ابوالاسود دوئلی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوالاسود دوئلی است. ابوالاسود دوئلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوالاسود دوئلی در رجال و تراجم - ابوالاسود دوئلی در تاریخ اسلامی - ابوالاسود دوئلی در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

ابوالاسود دوئلی از دلباختگان علی (ع)، ادیب، شاعر و شیعۀ برجسته بود. او نزد خلفاء جایگاه بزرگی داشته تا جایی که از کارگزاران آنها بوده ولی نسبت به امیرالمؤمنین (ع) ارادت ویژه‌ای داشت. در نبرد جمل و صفین حضور داشت و از طرف امیرالمؤمنین (ع) قاضی بصره شد. پس از شهادت حضرت در سخنرانی خود مردم را به بیعت با امام مجتبی (ع) دعوت می‌کند. با مشاهده خطا در گفتار مردم به توصیه امام علی (ع) به وضع و تدوین علم نحو و رسم‌الخط قرآن پرداخت و پایه‌گذار علم نحو شد.

نسب‌شناسی

ابوالاسود دوئلی نامش ظالم بن عمرو است که بیشتر به کنیه‌اش معروف شده است وی از اصحاب و موالیان امیرالمؤمنین، امام حسن، امام حسین و امام سجاد (ع) بود، هم‌چنین از طرف عمر بن خطاب، عثمان و حضرت علی (ع) در بعضی بلاد اسلامی حاکم بود. پدرش دُئِل بن بکر بن عبد مَناة ابن کنانه و مادرش از قبیله بنی عبد الدَّار بوده است. درباره تاریخ ولادت این شاعر اطلاعاتی در دست نیست و دقیقاً نمی‌توان سال تولد او را مشخص کرد؛ زیرا در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است ولی ابوحاتم سجستانی و سیوطی ولادت او را در زمان جاهلیت دانسته اند

درباره اسلام آوردن و اسم او اختلاف هست و تا هفت نام مختلف را برای او برشمرده‌اند. بنا به گفته نووی در شرح خود بر مسند مسلم، مشهور است که اسم او ظالم بن عمرو است و بعضی اسم او را عمرو بن ظالم دانسته‌اند، برخی دیگر اسم او را عویمر بن ظویلم و برخی نیز نام کامل او را ظالم بن عمرو بن سفیان بن جندل بن یعمر بن حلبس بن نفاثه بن عدی بن دیل دانسته‌اند، اقوال دیگری نیز در این باره وجود دارد. لقب او ابوالاسود است که البته این لقب به خاطر سیاه‌پوست بودن او یا اینکه فرزندی سیاه‌پوست داشته است، نیست و در هیچ منبعی به سیاهی چهره او یا فرزندش اشاره نشده است و با توجه به منسوب بودن او به دوئل، او را از قبیله کنانه دانسته‌اند. محل زندگی او در زمان امام علی (ع) بصره بوده و در بعضی از کتاب‌ها به شیعه بودن او تصریح شده است

درباره صحابی یا تابعی بودن ابوالاسود نیز اختلاف هست. ابوالاسود، کسی است که دوران جاهلیت و اسلام را درک کرده و هرچند او در زمان پیامبر اکرم (ص) حضور داشته و در همان زمان نیز به دین اسلام مشرف شده است، اما به دلیل ندیدن پیامبر از تابعین محسوب می‌شود. در برخی منابع او از بزرگ‌ترین تابعان و از خانواده سادات معرفی شده است. البته بنا به نقل ابوالفرج اصفهانی و ابن حجر که گفته‌اند، او در جنگ بدر با مسلمانان بوده است، باید او را از صحابه محسوب کرد، ولی این سخن، قول ابوالفرج اصفهانی نیست، بلکه او از ابوعبیده نقل کرده است و جز ابوعبیده مؤید دیگری ندارد. برخی از معاصران نیز این قول را ترجیح داده‌اند اما برای آن دلیلی نقل نکرده‌اند. البته خود ابوالفرج اصفهانی او را در زمره تابعین دانسته است و دیگران هم قول شرکت در جنگ بدر را تأیید نکرده‌اند

شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امامان: علی، حسن و حسین و سجاد (ع) دانسته است اما مشهور آن است که او از یاران و شیعیان امام علی (ع) بوده است؛ هر چند دوره برخی ائمه دیگر را هم درک کرده است. همچنین ابوالفرج اصفهانی و نویری او را از شاگردان امام علی (ع) دانسته‌اند. ابوالفرج اصفهانی در الاغانی از ابوبکر هذلی نقل کرده است که او پس از شهادت امیرالمؤمنین (ع) برای مردم خطبه‌ای در مذمت قاتل امام علی (ع) و مناقب آن حضرت خواند و در این خطبه قاتل امام (ع) را دشمن خدا، جزء مارقین (خوارج بیرون شدگان از دین) از دین و فریب خوردگان برشمرد و امام را به داشتن برّ و تقوا و ایمان و احسان و بودن از ارکان خدا که مثلی برای او نیست، مدح کرد. گریه شدید ابوالاسود برای امام از محبت عمیق او به حضرت علی (ع) نشان دارد و ابوالاسود در ادامه در مذمت معاویه و قاتلان آن حضرت نیز شعری را خوانده است

فعالیت‌های سیاسی

از جنگ‌هایی که به یقین ابوالاسود در آن حضور داشته، جنگ جمل است. این ماجرا به گونه‌های مختلفی نقل شده است. در برخی منابع به رفتار تند ابوالاسود با عایشه در این دیدار اشاره شده است. هنگامی که خبر حرکت طلحه و زبیر و عایشه به عثمان بن حنیف (والی امیرالمؤمنین در بصره) رسید که در حفر ابی‌موسی نزدیکی بصره اردو زده‌اند، فوری دو شخصیت بزرگ بصره ابوالاسود دوئلی و عمران بن حصین را نزد سران ناکثین (پیمان‌شکنان از جمله طلحه و زبیر) فرستاد تا از مقصد و مقصود آنها آگاه شود. ابوالاسود دوئلی و عمران بن حصین نخست نزد عایشه رفتند و از او پرسیدند: هدف شما از لشکرکشی چیست؟ عایشه موضوع خون‌خواهی عثمان را مطرح کرد. ابوالاسود دوئلی گفت: کسی از قاتلان عثمان در بصره نیست، که شما به این شهر لشکرکشی کرده‌اید. عایشه گفت: راست می‌گویی، قاتلین عثمان در مدینه و همراه علی بن ابی طالب هستند؛ اما من آمده‌ام تا مردم بصره را برای جنگ با علی بن ابی طالب آماده کنم؛ آیا چگونه از تازیانه عثمان بر شما خشمگین باشم ولی از شمشیرهای شما بر عثمان به خشم نیایم؟ ابوالاسود دوئلی گفت: تو را با تازیانه و شمشیر چه‌کار؟ و باز افزود: تو باید به دستور پیامبر خدا (ص) در خانه بمانی و بیرون نیایی و مشغول تلاوت قرآن باشی، جنگ و جهاد بر زنان روا نیست و خون خواهی کسی هم بر عهده زنان گذاشته نشده است و به علاوه علی (ع) به عثمان از تو سزاوارتر و از لحاظ خویشاوندی نزدیک‌تر است؛ زیرا هر دو از نسل عبد مناف هستند. عایشه گفت: من از این راهی که آمده‌ام، باز نمی‌گردم و کاری را که برای آن آمده‌ام، انجام می‌دهم: سپس از ابوالاسود پرسید: آیا می‌پنداری کسی اقدام به جنگ با من خواهد کرد؟ ابوالاسود گفت: آری به خدا سوگند، جنگی که سست‌ترین آن هم بسیار شدید خواهد بود.

ابوالاسود چون دید نصیحت و گفت وگوهایش با عایشه موثر واقع نشد، برخاست و با عمران بن حصین پیش زبیر رفت و او را نیز نصیحت کرد و گفت: ای زبیر (ای ابا عبدالله)، مردم هنوز به یاد دارند که در جریان بیعت با ابوبکر آن روز تو شمشیر به دست داشتی و می‌گفتی هیچکس برای خلافت سزاوارتر از پسر ابی طالب نیست و اکنون این حرکت تو کجا و کار آن روزت کجا؟! زبیر نیز سخن از خون‌خواهی عثمان به میان آورد. ابوالاسود در پاسخ او گفت: تو خوب می‌دانی که عثمان در بصره کشته نشده است تا در اینجا خونش را مطالبه کنی؟ و نیز تو بهتر از ما قاتلان او را می‌شناسی! و به ما خبر رسیده که تو با طلحه و عایشه، مردم را در قتل عثمان تشویق می‌کردید، اکنون برای چه به دنبال قاتلین او می‌گردید. آیا مگر در شورای خلافت، بیعت امیرالمؤمنین (ع) با رضایت تو نبود که امروز آن را نقض می‌کنی؟ زبیر که پاسخ مناسبی نداشت، گفت: پیش طلحه برو، ببین چه می‌گوید! سپس ابوالاسود و عمران بن حصین با طلحه ملاقت کردند و در گفت و گوی با او دریافتند که او برای جنگ با حضرت علی (ع) از عایشه و زبیر مصمم‌تر است. از این رو به بصره بازگشتند و گزارش خود را به اطلاع ابن حنیف (استاندار وقت) رساندند و یادآور شدند که برای مقابله با ناکثین کمر همت ببندد. عثمان بن حنیف به مکه و مدینه سوگند یاد کرد که می‌جنگم و کارزار را پی می‌گیرم، لذا دستور داد منادی ندا دهد که مردم سلاح‌ها را بردارند و آماده نبرد شوند

ابوالاسود نقل می‌کند: هنگامی که سران گروه ناکثین، عثمان بن حنیف را با اکراه از بصره بیرون کردند و وارد بصره شدند، بلافاصله طلحه و زبیر وارد بر خزانه بیت المال شدند. ابتدا کمی به اطراف و جوانب آن محل نگاه انداختند، چون طلا و نقره بسیار دیدند، از روی خوشحالی و بهره بری از بیت المال گفتند: این غنایمی است که خداوند وعده آن را به ما داده و در اختیار ما خواهد بود. ابوالاسود می‌گوید: این سخنان را درباره بیت المال از این دو شنیدم تا اینکه پس از پیروزی سپاه امیرالمؤمنین (ع) بر آنها، روزی علی (ع) با گروهی از مهاجر و انصار که من هم در میانشان بودم، به بیت المال بصره وارد شد؛ چون چشمش به طلاها و نقره‌ها و آنچه در آن بود افتاد، فرمود: «ای طلاها و نقره‌ها، دیگری را بفریبید، همانا مال، رئیس ستمگران است و من رئیس مؤمنانم» ابوالاسود می‌گوید: به خدا قسم علی هیچ توجهی به آن اموال نکرد و گویا خاک بی‌ارزشی است. از دیدن این منظره تعجب کردم و با خود گفتم: آنها چه گفتند و علی چه می‌گوید! آنها دنبال دنیا و لذت آن بودند اما علی (ع) دنبال آخرت و دوری از دنیاست. در این جا بصیرت و شناختم به امیرالمؤمنین (ع) بیشتر شد

ابوالاسود در جنگ صفین نیز در رکاب حضرت علی (ع) حضور داشت. جنگی که میان امام (ع) و معاویه در صفر سال ۳۷ هجری در منطقه‌ای به نام صفین رخ داد و معاویه و سپاه او در این جنگ، قاسطین به معنای ستمگران نامیده شدند. هنگامی که سپاه معاویه در حال شکست بود، قرآنها را بر نیزه کردند و به این خاطر برخی از سپاهیان امام علی (ع) از ادامه جنگ سرباز زدند. سرانجام، داورانی برای حکمیت میان دو طرف تعیین شدند و جنگ بدون نتیجه خاتمه یافت. با آغاز جنگ صفین، ابن عباس به امر امیرالمؤمنین (ع) ابوالاسود را برای بسیج نیروها فرستاد و خود به سوی امام رفت و گفت که ابوالاسود را به جای خویش در بصره گمارد. در برخی منابع آمده است، امیرالمؤمنین (ع) در ماجرای حکمیت ابتدا می‌خواست ابوالاسود دوئلی را برای حکمیت انتخاب کند.

او در زمان عمر بن خطاب به بصره مهاجرت کرد، اما علت مهاجرت او مشخص نیست. همچنین عمر بن خطاب برای او در بصره مسجدی به اسم او ساخت و به نظر می‌رسد او از کارگزاران عمر بن خطاب نیز بوده است. همچنین در زمان عثمان نیز از کارگزاران او بود؛ البته برخی از محققان دراین باره اشکال کرده‌اند و از لحاظ تاریخی این مسئله را صادق نمی‌دانند. با توجه به نقل برخی از مؤرخان، ابوالاسود بعد از صلح امام حسن (ع) با معاویه حضور چندان پررنگی در جامعه نداشته است و کارگزاران معاویه در بصره مانند ابن عامر به او توجهی نداشته‌اند و ظاهراً این امر گاهی موجب گله او نیز شده است

ارادت و محبت به امیرالمؤمنین (ع)

شهرت ابوالاسود و اوج دلاوری‌های او را باید در ارتباط با امام علی (ع) جستجو کرد؛ قضاوت در بصره، حضور در جنگ جمل، حضور در بحث حکمیت و غیر آن، همه از رابطه بی‌همتای او با امام (ع) حکایت دارد. اشعار بی‌نظیر او در وصف اهل بیت نیز نشان می‌دهد او عاشق اهل بیت و از شیعیان سرسخت ایشان است. در بیان محبت او نسبت به حضرت علی (ع) حکایات مختلفی نقل شده است، مانند روایتی که درباره ستایش ابوالاسود نسبت به زمان بعد از شهادت حضرت، گریه و سرودن شعر برای ایشان و مذمت قاتلان بیان شده است. همچنین او از دشمنان امام (ع) کمک نمی‌خواست و علتش را آن می‌دانست که این افراد دشمن امام هستند. یکی از مواردی که نشان دهنده محبت او نسبت به حضرت علی (ع) است، داستان قبیله بنی قشیر است که ابوالاسود مدتی در همسایگی آنها ساکن بود. آنها نیز چون می‌‌دانستند ابوالاسود دوستدار امام است، لذا به امام (ع) در حضور او ناسزا می‌گفتند و شب به او سنگ می‌زدند. صبح وقتی او از آنها می‌پرسید: چه کسی بود که مرا دیشب اذیت کرد؛ بنی قشیر در جواب می‌گفتند: ما سنگ نزدیم، بلکه خداوند به تو سنگ زد؛ به خاطر مذهبی که تو اختیار کرده‌ای، او نیز در جواب بنی قشیر شعری سرود و از شیعه بودن خود دفاع کرد. روزی زیاد بن ابیه از ابوالاسود درباره علاقه او به حضرت علی (ع) پرسید، ابوالاسود گفت: همانا محبت امیرالمؤمنین (ع) دائما در قلب من زیاد می‌شود، چنان که محبت معاویه در قلب تو زیاد می‌شود، پس همانا من به محبت حضرت علی (ع)، خدا و آخرت را می‌جویم و تو به محبت معاویه، دنیا و زیبایی‌های آن را می‌طلبی سپس با اشعاری حالت خود و زیاد را مجسم نمود.

روزی معاویه برای جلب محبت ابوالاسود و بیزار کردن او از امام (ع) مقداری حلوا به خانه ابوالاسود می‌فرستد. ابوالاسود دختری پنج، شش ساله در خانه داشته است که وقتی حلوا را می‌بیند، مقداری از آن را بر‌می‌دارد و در دهان می‌گذارد اما ابوالاسود به دخترش امر می‌کند که حلوا را از دهان بیرون بیندازد و به او می‌گوید: «این حلوا سم است و معاویه آن را فرستاده تا ما را از دوستی امام (ع) و اهل بیت جدا کند»، دختر کوچک ابوالاسود نیز پس از بیرون انداختن حلوا از دهان معاویه را نفرین می‌کند و این گونه می‌گوید: خدا روی معاویه را سیاه کند. آیا با حلوای زعفرانی می‌خواهد ما را از مولای پاک و عزیزمان جدا کند؟ مرگ بر فرستنده و خورنده آن باد».

هرچند ابوالاسود معلم عبیدالله و یزید نیز معرفی شده است، اما به نظر می‌رسد این کار به اجبار بوده و شاهد این مطلب بدگویی او از معاویه و دشمنان دیگر اهل بیت (ع) است. بعد از شهادت امام علی (ع) خبر دشمنی و بدگویی او از معاویه را به معاویه خبر می‌دهند؛ معاویه او را برای روشن شدن مسئله به دربار فرا می‌خواند، اما ابوالاسود با دادن جواب‌های دو پهلو از شمشیر معاویه جان سالم به در می‌برد

قضاوت ابوالأسود و رابطه او با ابن عباس

زمانی که ابوالأسود در بصره زندگی می‌‌کرد، از طرف امام علی (ع) در آن شهر به قضاوت مشغول بود. همچنین به دستور حضرت جانشین ابن عباس در بصره بوده است ابن إخوه حکایت می‌کند: امیرالمؤمنین (ع) ابوالاسود دوئلی را به منصب قضا منصوب و پس از مدت کوتاهی او را عزل کرد. وقتی ابوالاسود فرمان عزل خود را شنید، نزد امام رفته و علت را پرسید. امام فرمود: «اگر چه تو در دعوای خود صادق و در انجام وظیفه شرط امانت را رعایت کرده‌ای، لکن بازرسان من گزارش دادند تو در هنگام محاکمه، صدایت بلندتر از صدای متخاصمان بوده؛ بدین جهت تو را عزل کردم» ابوالاسود عزل خود را پذیرفت و بر آن اعتراضی نکرد.

درباره رابطه او با ابن عباس مطالبی نقل شده است و برخی نویسندگان به رابطه خوب آن دو اشاره کرده‌اند. ولی این مسأله از مواردی است که نیاز به بررسی بیشتری دارد. نقل شده است که ابوالاسود در شهر بصره به جای ابن عباس، سمت قضا داشته است. بنابر برخی نقل‌ها در همین زمان امور بیت‌المال بصره به ابوالاسود و امور ولایی بصره به ابن عباس سپرده شده بود. در نقلی دیگر، ابوالاسود جانشین ابن عباس در امر ولایت دانسته شده است. بنا به نقل دیگر نیز ابن عباس، ابوالاسود را به منصب اقامه نماز، دریافت زکات و امر قضا گمارد که البته در این زمان بین او و ابن عباس درگیری پدید آمد که برخی علت این دشمنی را انتصاب زیاد به منصب سرپرستی امور دیوان و خراج می‌دانند. در برخی نقل‌ها گفته شده او نامه‌ای به امام علی (ع) نوشت و در آن از اینکه ابن عباس دو هزار درهم از اموال بیت‌المال برداشته است، خبر داد که در نتیجه آن نامه، امام (ع) در ضمن نامه‌ای به ابن عباس او را از دست‌اندازی به امور بیت‌المال بر حذر داشت و از او خواست که تمام یا بیشتر آن مال را به بیت‌المال برگرداند و ظاهراً ابن عباس نیز به امر حضرت گوش می‌دهد و به خاطر این اختلاف، ابن عباس بصره را ترک کرد و به حجاز رفت. حتی در برخی از منابع گفته شده است ابوالاسود از رفتن ابن عباس جلوگیری کرد، اما چون ابوالاسود احتمال درگیری با ابن عباس را دید، به شهر برگشت. بعد از این ماجرا امام علی (ع) ابوالاسود را والی بصره قرار داد.

ابوالأسود و شهادت امیر المؤمنین (ع)

پس از شهادت امیرالمؤمنین (ع) ابوالاسود بر فراز منبر رفت و خطبه جالبی ایراد کرد و چنین گفت: "ای مردم! مردی از دشمنان خدا که از دین خدا خارج شده، امیرالمؤمنین (ع) را در حالتی که برای تهجد و نماز شب به مسجد آمده بود و در شبی که امید می‌رفت، شب قدر باشد، غافلگیرانه به قتل رسانید. آه! چه شهید بزرگواری که خداوند شهادت او و روح بلندش را گرامی بدارد، همانا روحش با نیکی و پرهیزگاری و ایمان و احسان به سوی خدا عروج کرد و با خاموش شدن نورش، نور خدا در روی زمین خاموش گشت و بعد از این، دیگر روشن نمی‌گردد و رکنی از ارکان خدا از بین رفت که دیگر کسی مثل او نمی‌آید. در مقابل این مصیبت از خدا طلب صبر می‌کنیم. ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾، سلام و رحمت خدا بر آن و روزی که او به دنیا آمد و روزی که به شهادت رسید و روزی که زنده و مبعوث خواهد شد". سپس بسیار گریست، بعد مردم را به بیعت با امام حسن مجتبی (ع) سفارش نمود و مطالبی در عظمت حضرت امام مجتبی (ع) بیان کرد: به دنبال سخنان وی، مردم برخاستند و با امام حسن (ع) بیعت کردند. وی اشعاری هم در سوگ و رثای امام علی (ع) سروده است

ابوالأسود در دوره حسنین (ع)

بعد از شهادت امام علی (ع)، ابوالاسود حضور چندان پررنگی در زمان امام حسن (ع) ندارد و برخی مؤرخان می‌نویسند، ابوالاسود در همان ساعات نخستین شهادت امیرالمؤمنین و جانشینی امام حسن (ع) به بصره رسید و از جانشینی امام حسن (ع) حمایت کرد و به منبر رفت و مردم را برای بیعت کردن با امام حسن (ع) فراخواند که ظاهراً بیشتر مردم با امام بیعت کردند و فقط تعدادی از طرفداران معاویه از بیعت کردن سرباز زدند و از شهر به سمت معاویه فرار کردند. معاویه نیز که اوضاع را به ضرر خود می‌دید، به نیرنگ پرداخته، قاصدی را به سوی ابوالاسود در بصره فرستاد که به او بگوید، امام حسن (ع) با معاویه صلح کرده است و تو برای من (معاویه) از مردم بصره بیعت بگیر. از این به بعد، حضور ابوالاسود در مسائل مختلف، کمتر به چشم می‌خورد و در کتب تاریخی از حضور او مطلبی گزارش نشده است.

کم‌رنگی نقش ابوالاسود در دوره امام حسین (ع) نیز ادامه داشت. البته این کم‌رنگی می‌تواند به دلیل ضعف جسمانی او باشد؛ زیرا او در دوران امام حسین (ع) به سن پیری رسیده بود. گرچه او از حمایت امام حسین (ع) دست برنداشت و شعری را نیز در رثای امام (ع) سروده است و در همین شعر از ابن زیاد بدگویی کرده است. البته ظاهراً ارتباط ابوالاسود با ابن زیاد ادامه داشته است و در پاره‌ای از موارد از ابن زیاد یا اطرافیان او کمک خواسته است.

پس از استقرار حکومت معاویه، روزی ابوالاسود به رسم و شرایط آن روز بر معاویه وارد شد، چون محاسن خود را خضاب (رنگین) کرده بود، معاویه از روی تمسخر به او گفت: ای ابوالاسود چه زیبا و قشنگ شده‌ای، ای کاش دعایی هم همراه خود داشتی می‌کردی تا حسودان به تو چشم زخم نزنند؟ ابوالاسود چون فکر معاویه را خواند، در رد او بالبداهه دو بیت شعر در طول عمر و گذر زمان و بی وفایی دنیا سرود. معاویه با شنیدن شعر او ساکت شد

وضع و تدوین علم نحو و رسم‌الخط قرآن

ابوالأسود اولین کسی بود که مطالب اصلی نحو را از حضرت علی (ع) آموخت و به باب‌بندی شاخه‌های علم نحو پرداخت. ذهبی در تاریخ الاسلام آورده است که فاعل و مفعول، مضاف وحرف رفع و نصب و جر و جزم از ابداعات ابوالاسود است. زرکلی هم او را واضع حرکات و تنوین در نحو می‌داند. وی درباره نحو مطالبی نگاشت و این کار به دستور امام علی (ع) بود

درباره علت این جریان حکایات متعددی نقل شده که حاکی از مشاهده خطا در گفتار و محاورات مردم است. ثقفی کوفی درباره علت این کار در الغارات نوشته است: ابوالاسود می‌گوید: «یکی از روزها به علی (ع) رسیدم و دیدم آن حضرت در حال تفکر و اندیشه است؛ گفتم یا امیرالمؤمنین (ع) درباره موضوعی فکر می‌کنی؟ فرمودند: «امروز یکی از نزدیکان من در هنگام گفتگو الفاظ و کلمات را درست ادا نکرد و من از این جهت در فکر فرو رفته‌ام و باید برای این کار چاره‌ای بیندیشم» ابوالاسود گوید: در این هنگام، علی (ع) کاغذی به من داد که در آن نوشته شده بود: کلام، بر سه قسم است: اسم، فعل و حرف و بعد از آن اصول و قوانینی به من آموختند و اصل علم نحو از اینجا پدید آمد. این جریان با کمی اختلاف چنین نقل شده است: ابوالأسود می‌گوید: عرض کردم: یا امیرالمؤمنین، به چه می‌اندیشید؟ فرمود: «شنیده‌ام در شهر شما مردم قرآن را صحیح قرائت نمی‌کنند و در تلفظ آن اشتباه دارند، می‌خواهم کتابی در اصول عربی بنویسم». گفتم: اگر چنین کنید ما را زنده و لغت عرب را استوار کرده‌اید، بعد از چند روز خدمت امام (ع) رسیدم، ایشان نامه‌ای به من داد که در آن نوشته شده بود: "به نام خداوند بخشنده مهربان، کلام بر سه قسم است: اسم و فعل و حرف. اسم آن است که از چیزی خبر دهد و فعل از انجام کاری خبر می‌دهد و حرف، از چیزی خبر می‌دهد که نه اسم است نه فعل». وقتی ابوالاسود آنچه را که درباره نحو نوشته بود خدمت امام (ع) آورد، امام فرمود: «چه زیبا این علم نحو را ترتیب داده‌ای» و به سبب این گفتار امام بود که این علم، علم نحو نامیده شد.

امام (ع) نیز اصول علم نحو را به ابوالاسود آموخت و دستور داد او آنها را بنویسد: ابوالاسود پس از آنکه علم نحو را از امیرمؤمنان فراگرفت، نوشته خود را برای زیاد بن ابیه برد و ظاهراً از او اجازه نشر آن را خواست، اما زیاد بن ابیه اجازه این کار را به او نداد تا اینکه زیاد بن ابیه، خود با افرادی روبه‌رو شد که در صحبت عربی اشتباهاتی داشتند؛ همچنین او شخصی را دید که در خواندن قرآن اعراب‌ها را غلط می‌خواند. پس شخصی را به دنبال ابوالاسود دوئلی فرستاد و از او خواست که برای آیات قرآن اعراب و نقطه بگذارد. در نتیجه، ابوالاسود خواست که شخص کاتبی در اختیار او باشد و او با کمک آن شخص برای آیات قرآن نقطه و اعراب گذاشت. باید گفت: او اولین کسی است که برای آیات قرآن نقطه گذاشته است.

از شواهد این سخن که علم نحو را ابوالاسود دوئلی تدوین کرده است، گفته ابن‌ندیم در کتاب فهرست خود است؛ او می‌نویسد: «روزی یکی از اشخاصی که به گردآوری کتاب علاقه داشت، مرا به کتابخانه‌ای برد که من در آنجا کتاب‌های بسیاری دیدم؛ همچنین صندوقی در آنجا بود که سیصد رطل پوست و چرم و کاغذ مصری، چینی، تهامی و خراسانی در آن ریخته بودند و در میان آن اوراق، چهار ورق دیدم که گمان میکنم از اوراق چینی و در آن چهار ورق مطالبی درباره فاعل و مفعول دیده شد و یحیی بن یعمر به خط خود نوشته بود که این مطالب از ابوالاسود رحمة الله علیه است و زیر آن خط نوشته دیگری به خط قدیمی از علان نحوی دیده می‌شد و زیر آن، خط نصر بن شمیل بود و با مردن او، آن صندوق از دست رفت»

از آنجا که ابوالاسود کتابی در علم نحو تدوین نموده، او را پایه گذار نحو می‌دانند و برخی از مؤرخان هم، این علم را به امیرالمؤمنین (ع) منتسب می‌دانند، ولی این دو دیدگاه منافاتی با هم ندارند؛ زیرا امیرالمؤمنین (ع) استاد ابوالاسود بوده است، لذا وقتی از ابوالاسود پرسیدند: علم نحو را از کجا به دست آورده‌ای؟ پاسخ داد: آن را از علی (ع) گرفتم و سپس بر آن افزودم.

درباره اینکه چه افرادی از او علم آموختند، اطلاعات چندانی وجود ندارد؛ اما نکته مهم این است که برخی او را معلم عبیدالله بن زیاد نیز دانسته‌اند. از شاگردان ابوالاسود در نحو می‌توان یحیی بن یعمر، عنبسة بن معدان و میمون بن الاقرن و نصر بن عاصم را نام برد که این افراد باعث انتشار علم نحو در بلاد عرب شدند و مذاهب نحویه را در شهرهایی مثل بصره و کوفه پدید آوردند از دیگر افرادی که تربیت‌ شده اوست، فرزندش، ابوالحرب است که در علم نحو سرآمد زمان خود بود. همچنین او شاگردان دیگری بدون واسطه یا با واسطه در علم نحو داشته است. او به ثقه و صاحب فضل، دین و عاقل بودن مشهور بوده است.

شاعر، محدث و متکلم

ابوالاسود در سخنوری، بیان و حاضر جواب بودن یکه‌تاز زمان خود بوده است. صاحب طرائف المقال او را از شعرای صدر اول اسلام دانسته، که با وجود زندگی در دوران جاهلیت و آشنایی با اشعار جاهلیت، به سبب تربیت اسلامی خود اشعاری را در مذمت ظلم و در دفاع از مظلوم و همچنین اشعاری در مدح علی (ع) و مذمت معاویه سروده است. او از تهدیدات دشمن در این باره نمی‌هراسید. گرچه او از یاران امام علی (ع) است، اما نقش او در نقل روایات چندان پررنگ نیست و روایت‌های کمی از او نقل شده است. او از امام علی (ع)، عمر بن خطاب، ابوذر و ابوموسی اشعاری روایت کرده است و روایات او، بیشتر از طریق فرزندش، ابوحرب و یحیی بن یعمر، از تیره بنی‌کنانة مضر و عبدالله بن بریده نقل شده است.

گرچه شهرت ابوالاسود بیشتر در نحو و شعر است اما در برخی منابع از پرداختن او به مباحث کلامی آن زمان شهر بصره که بین دو گروه قدریان و معتزلیان روی میداد، صحبت به میان آمده است. در این زمان، طرح مسائل عقلی در اوج بود و بغدادی نیز رساله‌ای را در ذمّ قدریان به ابوالاسود نسبت داده است و اعتزالیان نیز ابوالاسود را در طبقات معتزله در شمار قائلان به عدل و توحید آورده‌اند. نجاشی هم در کتاب رجال خود کتاب‌های زیادی را به عبدالعزیز بن احمد جلودی، از بزرگان اخباریان نسبت داده است؛ مانند کتابی به نام اخبار ابوالاسود دوئلی که در حال حاضر این کتاب در دست نیست.

ابوالأسود شخصیتی ممتاز تا پایان عمر

ابوالاسود از شخصیت‌های ممتازی بود که از نظر عقل، درایت، اراده، سخنوری بسیار قوی و همواره مورد احترام مردم و شخصیت‌های جامعه بود و حتی در سنین پیری و سال‌خوردگی هم از این امتیاز برخوردار بود. ابوالعباس مبرد نقل می‌کند که: زیاد بن ابیه به ابوالاسود گفت: اگر ناتوان و ضعیف نشده بودی (چون در سن پیری بود) تو را بر بعضی از کارها می‌گماشتم. ابوالاسود گفت: کاری که برای من در نظر داری، ناتوانی و افتادگی مرا می‌خواهد. زیاد بن ابیه گفت: همانا کار و تلاش، به توان و نیرو نیاز دارد و تو را برای کار، ناتوان می‌بینم.

آخرین خبری که از زندگانی ابوالاسود در دست است، درباره ماجرای قیام عبدالله بن زبیر است. ابن زبیر در سال ۶۵ ق، حارث بن عبدالله مخزومی، معروف به «قُباع» را بر بصره گماشت و ابوالاسود، در قطعه شعری درباره والی جدید بدگویی کرد. درباره تاریخ مرگ ابوالاسود نیز مطالب منابع یکسان نیستند و چهار تاریخ درباره زمان مرگ او نقل شده است. برخی زمان مرگ او را سال ۶۷ ق و برخی ۶۹ ق می‌دانند ذهبی علت مرگ او را طاعون دانسته است که باعث شد او در ۸۵ سالگی و در زمان ابن زبیر در حدود سال ۶۹ ق از دنیا برود.

از فرزندان او به نام دو پسر به نام‌های عطاء و ابوالحرب و یک دختر که نام آن مشخص نیست، اشاره شده است. بلاذری در انساب الاشراف، سمت عطاء را محافظ پدر در زمان فرمانداری بصره دانسته است. درباره عطا به نسلی اشاره نشده، اما ابوالحرب، حافظ قرآن و شاعر بوده است و از نظر علمی راه پدر را در نحو ادامه داد. همچنین او به امر حَجاج بر منطقه‌ای حاکم و در پایان عمر حجاج، ملازم او بود.

ابوالاسود دوئلی در دانشنامه سیره نبوی

از تیره دؤل، از بنی کنانه و مادرش از بنی عبدالدار بن قصی بود. نام وی را به اختلاف، ظالم بن عمرو بن سفیان عویمر بن ظویلم، عمرو بن ظالم عمرو بن عمران و عثمان بن عمر آورده‌اند، ولی به کنیه‌اش شهرت دارد.

نسبت ابوالاسود را نیز‌ بر پایه انتساب به افراد، تیره‌ها یا قبیله‌های گوناگون به شکل‌های الدَّیلی، الدَولی و الدُّئِلی آورده‌اند شناخت تیره ابوالاسود، در تلفظ درستِ نسبت قبیله‌ای او بی‌تأثیر نیست. مثلاً اگر بدانیم که وی از تیره دئل حجاز است آنگاه وی را نیز دئلی می‌خوانیم. او را در شمار شاعران، اشراف شجاعان، امیران، بخیلان، زیرکان و حاضر جوابان به شما آورده‌اند. به طور خاص، او را شاعر، از فقیهان، محدثان برجسته و از بزرگان شیعه دانسته‌اند.

وی در دوران پیامبری رسول خدا (ص) زاده شد و اگرچه تنها بنا بر یک نقل، ابتدای اسلام را، درک کرده و در جنگ بدر شرکت داشته است اما از نقش او در زمان رسول خدا (ص) اطلاعی در دست نیست. به گمان برخی در زمان پیامبر اسلام آورد، ولی آن حضرت را ندید. از این رو، این گروه بر صحابی نبودن وی تاکید کرده‌اند . اما ابن حجر او را از، مخضرمین که هم دوره جاهلیت و هم دوره اسلام را درک کرده‌اند، می‌داند.

بیشتر تاریخ‌نگاران و ادیبان، وی را مبتکر و واضع علم نحو می‌دانند. درباره چگونگی تصمیم او بر قرآن بنیان نهادن علم نحو، روایات مختلف است. قرائت آیه‌ای از قرآن به اشتباه، به کار بردن جمله‌ای به اشتباه از سوی دختر ابوالاسود، اشتباه یک ایرانی در به کار بردن کلمات عربی و مانند آن را، از اسباب پایه‌گذاری علم نحو به دست وی می‌دانند.

بر پایه برخی روایات یاد شده و روایاتی دیگر، ابوالاسود، به پیشنهاد امام علی (ع) یا پس از اظهار نگرانی‌اش از اختلاط عربی با زبان‌های دیگر نزد آن حضرت و سپس سفارش و تعلیم ایشان، به وضع قوانین علم نحو پرداخت.

ابوالاسود خود نیز در روایات مختلفی به آموزش علم نحو یا حدود و ارکان آن، از جمله تقسیم‌بندی مشهور کلمه بر سه قسم فعل و اسم و حرف، از امام علی (ع) تصریح کرده است نیز گفته‌اند وی تقسیم کلام را به صورت مکتوب از آن حضرت فرا گرفت ابوالاسود حتی در برخی روایات، از عرضه ابواب گوناگون نحو پس از تدوین آنها بر امام علی (ع) و تاید ایشان سخن گفته است

وی هیچ یک از مطالبی را که هم از آن حضرت فرا گرفته بود، به کسی نمی‌گفت و زیاد بن ابیه هم که نشر آنها را از او درخواست کرد، با استنکافش مواجه شد؛ البته او وقتی دید آیه‌ای را اشتباه می‌خوانند، نزد زیاد رفت و اعلام کرد مطالبش را خواهد آموخت.

موضوع دیگری که - آن نیز با اختلاف در روایات، تعابیر و الفاظ – به ابوالاسود منسوب شده، نقطه گذاری و اعراب قرآن است.

گفته‌اند ابوالاسود در جنگ جمل و صفین در کنار امام علی (ع) بود و حتی کوشید از راه گفتگو با عایشه و سران سپاه جمل، آنان را از جنگ منصرف سازد. وی در بصره منصب قضاوت داشت و امام علی (ع) او را پس از ابن عباس بر ولایت بصره گمارد وی در این شهر سکونت گزید و گفته‌اند در بصره، به سبب، محبتش به امام علی (ع) به او سنگ پرتاب، می‌کردند.

وی پس از آن حضرت، به سراغ معاویه می‌رفت و از او جوایزی می‌گرفت همچنین او را از معلمان فرزندان زیاد بن ابیه می‌دانند.

ابوالاسود با آنکه سالخورده شده بود، به مسجد و بازار می‌رفت و با دوستانش دیدار می‌کرد. وی در پایان عمر، فلج شد ولی همچنان برای رفع نیازهایش، به بازار می‌رفت، در حالی که پایش را روی زمین می‌کشید و در وضع نامناسبی سر می‌برد .

بنا بر قول مشهور، وی در سال ۶۹ در بصره درگذشت. برخی، درگذشت او را پیش از سال ۶۹ و عده‌ای در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز، یعنی حدود سال ۱۰۰ ذکر کرده‌اند، اما درست نمی‌نماید؛ چرا که وی هنگام حیات وفات، ۸۵ سال داشته است و اگر در حیات رسول خدا (ص) زاده شده و همان زمان اسلام آورده باشد، نمی‌تواند تا سال ۱۰۰ زیسته باشد. درست به همین دلیل، درگذشت او پیش از سال ۶۹ نیز پذیرفته نیست.

بیشتر تاریخ‌نگاران، علت درگذشت او را طاعون جارف می‌دانند؛ گرچه برخی به درگذشت وی پیش از طاعون اشاره کرده‌اند به گفته سمعانی مسجد ابوالاسود در محله هذیل تا زمان سمعانی باقی مانده بود و او در آن مسجد بر استاد خود حدیث می‌خواند. وی از امام علی (ع)، عمر، عبدالله بن مسعود، زبیر بن عوام و دیگران روایت نقل کرده و پسرش ابو حرب بن ابی الأسود و برخی دیگر، از وی روایت آورده‌اند وی از راویان اخبار ظهور امام مهدی (ع) است

ابوالاسود دئلی

یکی از فضلای فصیحان عرب و از طبقه اول شعرای اسلام و شیعیان امیرالمؤمنین(ع) است. او دیوان شعری داشته که به گفته ابن ندیم، اصعمی و ابوعمرو بن علا، آن را تدوین کرده بودند. ابوالاسود، قائم مقام ابن عباس حکمران بصره بود و بعد از شهادت حضرت علی(ع) مقیم آن شهر گردید. در کوفه مواد اولیه علم نحو و دستور زبان عربی را از امیرالمؤمنین(ع) آموخت. ابوالاسود در سال ۶۹ در بصره درگذشت.

ابوالاسود در اصحاب ایرانی ائمه اطهار

درباره نسب، نام و نسبت ابوالاسود اختلاف بسیاری است؛ عده‌ای او را از تیره بنی کنانه مضر می‌دانستند. او در بصره از اهالی «العالیه» شناخته می‌شد.

مادرش از تیره بنی عبدالدار بود و خانوده ابوالاسود پس از فتوحات اسلام در ناحیه مشرق، در بصره ساکن شدند و در زمان عمر به بصره کوچ کردند.

ابوالاسود در بصره از موالیان، حمایت می‌کرد که این طرفداری، بیانگر ایرانی بودن اوست. او می‌‌گفت: اینان موالیانی هستند که خواهان اسلام شده و به آن گرویده و در شمار برادران ما در آمده‌اند. این ما هستیم که باید شیوه سخن گفتن را به آنان بیاموزیم .

ظالم بن عمرو بن سفیان بن جندل و بعضی گفته‌اند؛ سلیمان بن عمرو و یا سلیمان بن عامر، مشهور به ابوالاسود دوئلی (دئلی)، از مردم دیلم (گیلان) و ایرانی است.

او از یاران باوفای حضرت علی(ع) بود. شیخ طوسی او را از اصحاب امام زین العابدین(ع) می‌داند. او امام سجاد(ع) را درک کرده است.

ابن بطریق حلی در کتاب عمده خود می‌نویسد: «ابوالاسود دوئلی یکی از فضلا و فصحا و از طبقه نخستین سرایندگان اسلام و شیعیان امیرمؤمنان علی(ع) است».

در وفیات الاعیان آمده است: «ابوالاسود از بزرگان تابعان و اعیان آنان بوده و به مصاحبت علی بن ابی طالب(ع) رسیده و در جنگ صفین حاضر بوده است. گویند او در بصره خانه‌ای داشت و همسایه‌ای که او را میآزرد؛ از این رو آن خانه را بفروخت. او را گفتند: خانه خویش را فروختی؟ گفت: همسایه را فروختم و این گفته او ضرب المثل شد».

خدمات

نقطه‌گذاری قرآن کریم

نخستین دانشمندی بود که قرآن کریم را نقطه‌گذاری کرد؛ یعنی اعراب قرآن را تنظیم و با راهنمایی‌های علی(ع) شالوده نحو را ریخت.

ابن ندیم در الفهرست می‌نویسد: ابوالاسود از علی(ع) علم می‌آموخت، اما به کسی هم از آن علم ابراز نمی‌کرد تا اینکه زیاد، از او خواست، چیزی بنویسد که سرمشق مردم باشد و کتاب خدا را صحیح قرائت کنند. او نخست خودداری کرد ولی زیاد مردی را مأمور ساخت که راه ابوالاسود بنشیند و با صدای بلند، عمداً قرآن را نادرست بخواند.

سر وقتی ابوالاسود از کنار این مرد می‌گذشت، او آیه ﴿أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ﴾ را عمداً با کسره دادن «لام رسوله» قرائت کرد که معنای بسیار غلطی را به وجود میآورد و گناه و کفر است.

ابوالاسود با خود گفت: «هیچ باور نمی‌کردم که کار مسلمان‌ها به اینجا برسد». بی‌اختیار نزد زیاد بن ابیه رفت و گفت: «اکنون آماده‌ام درخواست تو را اجابت و کار اعراب‌گذاری قرآن را آغاز کنم؛ پس نویسنده‌ای برایم فراهم کن».

زیاد از سی کاتب دعوت و ابوالاسود از میان آنها یک نفر را انتخاب کرد. سپس به او دستور داد که قرآن را با رنگ متفاوت با متن، علامت‌گذاری کند.

او به کاتب گفت: «وقتی لبانم را برای تلفظ حرفی بالا بردم و آن را گشودم، نقطه‌ای روی آن حرف بگذار (فتحه)؛ هرگاه پایین آوردم نقطه‌ای زیر آن قرار بده (کسره) و هر گاه لب‌هایم را بستم نقطه‌ای میان آن قرار بده (ضمه). اگر شنیدی که همراه این حرکات حرفی را به حالت غنه (صدایی که از کام بیرون می‌آید) ادا کردم، دو نقطه روی آن حرف بگذار (تنوین)».

سیوطی می‌نویسد: ابو الاسود دوئلی نخستین کسی است که در نقطه‌گذاری و شکل دادن به قرآن پیش قدم بود.

ابوهلال عسکری نیز می‌نویسد: ابوالاسود، نخستین کسی بود که در مصحف نقطه گذاشت .

یاقوت حموی معتقد است: ابوالاسود عربیت (اعراب‌گذاری قرآن) را وضع کرد و به مصحف گذاشت.

تدوین علم نحو

ایجاد علم مدون «نحو» در ادبیات را به ابوالاسود نسبت می‌دهند؛ او فنون نحو را از حضرت علی(ع) فرا گرفت و به تدوین و تحکیم آن اقدام کرد و قواعد زبان عربی را سامان داد. بسیاری از مورخان او را واضع علم نحو شمرده‌اند.

تحقیقات دانشمندان درباره علم نحو نشان می‌دهد که یک قسمت از قواعد این علم از قواعد زبان فارسی یعنی زبان پهلوی ساسانی گرفته شده است؛ زیرا امام علی(ع) با آن زبان آشنایی داشته است و ابوالاسود که ایرانی بود، آن زبان را می‌دانسته است و نزد حضرت علی(ع) شاگردی کرده است.

قرآن نقطه‌گذاری شده و نوشته شده روی پوست که در موزه قرآن آستان قدس رضوی موجود است، منسوب به اوست.

دفاع از تشیع

ابوالاسود از کسانی بود که دوستی، اخلاص و محبت زیادی به حضرت علی(ع) داشت و در جنگ صفین در رکاب امام جنگید.

ابوالاسود در واقعه صفین از علی(ع) تقاضا کرد که او را در داوری حکمین شریک سازد؛ ولی مخالفان به داوری او راضی نشدند.

پس از شهادت علی(ع) ابوالاسود نزد معاویه رفت. معاویه به او گفت: «تو به نتیجه داوری در جنگ صفین اعتراض می‌کنی، هرگاه داوری آن روز را به عهده تو می‌گذاشتند، چگونه داوری می‌‌کردی؟» پاسخ داد: «هزار نفر از مهاجران، با اولادشان و هزار نفر از انصار با اولادشان را گرد هم می‌آوردم. به آنها می‌‌گفتم؛ ای گروه مهاجر و انصار! از علی و معاویه کدام یک شایسته خلافت‌اند؟ آیا آزاد شده‌ای که مسلمانان او را در حال کفر، اسیر کرده و آزاد ساخته‌اند یا مردی از مهاجران که دین و حقیقت به وجود او مباهات می‌کند؟».

زمخشری نقل می‌کند که زیاد بن ابیه از ابوالاسود پرسید: «علاقه‌مندی تو به علی(ع) تا چه اندازه است؟» پاسخ داد: «هر آن، محبت علی در دل من رو به افزایش است؛ همچنان که محبت معاویه، هر ساعت در دل تو زیاد می‌شود. آری، من علی(ع) را برای خدا و آسایش قیامت دوست میدارم و تو معاویه را برای دنیا و زر و سیم آن دوست میداری».

توجه به شعر و ادبیات

شعر ابوالاسود در اوج فصاحت و بلاغت و زیبایی است. او با کلام نورانی وحی مأنوس بود و از غنای محتوایی و طنین کلمات و آهنگ آیات بهره‌مند شده بود؛ در نتیجه طبیعی است که کلامش در وادی شعر هم، روانی و سلامت لازم را داشته باشد.

او در زمینه‌های اخلاقی، اشعار زیادی دارد. مرثیه سرایی‌های او نشان می‌دهد که به اهل بیت(ع) علاقه وافری داشت. او در سوگ علی(ع)، امام حسین(ع)، حادثه کربلا، شهادت مسلم بن عقیل، هانی بن عروه، مراثی سوزناک و تأثیرگذاری دارد.

داشتن منصب قضاوت

ابوالاسود، مدتی در بصره عهده‌دار منصب قضاوت و در برهه‌ای از زمان، فرماندار آن شهر بود. خلیفة بن خیاط می‌نویسد: وقتی که عبد الله بن عباس، کارگزار امیرالمؤمنین(ع) از بصره به حجاز منتقل شد، ابو الاسود را به جای خویش نصب کرد و او تا قتل امیرمؤمنان(ع) بدان مقام بود.

ابو الاسود، سال ۶۹ ه‍.ق در ۸۵ سالگی در بصره و بر اثر بیماری طاعون، وفات یافت. برخی گفته‌اند که او پیش از طاعون بر اثر فلج، دار فانی را وداع گفت.

ابوالاسود دوئلی

ظالم بن عمرو بن سفیان بن جندل بن یعمر بن حلس بن نفاثة بن عدی بن دیل که در سال فتح مکه به دنیا آمده است؛ اما پیامبر(ص) را ندید؛ لذا او جزء صحابه به شمار نمی‌رود و در زمره تابعین است. ابوالاسود از شاعران بزرگ دوره صدر اسلام به شمار می‌رود و یاران باوفا و صدیق امام علی(ع) محسوب می‌شود. او اهل بصره بود و از اشخاصی همچون امام علی(ع)، ابوموسی اشعری، ابوذر و عمران بن حصین روایت نقل کرده است. او از شاگردان مکتب امام علی(ع) محسوب می‌شده است و امام، علم نحو و رسم آن را به او آموخته است. برخی ابوالاسود را واضع حرکات و تنوین در نحو می‌دانند. در تاریخ الاسلام آمده است که فاعل و مفعول، مضاف، حرف رفع و نصب و جر و نیز جزم از ابداعات ابوالاسود است. او در جنگ جمل هنگامی که عایشه و طلحه و زبیر به بصره آمدند، با هر کدام از آنان گفتگو کرد و شکست حتمی‌شان را گوشزد کرد و با استدلالات قوی، اشتباهاتشان را یادآور شد. در جنگ صفین، ابن عباس حاکم بصره در نخیله به امام پیوست و ابوالاسود را جانشین خود کرد و طبق دستور امام(ع) او به جمع‌آوری نیرو در بصره مشغول شد و توانست ۱۷۰۰ نفر را برای این جنگ بسیج کند بعد از جنگ صفین ابن عباس ابوالاسود را برای خواباندن شورش‌ها و فتنه‌های خوارج به مقابله با آنان فرستاد. او با یارانش به تعقیب خوارج پرداخت. بیشتر مآخذ، مرگ او را در سال ۶۹ هجری ذکر کرده‌اند، هنگامی که طاعون کشنده‌ای بصره را فراگرفته بود و ابوالاسود نیز در این طاعون جان باخت. از ابوالاسود اشعاری در مدح یا مرثیه امام علی(ع) و امام حسین(ع) به جای مانده است. مرثیه او درباره شهادت امام علی(ع) بسیار معروف است. قسمت زیادی از اشعار ابوالاسود را هجو ابن زیاد و آل زیاد تشکیل می‌دهد و چون این اشعار با اوج قدرت ابن زیاد در عراق هم‌زمان است، بسیار با اهمیت به حساب می‌آید و بیانگر اعتقاد راسخ ابوالاسود در مهرورزی به آل علی(ع) و حاکی از شجاعت او است.

ابوالاسود دوئلی در سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین

ظالم بن ظالم ابو اسود دولی از یاران و شیعیان امیرالمؤمنین(ع) بود و تا آخر عمر بر این اعتقاد باقی ماند. او جزو شاعران و آگاهان به قرآن بود و علم نحو را از امیرالمؤمنین(ع) آموخت.

ابواسود در دوران حکومت امیرالمؤمنین(ع) در زمان استانداری عثمان بن حنیف و عبدالله بن عباس سمت‌هایی را به عهده داشت که به برخی از آنها در شرح حال عبدالله و عثمان اشاره شد.

مسئولیت‌های ابوالاسود در حکومت علی(ع)

1. ابو اسود جزو مشاوران و نزدیکان عثمان بن حنیف و دیگر کارگزاران بصره بود.
2. او قاضی بصره بود و به این عنوان شهرت یافته است. از این روی ما شرح حال او را در ضمن قضات امیرالمؤمنین(ع) می‌نگاریم.
3. کاتب ابن عباس در بصره بود.
4. جانشین عبدالله در بصره در هنگام جنگ صفین بود.
5. خازن و کارگزار بیت المال بصره بود که بعد از رفتن زیاد بن عبید به فارس به این سمت گماشته شد.
6. آخرین سمت وی کارگزاری بصره پس از فرار عبدالله بن عباس به مکه است. عده‌ای از مورخان بر کارگزاری ابواسود بر بصره تصریح کرده‌اند.

کارگزاری ابوالأسود بر بصره

در اسدالغابه می‌نویسد: علی(ع) او را بر بصره گمارد و این در سال چهل اتفاق افتاد.

در تاریخ خلیفة بن خیاط و روضات الجنات از آن نقل می‌کند که عبدالله بن عباس در هنگام ترک بصره به قصد حجاز، ابو اسود دولی را به عنوان کارگزار بصره معرفی کرد و ابواسود تا هنگام شهادت علی(ع) حاکم بصره بود.

ابن سعد نیز در طبقات می‌نویسد: هنگامی که عبدالله قصد حجاز کرد، ابواسود را به عنوان کارگزار بصره معرفی کرد و علی(ع) او را بر این سمت ابقا نمود. گرچه بخشی از آن‌چه ابن سعد و خلیفة بن خیاط گفته‌اند، قابل قبول نیست، ولی اصل ولایت ابواسود را بر بصره ثابت می‌کند.

ابوالفرج اصفهانی بر خلاف این دو، نقل می‌کند که ابو اسود مانع حرکت عبدالله به جانب حجاز گردید. وی در الأغانی در موارد متعدد از ابواسود تجلیل می‌کند و در جایی می‌نویسد: «پیر دانش و فقیه مردم و صاحب و یاور علی(ع) و جانشین عبدالله بن عباس بر بصره ابواسود دولی چنین گفته است» و در تجلیل از او می‌نویسد: «ابواسود دولی از وجوه تابعان و فقها و محدثان آنها بوده است و از عمر بن خطاب و علی بن ابی طالب زیاد روایت کرده و از ابن عباس و دیگران. عمر بن خطاب، عثمان بن عفان و علی بن ابی طالب وی را به کار گماشتند و او از بزرگان شیعیان علی بود... علی او را بعد از ابن عباس بر بصره گمارد و ابواسود رکنی از ارکان علم نحو و بنیان‌گذار پایه‌های آن بود».

وی اضافه می‌کند: هنگامی که ابن عباس از بصره به جانب مدینه می‌رفت، ابواسود او را تعقیب کرد که از سفر باز دارد، ولی عبدالله دائی‌های خود از بنی هلال را به یاری‌ طلبید و آنها جلو ابو اسود را گرفتند و میان آنها و ابو اسود درگیری شد که نزدیک بود به جنگ تبدیل شود. ابو الأسود جریان را برای علی(ع) گزارش داد و حضرت او را بر بصره گمارد.

ابوالفرج همچنین می‌نویسد: علی بن ابی طالب(ع) أبو الأسود را بر بصره گمارد و در نامه‌ای زیاد بن ابیه را بر دیوان و خراج گماشت. زیاد در نامه‌هایی که به علی(ع) نوشت، از ابو اسود بدگویی کرد. ابوالأسود نیز در اشعاری به زیاد پاسخ داد.

از آن‌چه ذکر شد به خوبی استفاده می‌شود که ابواسود بعد از فرار عبدالله به مکه، کارگزار بصره شده است و تا هنگام شهادت امیرالمؤمنین علی(ع) در این سمت مشغول خدمت بوده است.

سخنرانی ابوالاسود بعد از شهادت علی(ع)

ابواسود بعد از شهادت علی(ع) برای مردم سخنرانی کرد و از آنان برای خلافت امام حسن(ع) بیعت گرفت. وی در سخنرانی خود گفت: «یکی از دشمنان خدا و خارج از دین او، امیرالمؤمنین را در مسجد به شهادت رسانده است؛ در حالی که برای تهجد و عبادت در شبی خارج شده بود که امید شب قدر در آن می‌رفت. خداوند او را به خاطر شهادتش گرامی دارد. روح او که آمیخته با برّ، تقوا و ایمان و احسان بود، به سوی خدا عروج کرد با شهادت وی نور خدا در زمین خاموش شد و رکنی از ارکان الهی منهدم گردید. مانند وی دیگر مشاهده نخواهد شد. ما از خداییم و به سوی او باز می‌گردیم و این مصیبت را نزد خدا حساب می‌کنیم. بر او سلام و رحمت باد روزی که متولد شد و روزی که به شهادت رسید و روزی که برانگیخته خواهد شد».

سپس ابو اسود به شدت گریه کرد و گفت: او در مورد امامت بعد از خود، فرزند رسول خدا(ص) و فرزند خودش و شبیه خودش در خلق و روش را وصی قرار داده است. من امیدوارم که خداوند آن‌چه ایجاد شده جبران کند و رخنه‌هایی را که شکاف برداشته مسدود سازد تا مردم جمع گردند و آتش فتنه بخوابد، پس با او (امام حسن(ع)) بیعت کنید تا هدایت یافته، راه رشد و صلاح را بیابید».

تمام شیعیان بیعت کردند ولی عده‌ای از مردم که طرفداران عثمان بودند و عقیده خود را اظهار نکردند، بیعت ننموده و به جانب معاویه فرار کردند. معاویه حیله‌گر، کسی نزد ابو الأسود فرستاد که حسن(ع) بـه مــن درباره صلح‌نامه نگاشته و از او خواست که از مردم بصره برایش بیعت بگیرد و ابو الأسود را وعده داده و امیدوار کرد.

اشعار ابو الأسود در رثای علی(ع)

ابو الأسود نیز در مرثیه‌ای، معاویه را مسئول کشتن علی(ع) معرفی کرد: به معاویه فرزندحرب خبر بده که چشم بدخواهان (به شهادت امیرالمؤمنین(ع)) هرگز روشن مباد. آیا در ماه روزه ما را ماتم زده کردید آن هم به مصیبت بهترین فرد در جمع تمام ما. شما بهترین کسی را که سوار چهارپایان شده و آنها را رام می‌کرد و سوار کشتی شده به شهادت رساندید. کسی که کفش به پا کرده و آن را می‌بخشید و کسی که سوره‌های مثانی و مئین (سوره‌هایی که صد آیه دارند) را قرائت می‌کرد. چون با پدر حسین روبه‌رو شوی درّی را می‌‌بینی که بینندگان را خیره کرده است. قبیله قریش هرجا که باشد می‌داند که تو (ای علی) بهترین آنها از جهت حسب و نسب و دین و ایمان هستی.

از آن‌چه در اغانی آمده دو نکته مهم استفاده می‌شود:

1. ابو الأسود در هنگام شهادت امیرالمؤمنین(ع) حاکم بصره بوده است و برای خلافت امام مجتبی(ع) از مردم بصرهبیعت گرفت و تا زمان صلح امام حسن(ع) حاکم بصره بوده است.
2. معاویه برای فریب ابوالأسود کسی را نزد او فرستاده است. ولی ابو الأسود فریب نخورده است. این سخن تأییدی است بر آن‌چه در گذشته در شرح حال عبدالله گذشت که معاویه جاسوسی را به کوفه و جاسوس دیگری را به بصره فرستاد که دستگیر شدند. منتهی برابر آن‌چه گذشت حاکم بصره عبدالله بن عباس معرفی شده بود و در این نقل ابوالأسود و ما یادآوری کردیم که در آن زمان عبدالله حاکم بصره نبوده است و آن‌چه ابوالفرج در اینجا ذکر کرده صحیح است؛ زیرا عبدالله در این زمان در مکه بوده است. خطبه ابوالأسود را محدث قمی در سفینة البحار نقل کرده است. از آن‌چه ابوالفرج نقل کرده به خوبی پیداست که این مسائل در یک زمان اتفاق نیفتاده است و در فاصله شهادت امام علی(ع) و طرح صلح امام مجتبی(ع) با فاصله چندین ماه رخ داده است.

رفع شبهه

در دایرة المعارف بزرگ اسلامی بعد از نقل مضمون اشعار، در انتساب آن به ابو الأسود تردید شده است، و دلیلی نامناسب بر رد این انتساب ذکر شده که درخور تأمل است. در آنجا آمده: «ولی با توجه به روابط ابوالأسود با امویان، مسئله انتساب آن مرثیه به وی اندکی تردید آمیز به نظر می‌رسد». و در پایان شرح حال ابو الأسود بعد از اشاره به پیوند صادقانه وی با امیرالمؤمنین(ع) و اشعار وی درباره امام علی(ع) و امام حسین(ع) چنین نتیجه‌گیری می‌کند که «با این همه دیوان او چنان که باید گویای این پیوندها و نیز منابع اصلی ما از رابطه مستقیم او با امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و امام علی بن الحسین(ع) سخنی به میان نیاورده‌اند و اگر برخی منابع دیگر او را در شمار اصحاب این امامان نهاده‌اند ظاهراً بیشتر به سبب هم زمانی ابو الأسود با آنان بوده است». در پاسخ به این اظهارات باید گفت: اولاً بسیاری از مورخان تصریح کرده‌اند که این اشعار را ابوالأسود در مرثیهامیرالمؤمنین(ع) سروده است از جمله طبری، ابن اثیر، بلاذری، مسعودی، سبط ابن جوزی ابن شهر آشوب، خوانساری در روضات الجنات به نقل از کتاب فصول المهمه فی معرفة الائمه و مجلسی در جلد ۴۲ بحار الأنوار. مجلسی در همان جلد در جای دیگر انتساب اشعار به ابوالأسود را با تردید ذکر کرده و می‌نویسد: و گفته شده این اشعار را ام هیثم دختر عربان خثعمی در رثای علی(ع) سروده است. آن‌چه وی نقل کرده سی و یک بیت شعر است که در ضمن آنها این اشعاری است که نقل شد. نویری نیز مانند مجلسی با تردید نقل کرده و می‌نویسد و گفته شده که سراینده آن ام هیثم دختر عُریان نخعی است و مترجم آن از دیوان ابوالأسود و منابع دیگر نقل می‌کند که اشعار از آن ابوالأسود است. مقدسی، ذکر می‌کند که اشعار از ام هیثم دختر ابواسود است، که وجه جمع بین اقوال خواهد بود و شاعر آن از خاندان ابواسود خواهد بود. ابوالفرج بر خلاف کتاب اغانی خود در مقاتل الطالبیین این اشعار را که بیست و یک بیت آورده است به ام هیثم دختر اسود نخعی نسبت می‌دهد. ولی همان‌گونه که ذکر شد انتساب آنها به ابو الأسود محرز است و ام هیثم فردی ناشناخته است. طبری در جریان کشته شدن عمر بن سعد بـه دست مختار به هیثم بن اسود نخعی اشاره دارد که وقتی متوجه شد مختار در صدد انتقام از عمر بن سعد است، پسر خود عُریان را نزد وی فرستاد و او را از جریان آگاه ساخت. از این روی، عمر سعد امان نامه گرفت... بنابراین ام هیثم دختر عریان باید سال‌ها بعد باشد و ابو مخنف نقل کرده که ام هیثم دختر اسود نخعی جنازه ابن ملجم را گرفت و آن را سوزاند و ممکن است، اشعار، منسوب به این خانم باشد، ولی این مطلب ظاهراً صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا هیثم پسر اسود نخعی بوده است. ممکن است صحیح زوجه هیثم بن اسود باشد؛ زیرا ابن ابی الحدید نقل می‌کند هیثم بن اسود ابی العریان خود عثمانی بود ولی همسری داشت طرفدار علی(ع) که در جنگ صفین گزارش‌های پشت سپاه معاویه را به لشکریان علی(ع) گزارش می‌داد. منتهی در این اشعار به هیچ وجه به ابن ملجم اشاره نکرده و با اینکه قاتل مشخص بوده تکیه بـر دشمنی معاویه شده است. به نظر می‌رسد اشعار از کسی باشد که اطلاعات اجمالی راجع به جریان شهادت حضرت داشته و در آنجا حضور نداشته است. ثانیاً: اگر پیوند ابوالأسود را با امویان بپذیریم، دلیل نمی‌شود که موضع‌گیری سال‌های بعد را دلیل بر رد انتساب اشعاری به وی بدانیم که در زمان خلافت امام حسن(ع) سروده است. ثالثاً: از شرح حال ابوالأسود چنین استفاده می‌شود که وی به خاطر تشیع مـورد اذیت و آزار قرار می‌گرفته است. او تا آخر عمر بر این عقیده بوده است به گونه‌ای که جاحظ که خود عثمانی است، او را یک شیعه معرفی می‌کند و درباره‌اش می‌گوید: «ابوالاسود جزو طبقات مختلف شناخته شده و در همه آنها بر دیگران مقدم است. او جزو تابعان، فقها، محدثان، شعرا و اشراف، شجاعان، حاکمان و امیران، زیرکان، نحویان، حاضر جوابان، شیعیان، بخیلان... قرار دارد». رابعاً: صرف داشتن ارتباط با امرای بصره و یا دیدار با معاویه باعث نمی‌شود که او را از تشیع دور بدانیم؛ زیرا وی زمانی که همراه جماعتی به شام می‌رود، معاویه از او سؤال می‌کند: به من خبر رسیده است که علی بن ابی طالب می‌خواسته تو را یکی از دو حکم قرار دهد؛ در آن صورت چگونه حکم می‌‌کردی؟ پاسخ داد اگر مرا یکی از آن دو قرار می‌داد، هزار نفر از مهاجران و فرزندان آنها و هزار نفر از انصار و فرزندان آنها را جمع می‌کردم و آنها را به خدا سوگند می‌دادم که آیا مهاجران و فرزندان آنها شایسته‌ترند برای حکومت یا فرزندان رها شدگان (طلقاء). بنابراین ابوالأسود عقیده خود را حفظ می‌کرده و زمانی که برای او هدیه‌ای میآورند که در ضمن آن حلوایی وجود دارد که از آن بوی رشوه استشمام می‌کند، از آن استفاده نمی‌کند و دخترش در این مورد اشعاری میسراید. خامساً: ذکر افراد به عنوان یاران یکی از ائمه، از زبان شیخ طوسی از باب معاصرت آنها با ائمه نیست، بلکه از آن جهت است که آنها از ائمه روایت و حدیث نقل کرده‌اند و یا جزو شیعیان بودند. از آنجا که ابوالأسود در بصره ساکن بوده، طبیعی است که ارتباط قوی با ائمه ساکن حجاز نداشته باشد، ولی از آنان منقطع نبوده است. متأسفانه باید اضافه کنم که مقاله دائرة المعارف درباره ابوالأسود، مشتمل بـر لغزش‌های دیگر نیز هست؛ از جمله بیان می‌کند که اختلاف بین ابو الأسود و ابن عباس و فرار عبدالله از بصره مربوط به سال ۳۸ هجری قمری است و بر خلاف تمام مورخان می‌نویسد: «از این روی این گفته که خروج ابن عباس از بصره در سال ۴۰ ق. بوده است، دقیق نیست». به نظر ما علت عمده این اشکال‌ها و نارسایی‌ها که در برخی مقالات دیگـر ایــن دایرة المعارف‌ها نیز به چشم می‌خورد و نتیجه شایسته‌ای ارائه نمی‌گردد، آن است که محققان و نویسندگان مقالات تنها از فیش‌هایی که درباره یک فرد تهیه شده، استفاده می‌کنند و از بررسی حوادثی که مربوط به آنهاست، غافل‌اند و جوّ اجتماعی حاکم در آن زمان را مورد توجه قرار نمی‌دهند. از این روی با دیدگاه‌های مختلف رو به رو هستند، به ویژه در مسائل مربوط به شیعه این تشکیک‌ها دامنه بیشتری دارد،؛ چراکه تاریخ نگاران، غیر شیعی بودند و منابع شیعه از بین رفته است و جوّ خفقان اجازه نمی‌داده که حوادث آن‌گونه که باید نگاشته شود و گاهی چنان روایات و اخبار متضاد ارائه می‌شود که شناخت صحیح آن از سقیم بسی دشوار و سخت است.

مرگ ابوالاسود از آن‌چه تاکنون ذکر شد به خوبی کارگزاری ابوالأسود بر بصره استفاده می‌شود و تردیدی بر جای نمی‌گذارد. مرگ ابوالأسود را به دلیل ابتلا به طاعون، در سال ۶۷ق. دانسته‌اند. برخی نیز سال ۹۹ و رجب ۱۰۱ نیز ذکر کرده‌اند، ولی قول اول مشهور است. بعد از صلح امام حسن(ع) حُمران بن ابان بر بصره مسلط شد و معاویه بسـربن ارطات را حاکم آن شهر کرده بُسر به دستور معاویه وارد بصره گردید و فرزندان زیاد بن عبید را دستگیر کرد و از زیاد که در فارس بود، خواست تا حکومت معاویه را به رسمیت بشناسد، و بدین‌گونه بصره تحت اختیار معاویه قرار گرفت.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲
2. صبور، رحیم، ابوالأسود دوئلی، اصحاب امام حسن مجتبی
3. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی
4. خانجانی، قاسم، مقاله «ابوالاسود دوئلی»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
5. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی
6. قریشی، سید حسن، اصحاب ایرانی ائمه اطهار
7. حسینی، سید امیر، بصره و نقش آن در تحولات قرن اول هجری