امام حسن مجتبی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام حسن مجتبی است. امام حسن مجتبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امام حسن مجتبی در قرآن - امام حسن مجتبی در نهج البلاغه - امام حسن مجتبی در کلام اسلامی - امام حسن مجتبی در تاریخ اسلامی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره نبوی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره فاطمی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره حسینی - امام حسن مجتبی در معارف و سیره رضوی - امام حسن مجتبی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - امام حسن مجتبی از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

خلافت

امام حسن (ع) هنگام پذیرش خلافت ۳۷ سال داشت. عراقیان و حامیان امام علی (ع) با وی بیعت کردند؛ شمار بیعت‌کنندگان، ۴۰۰۰۰ تن ذکر شده است. این رقم، عدد آخرین سپاهیان امام علی (ع) بود که برای نبرد با معاویه تدارک دیده بود. اهل عراق، یکدست از خلافت امام حسن (ع) حمایت کردند و مؤرّخان مخالفتی در خلافت وی ثبت نکرده‌اند که احتمالاً به جهت فضای احساسی پیش آمده پس از شهادت امام علی (ع) و بیم خطر پیروزی شام بر عراق بود، که یکپارچگی را برای حفظ موقعیت کوفیان می‌طلبید.

هنگام بیعت با امام حسن (ع)، با وجود تلاش برخی از اصحاب آن حضرت که بیعت بر محور قتال باشد، امام تأکید کرد که بیعت بر کتاب خدا، سنت رسول‌الله (ص) و سمع و طاعت استوار شود. این قید می‌توانست، بر اثر اوضاع نابسامان پیش آمده در جریان پذیرش حکمیت در جنگ صفین و ضامن پیروی از امام در همه شرایط، اعم از جنگ و صلح باشد. بر پایه گزارشی، موافقان استمرار پیکار کوشیدند امام حسین (ع) را همراه خود کنند؛ اما آن حضرت از آنان استقبال نکرد؛ لکن مراجعه این گروه به امام حسین (ع) پس از پذیرش صلح از سوی امام حسن (ع) بوده است نه زمان بیعت با ایشان.

برخلاف گزارش‌های سستی که امام حسن (ع) را در پذیرش خلافت جدّی نشان نمی‌دهند، آن حضرت در پذیرش خلافت و استمرار آن کوشا بود، از این رو به سازماندهی نیروها و گردآوری آنان پرداخت و کارگزاران امام علی (ع) را ابقا کرد. دریافتی سپاهیان را با هدف تشویق ایشان افزود و به اعدام دو تن از جاسوسان معاویه دستور و در نامه‌ای به معاویه هشدار داد که این حرکت‌ها زمینه درگیری را فراهم می‌کنند. همه این اقدامات، نشانه جدی بودن وی در تشکیل حکومت و نگراییدن به صلح از آغاز کارند. از این پس، نامه‌نگاری‌ها میان امام حسن (ع) و معاویه در گرفت و هر یک دیگری را به بیعت و همراهی فرا می‌خواند. امام حسن (ع) در نامه‌ای به معاویه خلافت را حق خاندان پیامبر (ص) دانست و در پایان، وی را تهدید کرد که در صورت نپیوستن به مردم و بی‌اعتنایی به بیعت با او، با سپاهیان به سوی وی خواهد رفت. این نامه، نشانه عزم جدی آن حضرت بر استمرار خلافت است. معاویه در جواب، شایستگی، توانایی، سن و تجربه خود را، بیش از امام حسن (ع) برشمرد و خود را برای خلافت مناسب‌تر دانست و با طعنه بر امام، وضعیت خود و حضرت را در این برهه همچون روزهای پس از درگذشت رسول خدا (ص) خواند که مردم در برابر گزینه‌ها - بی لحاظ انتسابات به پیامبر (ص) - داناتر و تواناتر را برگزیدند. چون نامه‌نگاری‌ها سود نداشت، معاویه به سوی عراق حرکت کرد و امام حسن (ع) پس از آگاهی از این خبر، مردم را به جهاد و مقاومت فرا خواند و از آنها خواست که در لشکرگاه نخیله گردهم آیند؛ اما مردم واکنش مناسبی نشان ندادند و برخی بزرگان مانند عدی بن حاتم، سکوت مردم را نپسندیدند و آنان را به اجابت خواسته حضرت تشویق کردند. مجموع لشکریان امام حسن (ع) را ۲۰۰۰۰ تن یاد کرده‌اند که ۱۲۰۰۰ در قالب مقدمه لشکر به فرماندهی عبیدالله بن عباس برای مقابله با سپاه معاویه و جلوگیری از پیشروی وی به مَسکِن اعزام شدند. سپاه معاویه را ۶۰۰۰۰ نفر تخمین زده‌اند. امام پس از گسیل عبیدالله بن عباس به مسکن، خود به سوی مدائن رهسپار شد و در آنجا اردو زد. فاصله این دو مکان نزدیک ۶۰ کیلومتر بود. معاویه توانست با وعده‌هایی، شماری از اصحاب امام حسن (ع) را به سوی خود بکشاند.

خیانت یاران امام (ع) به گونه‌ای بود که در میان اصحاب خود نیز امنیت جانی نداشت. معاویه برای رسیدن به هدف خویش و از پا انداختن سپاه امام، از ابزار شایعه نیز بسیار خوب بهره گرفت و در مدائن شایعات تسلیم و صلح سپاه مسکن یا کشته شدن فرمانده آنان را پخش می‌کرد و در مسکن نیز شایع ساخت که امام حسن (ع) صلح کرده است. فرستادگان معاویه در مدائن که برای مذاکره نزد امام (ع) آمدند، هنگام خروج به قصد دامن زدن به اختلافات با صدای بلند در میان لشکریان امام (ع) چنین القا کردند که حضرت صلح را پذیرفته است. در این شرایط، امام حسن (ع) برای استمزاج مردم، در خطبه‌ای اعلام کرد که معاویه برای صلح پیشنهاداتی داده است و نظر آنان را در این زمینه جویا شد و آنها خواهان پذیرش صلح شدند. بر اثر شایعات و وعده‌های معاویه، عبیدالله بن عباس، یکی از سه فرمانده اصلی امام (ع) همراه شماری از سپاهیان به اردوی معاویه پیوست. در این هنگامه، امام در خطبه‌ای در مُظلِم ساباط مدائن بر موضوع جماعت (همبستگی) تأکید کرد. در پی این خطبه، گروهی - که دیگر آن حضرت را خلیفه نمی‌دانستند - بر امام یورش برده و خیمه او را غارت کردند. پس از این بی‌حرمتی، جرّاح بن سنان از خوارج حضرت را ترور کرد که برای مداوا به مدائن برده شد.

صلح

مقالهٔ اصلی: صلح امام حسن مجتبی

درباره صلح دو گونه صدا از لشکر امام حسن به گوش می‌رسید: اکثریت خواهان صلح، با سر دادن شعار "البقیه البقیه" بر آن تأکید می‌کردند؛ ولی برخی یاران مخلص امام (ع) و بعضی از خوارج، خواهان جنگ بودند؛ آنان که بر خیمه امام یورش بردند و حضرت را زخمی کردند، اندیشه خارجی داشتند. امام که اکنون مجروح و به لحاظ جسمانی ناتوان شده بود و اختلاف و پراکندگی اصحاب خود را درباره صلح می‌دید، پیشنهاد صلح معاویه را پذیرفت.

درباره طرف پیشگام در صلح، گزارش‌ها مختلف‌اند. معاویه بسیار برای صلح می‌کوشید، زیرا با صلح می‌توانست با کمترین پیامد به خلافت برسد، از این رو با وعده و پذیرش ظاهری شروط، توافق خود را با سازش اعلام کرد؛ حتی برخلاف میل قیس بن سعد که سرسختانه خواهان جنگ بود، دست او را به زور گرفت و با او مصافحه کرد و به مردم اعلام کرد: قیس بن سعد بیعت کرد، تا بی‌کمترین درگیری به هدف خود برسد. از سوی دیگر، امام حسن (ع) نیز با شرایط پیش آمده خواهان صلح بود، زیرا افزون بر گرایش عمومی یاران به صلح، حفظ و بقای خاندان و شیعیان را در صلح می‌دید، بنابراین در شرایط جدید، هر دو طرف با نیات متفاوتی به صلح خشنود بودند. صلح در سال ۴۱ انجام گرفت و این سال را جماعت نام گذاشتند .

بندهای صلح نامه متغیر است و کتاب‌های تاریخی هریک بر بندهایی از آن تأکید کرده‌اند: در برخی از گزارش‌ها به هیچ رو از بندهای مالی یادی نشده، بلکه این گونه بندها را افزوده واسطه‌ها یا نخستین پیشنهادات معاویه دانسته‌اند که امام حسن (ع) نپذیرفت؛ ولی در بعضی گزارش‌ها شرایط مالی برجسته شده و میزان آنها را نیز بسیار کلان پنداشته‌اند . مجموعه بندها چنین‌اند:

1. واگذاری حکومت (تسلیم الامر) به معاویه، براین اساس که وی به کتاب خدا و سنت و سیره خلفای صالح عمل کند؛
2. خلافت پس از معاویه از آنِ امام حسن (ع) باشد؛
3. مردم در امان هستند و معاویه نباید کسی را به جهت اقدامات گذشته تعقیب کند؛
4. حضرت علی (ع) سبّ نشود و ضد امام حسن (ع) توطئه نگردد؛
5. خراج فسا و دارابجرد (برای پرداخت به صدمه دیدگان جنگ‌های دوران امام علی) در اختیار امام حسن (ع) قرار گیرد.

امام تأکید کرد که صلح بر پایه امنیت و امان عمومی برقرار شود. سخنان حضرت پس از صلح در حضور مردم و معاویه بیان کرد می‌توانند بیانگر مهم‌ترین بندهای صلح‌نامه باشند. آن حضرت خطاب به مردم، انتظارات از حکومت را برقراری عدالت، پرداخت کامل حق مردم از غنائم و تقسیم فیی‌ء میان آنان یاد کرد که همه موارد را معاویه تأیید کرد . پس از پذیرش صلح، دو طرف توافق کردند برای اعلام رسمی آن، با برگزاری جلسه مشترک عمومی در کوفه آن را اعلام کنند. در این جلسه امام حسن (ع) پس از معاویه سخن گفت و خطاب به یاران خود تأکید کرد که یکپارچگی برای آنان سودمندتر است و از آنها خواست که با رأی وی مخالفت نکنند، زیرا نظر امام بر خواست آنان ترجیح دارد؛ همچنین تأکید ورزید که کناره‌گیری از خلافت از آن رو نیست که خود را شایسته خلافت نمی‌دانسته است. معاویه بربندهای صلح‌نامه پای‌بند نماند؛ برای نمونه با تحریک عوامل خود، نگذاشت خراج فسا و دارابجرد به امام برسد و پس از آن یاران امام علی (ع) را - مانند حجر بن عدی - تعقیب کرد.

صلح یاد شده بازتاب‌هایی میان یاران راستین امام حسن (ع) نیز داشت: برخی امام حسین (ع) را مخالف صلح دانسته‌اند؛ اما درست نیست، زیرا امام حسین کاملاً به شرایطی که برادرشان در آن قرار گرفته بود، آگاه بود و رفتارهای پسین وی و پایداری‌اش بر صلح تا هنگام زنده بودن معاویه، گویای همین مطلب است. امام حسین (ع) هرچند از پذیرش صلح همانند برادرش ناخشنود بود، کاملاً با برادر هماهنگ بود و ضد وی اقدامی نمی‌کرد. برخی یاران نزدیک امام حسن (ع)، با سخنان تندی از صلح یاد کردند و عمل وی را نکوهیدند و گاه تعابیری ناشایست به کار بردند. برخی یاران برجسته، چون حجر بن عدی، عدی بن حاتم، مسیب بن نجبه، قیس بن سعد، سلیمان بن صُرد و سفیان بن ابی لیلی در میان آنها بودند. شماری بر اصل صلح و برخی به محتوا و کیفیت آن اعتراض داشتند. به اعتقاد سلیمان بن صرد، پیمان‌نامه آن چنان مستحکم نبود که معاویه را به اجرای آن وا دارد و حقوق امام حسن (ع) در آن رعایت نگردیده است. حضرت با خواندن آیه‌ای درباره دوران فتنه و با استناد به آیه‌ای که عاقبت خوش را برای مسائل به ظاهر ناپسند وعده می‌داد، به توجیه و اقناع یاران پرداخت و برای توجیه معترضان، پذیرش صلح را چونان اقدامات خضر (ع) (سوراخ کردن کشتی، قتل و...) ارزیابی می‌کرد که به ظاهر پذیرفتنی نبودند؛ اما حکمتی بالاتر در آنها نهفته بود .

امام تأکید داشت برای جلوگیری از خونریزی به صلح تصمیم گرفته است و به حجر بن عدی گوشزد فرمود که توده مردم مانند وی نمی‌اندیشند و تمایلاتشان متفاوت از اوست . در مدت خلافت امام حسن (ع) اختلاف است: بیشتر اقوال بر ۷ ماه و اندی تأکید می‌کنند. او در رمضان سال ۴۰ هجری به خلافت نشست و در ربیع‌الآخر سال ۴۱، حکومت را به معاویه واگذاشت. وی را در شمار خلفای راشدین دانسته‌اند و حدیث مشهور اهل سنت که خلافت پس از پیامبر (ص) ۳۰ سال قلمداد شده که پس از آن پادشاهی می‌شود، این زمان تنها با احتساب خلافت ۶ ماهه امام حسن (ع) کامل می‌گردد.

در مدینه

پس از صلح، امام با مشایعت معاویه از کوفه به مدینه بازگشت و در آنجا بزرگ و سرپرست بنی‌هاشم بود و در امور با وی مشورت می‌شد. این موضوع در داستان خواستگاری یزید از دختر عبدالله بن جعفر آشکار است که امام با این ازدواج موافقت نکرد ؛ همچنین در این روزها یاور دوستداران اهل بیت (ع) بود و با وساطت و شفاعت نزد حکمرانان، در رفع مشکل آنان می‌کوشید؛ نمونه‌اش، نامه به زیاد بن ابیه درباره سعید بن سرح بود که او را تعقیب کرده بود.

امام حسن، رفتار مسالمت‌آمیزی با حکمرانان در پیش گرفت. او می‌کوشید رفتارهایش حساسیت حکومت را بر نینگیزد و چون شایعاتی درباره گرایش وی برای دستیابی به خلافت می‌پراکندند، اظهار کرد زمانی که مردان جنگی در اختیار داشت برای خشنودی خدا از حکومت چشم پوشیده است؛ چگونه در حجاز که تهی از مردان رزمی است، چنین ایده‌ای را می‌تواند پی‌گیرد! معاویه نیز که اخبار و رفتار امام در مدینه را دنبال می‌کرد، چون می‌شنید وی سرگرم امور عبادی و مراوده با مردم است و با وی کاری ندارد، خرسندی اظهار می‌کرد. گاه نیز که هواداران کوفی حضرت خدمت وی آمده و برای مقابله با معاویه آمادگی خود را اعلام می‌کردند، آن حضرت با وجود بی‌وفایی‌های معاویه، پای‌بند صلح بود و خواسته‌های آنان را نمی‌پذیرفت. سفر امام به شام را هر چند مؤرخان تأیید می‌کنند، تأکید بر فراوانی و پیوستگی این سفرها و آمیخته بودن آنها با جوایز معاویه، بیشتر برای تأیید حکومت معاویه ساخته شده‌اند.

شهادت

مقالهٔ اصلی: شهادت امام حسن مجتبی

امام با مسموم شدن به دست همسرش جعده، دختر اشعث، به شهادت رسید. بیشتر روایات تأکید می‌کنند که این کار با دسیسه و سفارش معاویه بوده است. امام حسین (ع) هنگام شهادت برادر، برای آرام ساختن او دیدار با پدر، مادر، جدش پیامبر (ص)، خدیجه، عموهایش جعفر و حمزه و دیگر بستگان را یاد می‌کرد. معاویه که پیگیر اخبار حضرت بود، چون خبر شهادت ایشان را شنید، شادمانی کرد. شهادت امام حسن (ع) را سال ۴۹ یا ۵۰ دانسته‌اند.

خاکسپاری

گزارش‌های خاکسپاری امام حسن (ع) به دو گونه‌اند: در منابع شیعی تأکید شده است که امام به جهت آگاهی از اوضاع و شرایط، خواهان دفن در کنار پیامبر (ص) نبود، بلکه خواسته بود پس از مرگ برای تجدید عهد، او را نزد قبر رسول خدا (ص) ببردند؛ آن گاه در بقیع به خاک بسپارند؛ اما عایشه و مروان گمان کردند بنی‌هاشم دفن امام حسن (ع) در آن مکان را قصد دارند که به مخالفت با آنان برخاسته و درگیری‌هایی پیش آمد. برخلاف منابع سنی، براساس گزارش منابع شیعی، عایشه در این زمینه پررنگ‌تر نقش داشت.

سخت می‌توان پذیرفت این درگیری تنها بر اثر سوء تفاهمی پدید آمده باشد! برپایه گزارش‌های دیگر که منابع اهل سنت بازتاب داده‌اند، امام حسن (ع) می‌خواسته نزد جدش رسول خدا (ص) به خاک سپرده شود، از این‌رو موافقت عایشه را پیش از شهادت جلب کرد. مروان که در این هنگام از حکمرانی مدینه برکنار شده بود، به جهت کینه‌های پیشین و خوش‌خدمتی به معاویه در این زمینه مخالف جدی بود و همراه امویان به مقابله و صف‌کشی پرداخت؛ به این بهانه که عثمان پیش از این اجازه نیافته است تا در مقبره رسول خدا (ص) دفن شود. با وجود صف‌کشی وابستگان دو طرف سرانجام بنی‌هاشم برپایه وصیت امام حسن (ع) برای پرهیز از خونریزی، آن حضرت را در قبرستان بقیع به خاک سپردند.

منابع سنی تصریح می‌کنند که آن حضرت کنار مادرش فاطمه (س) دفن شده، حال آنکه قبر فاطمه زهرا (س) آشکار نبوده، بلکه آن حضرت کنار مادر بزرگش فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شده است. جنازه امام (ع) با شکوه تشییع شد. و به گزارش منابع سنی، برای مراعات سنت، سعید بن عاص، فرماندار مدینه با رضایت امام حسین (ع) بر پیکر امام نماز گزارد. زنان مدینه در مرگ او به نوحه‌سرایی پرداخته و لباس عزا بر تن کردند. شیعیان بغداد در قرن چهارم به لعن کسانی می‌پرداختند که نگذاشتند امام حسن (ع) کنار جدش دفن شود.

ازدواج و طلاق‌ها

مقالهٔ اصلی: شبهه طلاق‌های متعدد امام حسن مجتبی

منابع سنی کوشیده‌اند امام حسن (ع) را مردی بشناسانند که بسیار ازدواج می‌کرد و طلاق می‌داد، به گونه‌ای که پدر وی مردم را از زن دادن به وی نهی می‌کرد. شمار زنان او را ۷۰، ۹۰، ۲۰۰، ۳۰۰ حتی ۷۰۰ تن نیز برشمرده‌اند. افزون بر سستی این روایات، با توجه به نام همسران وی که منابع تلاش کرده‌اند کامل برشمارند و همچنین با عنایت به نام فرزندان او، به هیچ رو ارقام یاد شده را نمی‌توان تأیید کرد. فزونی طلاق همسران، موضوعی نبوده که در روزگار خود امام حسن (ع) یاد و بر وی خرده گرفته شود، بلکه این موضوع را هنگامی که حسنیان در دوران ابو جعفر منصور به اقداماتی ضد خلافت دست زدند، منصور رقیب سیاسی ایشان با مبالغه به زبان آورد، تا جد حسنیان را تخریب کند: او در محاجه مکتوبش با محمد نفس زکیه، ایراداتی مانند فروش خلافت در برابر مال و سرگرمی با زنان را به امام حسن (ع) نسبت داد. امام علی (ع) زمانی که امام حسن (ع) را وصی خویش نهاد، تأکید کرد که وی در غذا و ازدواج بی‌مبالات و آلوده نیست و سفارش کرد که وصی وی باید این‌گونه باشد: «غير طاعن عليه في بطن و لا فرج».

نزول آیات در شأن امام حسن (ع)

چند دسته از آیات قرآن با امام حسن (ع) ارتباط می‌یابند:

1. آیاتی که دامنه شمول آنها اهل بیت (ع) است و به همین مناسبت، امام حسن (ع) را نیز در بر می‌گیرند؛ مانند آیه تطهیر: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ که به حدیث کساء ربط می‌یابد و بر پایه روایات بسیاری، درباره ۵ تن فرود آمده است که امام حسن (ع) نیز در شمار آنان است. حضرت با استناد به این آیه، خود را از اهل بیت می‌خواند. همچنین آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ بر پایه روایات، حضرت آدم با توسل به نام و حق اهل بیت (ع) از جمله امام حسن (ع) توبه کرد. کتاب‌های تفسیری شیعه، ذیل این آیه به این روایات اشاره کرده‌اند؛ اما کتاب‌ها و احادیث تفسیری اهل سنت به ندرت این آیه را با اهل بیت (ع) پیوند زده‌اند. سیوطی در الدرالمنثور روایتی در این زمینه آورده است.
2. آیاتی که درباره امام علی، فاطمه و دو فرزندشان (ع) هستند؛ مانند آیات نخستین سوره انسان: ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾ در پی بیماری امام حسن و امام حسین (ع) والدین آن دو بزرگوار برای بهبودی فرزندان روزه نذر می‌کنند و پس از بهبودی، هنگام ادای نذر، روزه‌داری آنان با ایثار و فداکاری در بخشش غذا به مسکین، یتیم و اسیر آمیخته می‌شود. شیخ طوسی نزول این آیه را به روایت شیعه و سنّی درباره امام علی، فاطمه زهرا و حسنین (ع) دانسته است؛ اما در کتاب‌های تفسیری اهل سنت، کمتر این آیات با اهل بیت (ع) پیوند خورده‌اند. در میان تفاسیر کهن اهل سنت، این آیات را درباره اهل بیت (ع) دانسته و روایاتی همچون کتب شیعی درج کرده‌اند. برخی مفسران دیگر اهل سنت به تردید، آیه را درباره اقدام ابو دحداح انصاری یا امام علی (ع) دانسته‌اند. کتاب‌های اهل سنت که در موضوع زندگانی ائمه شیعه تدوین شده‌اند، مانند کفایة الطالب گنجی و فرائد السمطین حموینی این داستان را به تفصیل نقل کرده‌اند. منابع یاد شده اهل سنت، روزه‌داری را به امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) نسبت داده و از روزه‌داری حسنین (ع) مطلبی ننوشته‌اند. مفسران در تفسیر آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ و مراد از ﴿فِي الْقُرْبَى﴾ اختلاف دارند: آنان که ﴿فِي الْقُرْبَى﴾ را به معنای اقربا و بستگان پیامبر (ص) دانسته‌اند، در مصداق و دامنه شمول آن نیز اختلاف دارند. بر پایه برخی روایات شیعی و سنی، اقربای پیامبر (ص) همانا حضرت علی، فاطمه و دو فرزندشان (ع) دانسته شده‌اند. امام حسن (ع) با استناد به این آیه، خود را از اهل بیت (ع) می‌خواند که دوستی و مودت ایشان را خدا واجب کرده است. بیشتر مفسران اهل سنت، آیه یاد شده را مکی ـ پیش از ازدواج فاطمه زهرا و امام علی (ع) ـ و موضوع آن را سفارش کلی به حفظ حرمت بستگان رسول خدا (ص) دانسته‌اند که خاندان‌هایی مانند فرزندان عباس را نیز در بر می‌گیرد.
3. آیاتی که تعابیر آنها به حسنین (ع) می‌گردند؛ مانند آیه مباهله: ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ...﴾ که همه روایات و مفسران، ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ را در آیه یاد شده، امام حسن و امام حسین (ع) می‌دانند که در داستان مباهله با رسول خدا (ص) همراه شدند. این آیه، مستندی در برابر مخالفان اهل بیت (ع) بود که می‌کوشیدند ایشان را به حضرت علی (ع) نه پیامبر (ص) نسبت دهند. امام علی (ع) با استشهاد به این آیه، حسنین (ع) را فرزندان رسول خدا (ص) می‌دانست، چنان که امام رضا (ع) برای استدلال بر اینکه آنان ذریه پیامبر (ص) هستند، به واژه ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ در همین آیه استناد می‌کرد؛
4. گاه مفسران واژه‌ها و مواردی را که در قرآن، تثنیه یا زوج آمده‌اند، از روی جری و تطبیق بر حسنین (ع) اطلاق کرده‌اند؛ مانند ﴿يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ﴾ که ﴿كِفْلَيْنِ﴾ (دو چندان، دو بهره) در این آیه، حسنین (ع) دانسته شده، چنان که ﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ﴾ به ایشان تفسیر شده است. برخی نیز تین و زیتون را رسول خدا (ص) و امام علی (ع) دانسته و ﴿وَطُورِ سِينِينَ﴾ را حسنین (ع) قلمداد کرده‌اند. در آیه ﴿رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ﴾ با واژه ﴿الْمَشْرِقَيْنِ﴾ به پیامبر (ص) و امام علی (ع) و با کلمه ﴿الْمَغْرِبَيْنِ﴾ به امام حسن و امام حسین (ع) اشاره شده است و در آیه ﴿يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ﴾، لؤلؤ و مرجان، حسنین (ع) معرفی شده‌اند.

خداوند متعال در آیه مباهله ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ به پیامبر خود دستور می‌دهد که به نجرانیان بگو: ما با زنان و فرزندان و جان خودمان جمع شده، مباهله می‌کنیم. در این واقعه، مصداق خارجی ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ کسی جز دو فرزند فاطمه (س) و علی (ع)؛ یعنی امام حسن و امام حسین (ع) نیستند. و تمام مفسران و مؤرخان درباره این واقعه و مصداق آن هم‌نظر هستند.

عیاشی در تفسیر خود در ذیل آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلَا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى وَلَا تُظْلَمُونَ فَتِيلًا﴾ از امام باقر و امام جعفر صادق (ع) روایت می‌کند که فرموده‌اند: "به خدا قسم! سازش امام حسن (ع) با معاویه برای این امت از هرچه که آفتاب بر آن می‌تابد، بهتر است. به خدا سوگند! این آیه درباره امام حسن (ع) نازل شده است. این آیه درباره اطاعت کردن از امام است؛ وقتی مردم از خدا خواستند که بجنگند و بر آنان واجب شد که در رکاب امام حسن (ع) بجنگند، گفتند: "پروردگارا! چرا جنگیدن را بر ما واجب کردی؟ کاش ما را تا زمان نزدیکی به تأخیر می‌انداختی"".

نیز در تفسیر عیاشی از امام صادق (ع) نقل شده که آن حضرت فرموده است: "آیه ﴿كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾ در شأن امام حسن (ع) نازل شده است؛ زیرا خدا آن حضرت را مأمور کرد که از جنگ با معاویه خودداری کند". آن‌گاه فرمود: آیه ﴿فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ﴾ در شأن امام حسین (ع) نازل شده است؛ زیرا خدا بر آن حضرت و عموم اهل زمین واجب کرده که در رکاب ایشان بجنگند".

پس از شهادت امام علی (ع) امام حسن (ع) در سخنرانی خود فرمود: "من از همان خانواده‌ای هستم که محبت و مودت آنها طبق آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا﴾ بر هر مسلمانی واجب شده است؛ و فرمود: "اقتراف حسنه" مودت ما خانواده است. حسین بن علی (ع) نیز درباره آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ فرمود: "آن خویشاوندانی که خدا به مودت با آنها دستور داده و خیر و برکت را در آن خاندان نهاده، خویشاوندی ما خاندان است که حق ما را بر هر مسلمان واجب کرده است".

جایگاه امام مجتبی(ع) در قرآن‌

مسلمانان در بیان هیچ موضوعی مانند فضایل اهل بیت(ع) و مقام برجسته علمی و معنوی آنان و برخورداری آنها از مجموعه کمالاتی که خدا اراده فرموده بشریت بدان‌ها آراسته گردد، تا این پایه همسو و هماهنگ نبوده‌اند. این یکدلی و اتفاق نظر به بخشی از اصول و مبانی، از جمله: بیان صریح قرآن در مورد جایگاه ویژه اهل بیت(ع) برمی‌گردد. قرآن کریم به صراحت، اهل بیت را از هرگونه پلیدی پیراسته گردانده و آنان را همان نزدیکان نبی اکرم(ص) تلقّی کرده که دوستی و محبّت آنان پاداش رسالتی است که خدای متعال به بشریت ارزانی داشته و نیک خصالانی‌اند که خالصانه از خدا فرمان بردند و از عذاب او هراسیدند و به ترس و بیم خدا در دل، آراسته گشتند و خدا نیز بهشت جاودان و رهایی از عذاب خویش را برای آنان ضمانت فرمود. امام حسن مجتبی(ع) بی‌تردید از شمار اهل بیتی است که از پلیدی، پاک و پیراسته‌اند. آن بزرگوار به صریح آیه مباهله که در ماجرای مباهله رسول خدا(ص) با مسیحیان نجران نازل گردید، فرزند رسول اکرم(ص) به‌شمار می‌آید و قرآن کریم یاد این حادثه تاریخی را در آیه ۶۱ سوره مبارکه آل عمران جاودانه ساخت. ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾.

ارباب حدیث به طرق گوناگون روایت کرده‌اند که شأن نزول این آیه شریف در مورد اهل بیت(ع) که عبارتند از: رسول اکرم و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) نازل گشته و منظور از کلمه «أبناء» در این آیه بی‌تردید امام حسن و امام حسین(ع) است. رسول خدا(ص) در این رخداد تاریخی تصریح کرده جمعی که همراه به اتفاق آنان مباهله انجام داد برترین انسان‌های روی زمین و گرامی‌ترین آنها در پیشگاه خدایند. به همین دلیل پیامبر اکرم(ص) همراه با آنان به مباهله پرداخت و کشیش نجران نیز به این واقعیت اذعان نموده و گفت: «من امروز با چهره‌هایی روبه‌رو هستم که اگر از خدا درخواست کنند کوهی را از جا برکند، این کار را عملی خواهد ساخت». این ماجرا نیز همانند آیه شریف بر مقام والا و جایگاه بلند و فضیلت و برتری آنان دلالت دارد و در پیشگاه خدا و رسول او محبوب‌ترین آفریدگان به شمار آمده و هیچ‌یک از جهانیان در فضیلت و مقام و منزلت، به پایه‌ آنان نمی‌رسند.

قرآن کریم در مورد عصمت کسی غیر از پیامبر اکرم جز اهل بیت آن بزرگوار که خداوند اراده فرمود آنان را از هرگونه پلیدی پیراسته گرداند، به صراحت سخن نگفته است. هرچند مسلمانان در خصوص داخل بودن همسران پیامبر در معنا و مفهوم اهل بیت، به اختلاف پرداخته‌اند ولی در اینکه علی و زهرا و امام حسن و امام حسین(ع) در مقصود این آیه مبارکه داخل‌اند، هیچ‌گونه اختلافی ندارند. از اینجا می‌توانیم به راز نهان وجوب دوستی و محبت اهل بیت(ع) و پای‌بندی به خط و مشی آنان پی ببریم و به گفته صریح قرآن، دوستی و محبت آنها را بر دیگران ترجیح می‌دهیم؛ زیرا عصمت اهل بیت(ع) به هنگام وجود جریان‌های گوناگون و خواسته‌های مختلف، بهترین دلیل بر این است که نجات و رهایی، در پیروی از این گرانمایگان است. کسانی که خداوند آنان را از پلیدی پیراسته، مردم را به ساحل نجات رهنمون می‌شوند و پیروانشان، از غرق شدن و هلاکت رهایی خواهند یافت.

ابن عباس از نبی اکرم(ص) روایت کرده وقتی آیه ﴿الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ نازل شد برخی مسلمانان، مقصود آیه شریف را از نزدیکانی که اطاعتشان بر مسلمانان واجب بود، از رسول خدا(ص) جویا شدند، حضرت در پاسخ فرمود: منظور آیه از نزدیکان، علی و فاطمه و فرزندان آنان [حسن و حسین‌اند]. قرآن کریم در سوره مبارک دهر در بیان عظمت اهل بیت و اخلاصی که اطاعت و عباداتشان مقرون بدان بوده، به تشریح علل و اسباب این برتری و فضیلت پرداخته و می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا * إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا * فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا * وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا﴾.

بنا به نقل بیشتر مفسران و محدثان، این سوره مبارک پس از بیمار شدن حسن و حسین(ع) در حق اهل بیت نازل شد که امام علی(ع) نذر کرد به شکرانه بهبودی آن دو بزرگوار سه روز روزه بگیرد. از این‌رو، اعضای خانواده پس از بهبودی فرزندان، به نحو بایسته‌ای به نذر خود وفا کردند، وفایی برخوردار از برجسته‌ترین انواع ایثار و از خودگذشتگی که در حقشان این آیات نازل شد: ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا * عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا * يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا﴾. خداوند به پاس این ایثار و از خودگذشتگی و وفای به عهد، در آخرت نعمت‌های فراوانی به آنان مبذول و تا قیامت پیشوایی و امامت مسلمانان را در دنیا بدانان ارزانی داشته است.

منابع

1. داداش‌نژاد، منصور، مقاله «حسن بن علی»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۱
2. شهسواری، حسین، مقاله «امام حسن بن علی بن ابی طالب»، اصحاب امام حسن مجتبی
3. شهسواری، حسین، مقاله «حسن بن علی بن ابی طالب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱
4. حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت ج۴