندوه بمیرد. علی (ع) به او فرمود: "این‌گونه بوده است، و غم یعقوب، غمی بود که سر آمد و با دیدار یوسف تمام شد؛ امّا ابراهیم فرزند محمّد که نور چشمش بود، برای همیشه از او گرفته شد و خداوند، او را برای خود بر گرفت تا اجری عظیم برایش بیندوزد. و پیامبر (ص) فرمود: "جان، اندوهگین می‌شود و دل، بی‌تاب می‌گردد و ما بر تو - ای ابراهیم - اندوه زدگانیم؛ ولی چیزی نمی‌گوییم که خدا را خوش نیاید" و در تمام اینها رضایت خداوند و تسلیم در برابر او را در همه کارها مقدّم می‌داشت".
25. امام صادق (ع) می‌فرماید: چون ابراهیم فرزند پیامبر خدا (ص) درگذشت، چشمان پیامبر خدا (ص) اشکبار شد و سپس فرمود: "چشم، اشک می‌ریزد و دل می‌سوزد؛ امّا چیزی نمی‌گوییم که خدا را خوش نیاید. ما برای تو - ای ابراهیم – اندوهناکیم".

تأکید بر شکیبایی و بردباری در زندگی خانوادگی در راه و رسم نبوی

در آموزه‌های نبوی تأکیدی شگفت بر شکیبایی و بردباری در زندگی خانوادگی شده است تا جایی که از امام صادق (ع) روایت شده است که رسول خدا (ص) فرمود: «‏ إِنَّ‏ فِي‏ الْجَنَّةِ دَرَجَةً لَا يَنَالُهَا إِلَّا إِمَامٌ عَادِلٌ أَوْ ذُو رَحِمٍ وَصُولٍ أَوْ ذُو عِيَالٍ صَبُورٍ».

در برخی نقل‌ها آمده است که پس از بیان این سخن، علی (ع) از پیامبر (ص) پرسید: «مَا صَبْرُ ذِي عِيَالٍ؟» شکیبایی فرد عیالوار چیست؟ حضرت فرمود: «لَا يَمُنُّ عَلَى أَهْلِهِ بِمَا يَنْفُقُ عَلَيْهِمْ».

شکیبایی و بردباری تأکید شده در منطق نبوی شامل همه مسائل زندگی خانوادگی است، و از آن جمله است شکیبایی بر ناملایمات حاصل از خلق و خوی‌ها و بردباری در برابر کج‌خلقی‌ها و بدخویی‌ها. ممکن است گاهی خلق و خوی یکی از دو همسر، برای دیگری ناخوشایند نماید، و یا علی‌رغم همه خوبی‌ها و نیک‌رفتاری‌های یکی از دو همسر، کج‌خلقی‌هایی نیز داشته باشد، و یا گاهی به سبب مسائل پیش‌آمده در زندگی یکی از دو همسر گرفتار بدخویی گردد، که در این موارد راه چاره و بهترین وسیله مقابله شکیبایی و بردباری است. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «مَنْ‏ صَبَرَ عَلَى‏ سُوءِ خُلُقِ‏ امْرَأَتِهِ‏ أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْأَجْرِ مَا أَعْطَى‏ أَيُّوبَ (ع) عَلَى بَلَائِهِ وَ مَنْ صَبَرَتْ عَلَى سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا أَعْطَاهَا اللَّهُ مِثْلَ ثَوَابِ آسِيَةَ بِنْتِ مُزَاحِمٍ».

زن و مردی که خلق و خوی نیکی دارند، ممکن است به سبب برخی عوارض درونی و اختلالات جسمی و روحی، دچار بداخلاقی و تندخویی و غرولُندورزی گردند، که راه و رسم نبوی در این موارد شکیبایی ورزیدن و بردباری نمودن است و رسول خدا (ص) پیروان خود را بدین راه و رسم فراخوانده است: «مَنْ‏ صَبَرَ عَلَى‏ سُوءِ خُلُقِ‏ امْرَأَتِهِ‏ وَ احْتَسَبَهُ‏ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى بِكُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ يَصْبِرُ عَلَيْهَا مِنَ الثَّوَابِ مِثْلَ مَا أُعْطِيَ أَيُّوبَ (ع) عَلَى بَلَائِهِ».

در زندگی خانوادگی ممکن است فردی گرفتار بداخلاقی پایدار باشد که بی‌گمان شکیبایی و بردباری بر آن کاری بس گرانقدر، و نشانه والایی شریک زندگی اوست، و چنین کسی مقام شاکران را دارد، چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «أَلَا وَ مَنْ‏ صَبَرَ عَلَى‏ خُلُقِ‏ امْرَأَةٍ سَيِّئَةِ الْخُلُقِ‏ وَ احْتَسَبَ فِي ذَلِكَ الْأَجْرَ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ الشَّاكِرِينَ فِي الْآخِرَةِ».

چنین شکیبایی و بردباری منشأ گشوده شدن درهای رحمت و برکت الهی بر فرد است. امام باقر (ع) فرموده است: «‏مَنِ‏ احْتَمَلَ‏ مِنِ‏ امْرَأَتِهِ‏ وَ لَوْ كَلِمَةً وَاحِدَةً أَعْتَقَ اللَّهُ رَقَبَتَهُ مِنَ النَّارِ وَ أَوْجَبَ لَهُ الْجَنَّةَ...».

این رحمت و برکت، بهترین زمینه کمال آدمی و دستیابی به مراتب والای انسانی است. ملای روم در داستانی زیبا این حقیقت را تصویرگری کرده است.

یکی از مریدان “شیخ ابو الحسن خرقانی” برای دیدن شیخ راهی شد و پس از تحمل سختی‌ها و مرارت‌های بسیار به مقصد رسید و سراغ خانه شیخ را گرفت. پس از یافتن خانه با صد احترام و رعایت آداب حلقه در را کوبید، زنی در را باز کرد و با برخوردی زشت و لحنی نامیمون به مسخرگی پرداخت و گفت: به‌به! این احمق را ببین که چه مسافرت سختی را متحمل شده و بیخود چه رنجی بر خود هموار کرده است! مگر تو در وطن خود بیکار بودی که بیهوده به راه افتادی و این سفر را نمودی؟ مگر هوس ولگردی به سرت زده بود یا از محل زندگی خود دلتنگ شده بودی؟ یا مگر شیطان، یوغ بر گردنت نهاده بود و وسوسه چنین سفری را در دلت افکنده بود؟ باری، آن زن هرچه توانست از سخنان بی‌سروته و دشنام و یاوه بار آن جوان کرد که قابل بازگو کردن نیست. جوان از شنیدن آن سخنان زشت و گزنده و تمسخرهای بی‌اندازه، دل‌شکسته و افسرده گشت و اشکش جاری شد، و با این همه، با رعایت ادب پرسید: با همه این احوال بگو آن پادشاه خوشنام کجاست؟ زن تا چنین تعبیری را از جوان شنید و فهمید که آن مرید برای دیدن شیخ مصر است، سخت برآشفت و دوباره با بیانی زشت و گزنده هرچه از ناسزا توانست نثار شیخ کرد.

زن، شیخ را نیرنگ‌باز و حیله‌گر و بی‌محتوا خواند و اظهار کرد که او همان کسی است که آدم‌های کودن را به دام می‌اندازد و گمراه می‌کند و تاکنون بسیاری چون تو به وسیله این شیخ از راه به در شده‌اند و اگر او را دیدار نکنی و به سرزمین خود برگردی به خیر و صلاح توست و از گمراهی نجات می‌یابی، زیرا این شیخ کارش یاوه‌سرایی و مفت‌خواری و شکمبارگی است و همه این را می‌دانند و کوس رسوایی او زده شده است.

زن هرچه در انبان درون خویش از زشتی داشت بر زبان جاری ساخت و شیخ را به خوبی نواخت! اما جوان مصمم بود که شیخ را بیابد و با شنیدن این سخنان در شگفتی فرورفت و با خود گفت که قطعا اینجا خانه شیخ نیست و او اشتباه آمده است. باور نمی‌کرد که شیخ چنین همنشینی داشته باشد. دوباره سراغ خانه شیخ را گرفت، اما همان نشانی را دادند. او مشوش و ناراحت در جستجوی شیخ برآمد و مردم او را راهنمایی کردند که شیخ در کوهسار مشغول جمع‌آوری هیزم است. پس در جستجوی شیخ راهی بیشه شد، اما در درونش آتشی برپا بود که مگر ممکن است کفر و ایمان باهم جمع شود؟ و از چه زمانی ضد با ضد مأنوس شده و آدم‌نما با پیشوای حقیقی مردم از کجا انس گرفته است؟ و دیو را با جبرئیل چه نسبتی است؟ و چگونه آزر و خلیل باهم توانند ساخت؟ و چطور راهنمای مسافران با راهزنان کنار می‌آید؟

جوان در این احوال بود که ناگاه شیخ را در برابر خود دید، درحالی‌که بر شیری سوار بود و هیزم‌هایش را بار آن کرده بود و ماری نیز به صورت تازیانه در دست داشت! چون نزدیک شد، شیخ نگاهی بدو افکند و مشکل او را در چهره‌اش خواند و سخن آغاز کرد تا رفع ابهام و شبهه کند. فرمود: من از سر هوای نفس با او شکیبایی نورزیده‌ام و آن‌طور که تو پنداشته‌ای و آشفته شده‌ای، نیست. شکیبایی و بردباری من بر جفای آن زن نفسانی نیست و مپندار که من به خاطر التذاذ جسمانی و امیال شهوانی، آزارها و درشتی‌های آن زن را تحمل می‌کنم، بلکه اگر من بر این رفتار او شکیبایی نمی‌ورزیدم، به چنین مقامی نمی‌رسیدم که شیر مرکبم باشد و مار ترکه‌ام.

ملای روم در پایان این داستان، نتیجه می‌گیرد که منظور از این تمثیل، حقیقتی بلند است و او داستان‌پردازی نکرده است، بلکه این تمثیل بیانگر این حقیقت است که عرصه کمال چنین گشوده می‌شود.

محض خاطر تو مرتبه کلام را پایین آوردم تا تو بیاموزی که چگونه با اخلاق محمدی، جفای قرین و همسرت را تحمل کنی و شکیبایی بورزی تا در عوض آن به مراتب والای روحی دست یازی.

پرسش مستقیم

1. سیره پیامبر خاتم درباره صبر و بردباری در زندگی خانوادگی چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. نبی‌اللهی، علی، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱
3. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴
4. اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت
5. اسحاقی، سید حسین، مروارید نبوت