بنی مالک بن جشم بن حاشد

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی حاشد بن همدان است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

نسب بنی مالک بن جشم

این طایفه در شمار اعراب قحطانی و از شاخه‌های بزرگ بنی حاشد بن همدان هستند که نسب از مالک بن جشم بن حاشد بن جشم بن خیوان (خیران) بن نوف بن أوسله (همدان) می‌برند. مالک بن جشم، فرزندانی به نام‌های دافع، زید، ناشج، کثیر، عامر، قُعط معروف به «منتشر» (منسر) و ذو بارق مشهور به «جعونه» داشت که نسل او را در زمین توسعه دادند. از این طایفه، شاخه‌ها و بیوت متعددی متفرع شده که از جمله مهمترین آنان می‌توان به بنی خیوان بن زید بن مالک بن جشم، بنی قابض بن زید (یزید) بن مالک بن جشم، بنی خنذع بن ذوبارق بن مالک، بنی عذر بن سعد بن دافع بن مالک بن جشم، بنی وادعة بن عمرو بن عامر بن ناشج، بنی معمر بن حارث بن سعد بن عبدالله بن وادعة بن عمرو بن عامر بن دافع، بنی مرّ بن حارث بن سعد بن عبدالله بن وادعة بن عمرو بن عامر بن دافع، بنی مالک بن ربیعة بن عبدالله بن وادعه معروف به بنی البیضاء، بنی حارث بن عمرو بن ربیعة بن عبدالله بن وادعه، بنی جندع (خبذع) بن مالک بن ذوبارق، بنی نمار بن ناشج بن وادعه، بنی برمة بن مالک بن ناشج بن وادعه، بنی دأَلان بن سابقة بن ناشج بن دافع بن مالک بن جشم، بنی سبیع بن سبع بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم، بنی حوث (عبدالله) بن سبع بن صعب بن معاویة بن کثیر بن مالک بن جشم، بنی خارف (مالک) بن عبدالله بن کثیر بن مالک بن جُشم، بنی منسر (منتشر) بن مالک بن جشم بن حاشد معروف به «قعطیون»، بنی عامر بن مالک بن جشم بن حاشد، بنی حنش بن عمرو بن مالک بن کثیر بن مالک بن جشم، بنی عمرو ذوکبار بن سیف بن عمرو بن سبیع بن سبع و بنی یام بن أصبی و از بیوت معروف آن به آل مرب «ملوک حاشد» اشاره کرد.

مساکن و منازل بنی مالک

خاستگاه نخستین این طایفه یمن عنوان شده است. طوایفی از این قبیله همچون یام و شاکر و وادعه در منطقه‌ای میان صعده و نجران سکونت داشتند. مقدسی مخلاف‌های شاکر و وادعه و یام را سمت راست صنعاء عنوان کرده است. جمعی از مردم تیره شاکر هم در راه مکه و در مناطقی مانند بَرط، العَستان، جِدره، طَلاح، اکتاف، نُشور، قصران، الغلیل و نیز سه دره حلف، ضدح و قضیب - که به الغائط منتهی می‌شود و تأمین‌کننده آب سرزمین شاکر است - ساکن بودند. لواثله و لمیر هم از دیگر منازل بنی شاکر بود. ضمن آنکه در مَدَر هم، شاخه‌هایی از طوایف یام و بکیل و بنی خطیب بن اسعد مشترکاً منزل داشتند. مخلاف وادعه در منطقه نجد و روستاهای بقعه و عمران و مناطق بالادست وادی نجران و نیز، سنام الظاهر هم، سکونت‌گاه‌های بنی وادعة بن عمرو محسوب می‌شدند. شوکان، الجوز، الدَّران، الحمده، الجلالیّان، نفحه، نعامان و البیران - از سرزمین‌های آباد و حاصلخیز نجران، - هم دیگر سکونت‌گاه‌های بنی وادعه به شمار آمده‌اند. در حومه القشب نیز، بنی وادعه و بنی قعط و شکاک از قبائل حاشد و بکیل زندگی می‌کردند. الحفر و عصمان از آن بنی خارف و کوه سفیان در دوردست‌ترین بلاد وادعه سکونت‌گاه قوم بنی وادعه و رهم از بکیل بود. أثافت هم منزلگاه بنی کبار از طوایف بنی سبیع بود. در «السبیع» هم، جمعی از مردم بنی سبیع در کنار بنی عبد بن عبّاد السقل و بنی حرب و ادهمی‌ها ساکن بودند.

مخلاف خَیوان هم از دیگر سرزمین‌های بنی مالک بن جشم بود که نام خود را از طایفه‌ای به همین نام - خیوان - گرفته بود. مخلاف یام هم از سکونت‌گاه‌های مردم بنی یام بود. ضمن این که صحرای نجران نیز دیگر منازل قوم بنی یام بود که پس از مدتی آنجا را ترک کرده، به نجد و اطراف آن رفتند. از بنی صلیح - از طوایف بنی یام - هم، در شمار مردم یمن و از ساکنان قلعه«حرار» نام برده شده است.

پس از اسلام و در پی فتوحات اسلامی بسیاری از مردم بنی مالک بن جشم به سرزمین‌های مفتوحه از جمله شام و عراق به‌ویژه کوفه کوچیدند و در آن رحل اقامت افکندند. از مهمترین مواضع این قوم در کوفه می‌توان به «حَفَر السبیع» و محله «سبیع» که نام خود را از طایفه السبیع گرفته بود، یاد کرد. این محله در کوفه به «جبانه السبیع» معروف بود. آنان در این محله، مساجدی داشتند که از معروف‌ترین آنها می‌توان به مسجد ابواسحاق سبیعی اشاره کرد. بنی خارف هم از دیگر طوایف بنی مالک بودند که از دیارشان یمن به عراق مهاجرت کردند و در کوفه ساکن شدند. بنی مالک بن عذر بن سعد بن رافع و بنی مدرک بن عذر بن سعد بن رافع هم، ساکنان شام و عراق به شمار آمده‌اند. مؤلف کتاب «تاریخ کوفه» از برخی از طوایف بنی مالک در شمار بیست و چهار شاخه همدان که در کوفه ساکن شدند، یاد کرده است.

تاریخ جاهلی بنی مالک

مردم همدان نیز، همراه با طوایف نامدار خود، همچون دیگر قبایل بدوی این دوره، در منازعه با دیگر اقوام عرب بودند چندان که آنها چالش و ستیزی طولانی را با برخی از قبایل از جمله بنی مراد تجربه کرده بودند. از جمله این نبردها، نزاعی است بین قبایل همدان به رهبری ابومسروق اجدع بن مالک وداعی و بنی‌مراد به ریاست فروة بن مسیک مرادی. این واقعه در ایام مقارن با ظهور اسلام رخ داد و به پیروزی همدانیان در این نبرد که به «یوم الردم» و به نقلی «یوم الرزم» موسوم است، انجامید. اخبار آل مرب و اقدامات آنها هم، از دیگر اخبار جاهلی این قوم در این دوره است. بر اساس این اخبار، زید بن مرب بن معدیکرب بن زود بن سیف بن عمرو بن سبیع پس از به قتل رساندن علقمة بن ذی قیفان، - پادشاه «بَون»، - به تاج و تخت رسید. گفته شده که در زمان او پادشاهی از پادشاهان یمن بر بنی تغلب حکومت می‌کرد. با مرگ او، جابر بن حی بن عدی بن عمرو و دیگر اشراف و بزرگان بنی تغلب نزد زید آمدند و از او درخواست کردند تا از قومشان، مردی را به پادشاهی ایشان برگزیند. زید، مردی از بنی سبیع و به نقلی دیگر از آل حذان به نام هانی را پادشاه آنان کرد. در راه بازگشت، هانی و سپاهش شرب خمر کردند و در حال مستی از جابر بن حیّ خواستند تا ناقه‌اش را عقال کند تا صبح فرا رسد. چون هانی و یارانش به خواب فرو رفتند، جابر جهت ممانعت از تصاحب آن، شترش را کور کرد و سپس افسارش را رها کرد و رفت. چون صبح شد، هانی و یارانش جویای شتر شدند اما قادر به مهار او نشدند. تغلبی‌ها از هانی خواستند تا بر شتران بنی تغلب سوار شود اما او امتناع کرد و گفت: بر زین شتر تغلبی نمی‌نشینم، اما جابر را سوار بر آن شتر ناآرام می‌کنم. همراهان جابر از هانی درخواست کردند از این کار منصرف شود، اما چون هانی نپذیرفت که فرد دیگری غیر جابر را بر آن سوار کند، پس به یکباره به هانی حمله بردند و خونش را به زمین ریختند و سپس به نزد قوم خود بازگشتند. زید چون از این امر اطلاع یافت، قبایل همدان و قبایل مذحج را بسیج کرد و به بنی تغلب حمله کرد. ربیعه و همپیمانان آنها از مضر در حالی که ربیعة بن حارث بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب و ابوکلیب و مهلهل آنان را همراهی می‌کردند، اجتماع کردند. سپاه زید بن مراب در منطقه‌ای به نام «جراد» با آنها رو در رو گردید و در جنگ سختی که بین دو طرف در گرفت، بنی تغلب و همپیمانانش شکست خوردند و تعدادی از آنها کشته و هفتاد نفر از ایشان به اسارت در آمدند. تغلبی‌ها جهت آزادی اسرای‌شان به حارث پادشاه کنده و أم أیاس بنت عوف بن محلم بن ذهل بن شیبان متوسل شدند. بدین ترتیب، با میانجیگری آنها، این اسرا آزاد شدند. آنگاه زید، به سبب حادثه‌ای که شنوءه و حجر بن عمران بن عمر برای او پیش آورده بودند، فوراً به حمله آنان برد و عده‌ای از آنان را کشت و بسیاری را به اسارت گرفت. پس مردی از آنان به نام مطرب بن مالک بن عنزة بن هداد بن زید مناة بن حجر بن عمران بن عمرو جهت آزادی اسرا نزد زید آمد و او را با ابیاتی ستود. زید نیز، با پذیرش خواست او، همه اسرا را آزاد کرد و اموالی را که از آنان به غنیمت گرفته بود به ایشان باز گرداند و به آنها تضمین داد که دیگر، حمله‌ای علیه آنان صورت نخواهد داد. شنوءه و حجر بن عمران هم فرمانبرداری خود از زید را ضمانت کردند. از جمله اسرایی که آزاد شدند، هداد بن عمرو بن حمّان بن هداد بن زید مناة بن حجر بن عمران بن عمرو - از شعرای جاهلی عرب - بود که با اشعاری به توصیف این واقعه پرداخت.

از پیمان‌های جاهلی این قوم خبری به دست نیامده است؛ اما برخی گزارشات، از نگهبانی بیت محمد بن مالک - از خاندان‌های بنی ناشج - از قریشیانی که به یمن می‌رفتند خبر داده، آنان را از محافظان قریش در سرتاسر یمن گفته‌اند، که این امر می‌تواند گویای وجود پیمانی بین این دو قوم باشد. همچنین از ازدواج‌های جاهلی آنان - که به نوعی می‌توان از آن به عنوان قرارداد سیاسی اجتماعی آن دوران یاد کرد - می‌توان به پیوندهای ازدواج بین عمرو بن معدی کرب زبیدی و اجدع بن مالک چابک‌سوار همدان و نیز ازدواج عبدالمطلب با ام البنین بنت حمزة بن مالک سعد اشاره کرد. از دیگر اخبار جالب توجه این دوران، ادعای بنی یام - از شاخه‌های بنی مالک بن جشم - در کشتن ترسوهای قبیله خود است. نقل است که در میان این قوم ترسویی به نام «أنیب» بود که مردم قبیله جمع شده، او را طعمه نیزه‌های خود کردند و هلاکش کردند.

از بعد مذهبی و عقیدتی، - چنانچه از اخبار آن دوران بر می‌آید، - آنان نیز چونان دیگر طوایف و قبایل همدان و دیگر اعراب جاهلی غالباً بت می‌پرستیدند. بت آنها در جاهلیت «یعوق» بود که عمرو بن لحیّ آن را به خیوان اهداء کرد. آنان این بت را در روستایی به نام «خیوان» نصب کرده بودند و از این جهت، آن بت را به نام آن روستا «خیوان» می‌گفتند. بت‌های «سواء» و «تألب» - که بت خاص بنی همدان محسوب می‌شد و در معبدی در شهر «رئام» نگهداری می‌شد - نیز، دیگر بت‌های این قوم بودند که مردم همدان عموماً به عبادت آن اشتغال داشتند. با این حال، بودند برخی از افراد بنی مالک بن جشم مانند اسلوم یامی که در دوران جاهلی تعفف پیشه کرده بودند و شراب و زنا را بر خود حرام نموده بودند.

بنی مالک بن جشم و پذیرش اسلام

بر پایه پاره‌ای از گزارشات، پیش از بازگشت رسول خدا(ص) از غزوه تبوک، عمیر ذومران بن افلح بن شراحیل - از ملوک و فرمانروایان قبیله همدان - و دیگر ملوک حِمیَر که به اسلام گرویده بودند، موضوع را به زرعة بن سیف بن ذی یزن خبر داده، فردی به نام مالک بن مراره رهاوی را همراه با نامه‌ای نزد پیامبر(ص) فرستادند. پیامبر اکرم(ص) نیز پس از بازگشت از تبوک، در پاسخ، نامه‌ای به خط علی بن ابی طالب(ع)، خطاب به عمیر و سایر مسلمانان قبیله همدان و طوایف آن نوشت و ضمن ابراز خرسندی از اسلام آنان، ایشان را در امان خدا و رسولش دانست. سپس در عام‌الوفود (سال نهم هجرت) جمعی از سران قبیله همدان از جمله مالک بن نمط، ابوثور، مالک بن أیفع، ضمام بن مالک سلمانی و عمیرة بن مالک خارفی، در حالی که عمامه‌های عدنی بر سر بسته و لباس‌های فاخر پوشیده، بر مرکب و اسب‌های بسیار عالی سوار بودند و شخصی در پیشاپیش آنان رجز می‌خواند و رؤسای قبیله همدان را مدح، و اوضاع اقتصادی و جغرافیایی و قهرمانان آن را می‌ستود، بر رسول خدا(ص) وارد شدند و از اسلام خود و مردم قبیله خبر دادند. پیامبر(ص) نیز، ضمن ستایش از قبیله همدان در این دیدار، فرمانی برای همدانیان از جمله عمیر ذومران بن افلح بن شراحیل نوشت و سرزمین‌شان را به آنان واگذار نمود. اما در برخی دیگر از گزارشات، مسلمان شدن همه مردم یمن - به ویژه همدانیان - پس از سریه علی(ع) به یمن در سال دهم هجری بیان شده است. بر اساس این گزارشات، رسول خدا(ص) در سال نهم هجری نخست خالد بن ولید را به یمن نزد بنی‌همدان گسیل داشت تا مردم را به دین اسلام دعوت کند. خالد با جمعی از مسلمانان، سوی یمن رهسپار شد و شش ماه در آنجا توقف کرد ولی یک نفر هم مسلمان نشد. پیامبر اکرم(ص)، علی بن ابی طالب(ع) را در پی خالد به این سرزمین فرستاد و فرمان داد که خالد بن ولید به مدینه برگردد و از اصحاب و یاران خالد خواست چنانچه مایل باشند می‌توانند در ملازمت امیرالمؤمنین(ع) بمانند و اگر تمایل نداشتند، می‌تواند به مدینه مراجعت کنند. ایشان همچنین، نامه‌ای خطاب به قبیله همدان نوشت و با امیرالمؤمنین(ع) همراه کرده، ایشان را در اواخر سال دهم هجری به یمن اعزام فرمود. علی(ع) به سوی یمن حرکت کرد و چون نزدیک قبیله رسید، طایفه همدان در برابر حضرت صف کشیده، مصمم به جنگ با ایشان شدند. علی(ع) نیز سپاه خود را منظم کرد و شمشیر به دست گرفته، نزد مردم آنان رفت و با شجاعت تمام در مقابل ایشان ایستاد و نامۀ پیامبر(ص) را برای آنان با صدای رسا قرائت فرمود و همه را از دعوت پیامبر اکرم(ص) آگاه نمود. گفتار و کلمات کوتاه حضرت در شنوندگان بسیار مؤثر واقع شد چندان که مردم همدان و طوایف آن چون از منظور و دعوت پیامبر(ص) مطلع شدند، همگی در یک روز به دست امیرالمؤمنین(ع) مسلمان شدند و حضرت، پیامبر(ص) را توسط نامه از این واقعه باخبر کرد. حضور حضرت علی(ع) در میان همدانیان و مسلمان شدن دسته‌جمعی آنها در سال دهم هجری، سنگ بنای گرایش این قبیله و طوایف آن به سوی اهل بیت(ع) و تشیع بود. چندان که شاخه‌های بنی‌همدان جز شاخه بنی‌ناعط که به جهت دشمنی با بنی‌سبیع - شاخه دیگر همدان که شیعه بودند - برای مدتی عثمانی گردیدند، همه شیعه بودند.

بنی مالک و نقش‌آفرینی در سرکوب اسود عنسی

با خروج اسود عنسی در یمن و سیطره او بر صنعاء، عامر بن شهر همدانی - عامل رسول خدا(ص) بر همدان - نخستین کس بود که بر او اعتراض کرد و مردم را برای مقابله و مخالفت با او دعوت نمود. در مدینه نیز، پیامبر(ص) با دریافت این خبر، با نامه‌نگاری‌های پیوسته و فرستادن افراد مختلف به سوی قبایل یمنی، آنان را به مقابله با اسود عنسی فرا می‌خواند. با رسیدن نامه‌های رسول خدا(ص) به‌دست کارگزاران یمن و رؤسای قبایل، و ابراز آمادگی برخی از آنان برای دفع شورش اسود عنسی، مخالفت با اسود وارد مرحله جدیدی شد و عامر بن شهر همدانی با همراهی رؤسای «ذی زود» و «ذی مرّان» و «ذی الکلاع» و «ذی ظُلَیم» که بواسطه نامه‌نگاری‌های پیامبر(ص) به جمع مخالفان اسود عنسی پیوسته بودند، به مخالفت با این پیامبر دروغین برخاست. و سرانجام توانستند پیش از رحلت نبی مکرم اسلام(ص)، وی را به هلاکت برسانند.

بنی مالک بن جشم و فتوحات اسلامی

فتوحات اسلامی از حوادث مهم به وقوع پیوسته در صدر اسلام است که به نظر می‌رسد بنی مالک بن جشم نیز در آن چونان سایر قبایل عرب - خصوص قبیله مادری‌اش همدان - نقشی گسترده داشته است. اما چون در نقل گزارشات، - به ویژه اخبار فتوح، - حضور قبایل کوچک‌تر تحت شعاع حضور قبایل بزرگ‌تر یا شاخه‌های بالاتر این قبایل قرار گرفته است، از این‌رو، نام و نشان چندانی از قبایل کوچک‌تر از جمله قبیله بنی مالک بن جشم با وجود قبیله مادری‌شان، دیده نمی‌شود. از این‌رو حضور همدان در وقایع و حوادث پیش آمده به معنای حضور این قبیله اعم از شاخه‌های فروتر آن از جمله بنی مالک و بنی مرّان و... است. با این وصف، می‌توان چنین نتیجه گرفت که حضور همدان در هر چهار جبهه فتوحات شام و عراق و ایران و مصر به منزله مشارکت قبیله همدان با تمام طوایف خود از جمله بنی مالک در این جنگ‌ها است هر چند نامی از طایفه یا دیگر قبایل همسو و هم‌ریشه در این حوادث ذکری به میان نیامده باشد. در واقع نام شاخه‌های فروتر در بسیاری از وقایع و رخدادهای تاریخی در سایه بزرگ شاخه‌های بالاتر قبیله گم شده و جز در مواقعی نادر، نامی از آنان در صفحه تاریخ ذکر نشده است. بر این اساس می‌توان بنی مالک در کنار بنی همدان و دیگر طوایف آن نقش مؤثری در جریان فتوحات اسلامی ایفا نمودند. آنان با شروع فتوحات اسلامی، - بمانند بسیاری دیگر از قبایل عرب، - پا به عرصه فتوحات گذاشتند و در تمامی میادین آن در هر چهار محور فتوحات شام و عراق و ایران و مصر نقش چشم‌گیری ایفا نمودند. با آغاز فتوحات شام و استمداد ابوعبیده جراح از ابوبکر برای اعزام نیروی بیشتر جهت فتح سرزمین‌های شمال شبه جزیره، «حمزة (حمره) بن مالک همدانی» همراه با سیصد سوار در جمع سپاهی شش هزار نفره به فرماندهی عمرو بن عاص به این منطقه اعزام شدند. تعداد همدانیانی که در این مرحله به شام اعزام شده‌اند را بیش از هزار تن گفته‌اند. بنی همدان و طوایف آن، در نبرد «یرموک» (۱۳ هجری) و نیز فتح «حمص» حضوری قابل توجه داشتند؛ چندان که بر اساس گزارش واقدی، در این جنگ ۲۳۵ تن از مسلمانان کشته شدند که جز ۳۰ نفر که مکی بودند، سایر آنها از دو قبیله بزرگ یمنی، همدان و حمیر بودند. این گزارش از حضور گسترده همدانیان و طوایف آن در این جنگ حکایت دارد. از جمله حاضران در فتوح شام و جنگ یرموک، ابوایوب مالکی از بنی مالک بن عذر همدان است. او از فرماندهان یکی از کرادیس (هنگ‌های) سپاه اسلام بود که به دستور عمرو بن عاص، همراه با سپاه تحت امر خود، جهت نبرد با رومیان در فلسطین فرستاده شد. علاوه بر شام، مردم همدان در فتوحات مصر نیز حضوری گسترده داشتند که در برخی منابع، به مواردی از آن پرداخته شده است.

از مشارکت همدانی‌ها و طوایف آن از جمله بنی مالک بن جشم در فتوحات ایران - علی‌رغم حضور قابل توجهی که در آن داشتند، - خبر چندانی در دست نیست. با این حال، اخبار جسته گریخته استخراجی از لابلای متون و روایات تاریخی، ما را به حضوری گسترده از سوی آنان رهنمون می‌شود. از معدود اخباری که به مشارکت بنی مالک بن جشم و دیگر همدانی‌ها در این فتوحات اشاره دارند، می‌توان از حضور سعید بن قیس سبیعی همدانی و قبیله‌اش در آخرین مرحله جنگ قادسیه (۱۴ هجری) یاد کرد. ضمن این که از «قیس بن ارقط بن حارث» از شاخه بنی‌شاکر همدان نیز به عنوان یکی دیگر از شرکت‌کنندگان همدانی در این جنگ یاد شده است حضور سعید بن قیس همدانی در نبرد نهاوند (۲۱ هجری) - که نیروهای مسلمان را نعمان بن مقرن مزنی فرماندهی می‌کرد - نیز، حاکی از مشارکت بنی مالکی‌ها در این فتح دارد. سعید بن قیس همدانی در این واقعه، علاوه بر چادری که برای خود داشت به همراه حذیفة بن یمان، عقبة بن عمرو، اشعث بن قیس و دیگران در برپایی چادر نعمان شرکت داشت.

بنی‌مالک بن جشم و خلافت عثمان

در پی انحرافات گسترده در دوران خلافت عثمان و انتصاب فرمانداران فاسد و ناکارآمد، جمعی از بزرگان کوفه از جمله مالک اشتر، ثابت بن قیس، حارث بن عبدالله الاعور همدانی حوثی، زید و صعصعه فرزندان صوحان، نزد عثمان رفتند و ضمن انتقاد از رفتار سعید بن عاص - والی عثمان در کوفه - خواهان عزل وی از امارت این شهر شدند، که با مخالفت عثمان مجبور به بازگشت به کوفه شدند. همچنین، بر پایه گزارشی دیگر، تنی چند از بزرگان و قرّاء کوفه همچون مالک اشتر، زید بن صوحان و برادر او صعصعه، حارث بن عبدالله الاعور، جندب بن کعب ازدی، عروة بن جعد و عمرو بن حمق خزاعی و دیگران، به انتقاد علنی از عملکرد سعید بن عاص پرداختند. از این‌رو این گروه، به درخواست سعید و دستور عثمان، به شام تبعید شدند. حضور این معترضان در شام و افشاگری‌های آنان، معاویه را به شدت ترساند؛ وی، نگرانی خود را از این واقعه به توسط نامه به عثمان اطلاع داد. عثمان نیز دستور بازگرداندن این جمع را به کوفه صادر کرد. تداوم انتقادات این گروه، سعید بن عاص را به ستوه آورد و موجب شد تا بار دیگر شکوائیه‌ای به خلیفه نوشته، شکایت خود را نسبت به این امر ابراز کند. عثمان نیز دستور داد آنها را به حمص، نزد عبدالرحمن بن خالد روانه سازد. با فراخوان عاملان عثمان در بلاد و سرزمین‌های مختلف اسلامی به مدینه از سوی خلیفه - در سال یازدهم خلافت وی - مخالفان و معترضانی که در کوفه بودند، رفتن سعید بن عاص را مغتنم شمرده، طی نامه‌ای که به وسیله «هانی بن خطاب ارحبی همدانی» به سوی تبعیدیان حمص فرستاده شد، از تبعیدی‌ها جهت آمدن به کوفه دعوت به عمل آوردند تا بدین سبب از بازگشت سعید به کوفه جلوگیری نمایند. با آمدن مالک اشتر به کوفه، وی هانی بن ابی‌حیة بن علقمه وادعی همدانی را با هزار سوار برای حفاظت از راه کوهستانی به حلوان در ناحیه دینور فرستاد. وی همچنین مالک بن کعب ارحبی را با پانصد سوار، جهت جلوگیری از ورود سعید بن عاص روانه «عذیب» کرد. این گروه در میانه راه کوفه، با سعید و همراهانش برخوردند و آنان را مجبور به بازگشت به مدینه نمودند. سپس معترضین، طی نامه‌ای به عثمان، خواستار گماشتن ابوموسی اشعری بر امارت کوفه و حذیفة بن یمان بر خراج این شهر شدند و این نامه را افرادی که یزید بن قیس ارحبی و مسروق بن اجدع همدانی از جمله آنان بودند، نزد عثمان فرستادند. عثمان نیز خواسته‌های معترضین را بالاجبار پذیرفت.. از دیگر وقایع دوران خلافت عثمان که نام تنی چند از بزرگان بنی مالک و بنی همدان در آن به ثبت رسیده است می‌توان به حضور حارث بن عبدالله الاعور همدانی در کنار بزرگان دیگری چون کمیل بن زیاد، محمد بن ابی بکر، محمد بن ابی حذیفه، مالک بن حارث اشتر نخعی، ثابت بن قیس نخعی و... به هنگام کشته شدن عثمان در مدینه اشاره کرد. آنان همگی به هنگام بیعت با امام علی(ع)، با ایشان عهد کردند که هر که، امام(ع) با او بجنگند، ایشان هم با او بجنگند و با هر کس که حضرت با او صلح کند، ایشان هم با او صلح کنند و در یاری دادن او، هرگز به دشمن پشت نکنند.

بنی مالک بن جشم و خلافت امام علی(ع)

با کشته شدن عثمان، مهاجرین و انصار و نمایندگانی که از شهرهای دیگر در مدینه بودند، با شوق و شور بسیار به علی(ع) روی آوردند تا با ایشان بیعت کنند. در میان بیعت‌کنندگان و از اسامی بزرگان قبایل که در بیعت با علی(ع) در مدینه شرکت داشتند، می‌توان به نام حارث بن عبدالله الاعور همدانی حوثی اشاره کرد. با آغاز خلافت امام علی(ع)، نقش همدان و طوایف آن در تحولات تاریخ اسلام و تشیع بسیار پررنگ‌تر نیز شد؛ به گونه‌ای که اگر مخالفت مسروق بن اجدع وادعی با عمار یاسر - که از سوی امام علی(ع) به همراه امام حسن(ع) و عبدالله بن عباس برای جمع‌آوری نیرو به کوفه رفته بودندو متهم کردنشان به قتل عثمان، - را استثنا کنیم، افراد این قبیله بالاتفاق در همراهی با امام علی(ع) و حمایت از ایشان در جنگ جمل حضوری مؤثر داشتند. علاوه بر موضع بسیار قابل توجه عبد خیر خیوانی همدانی در برابر ابوموسی اشعری - که کوفیان را از یاری امام(ع) باز می‌داشت و حضور در جنگ را فتنه می‌خواند - ، حضور همدانیان در جبهه نظامی و میدانی در این جنگ نیز، بسیار چشمگیر است. با به راه افتادن فتنه جمل، بسیاری از آنان - از جمله عمار بن ابی سلامه بن عبدالله بن عزار، - به فرماندهی سعید بن قیس همدانی سبیعی، در ذی قار به علی(ع) پیوستند و تا پایان این جنگ  حضرت را همراهی کردند. امام(ع) با آراستن لشکر خود در برابر ناکثین، برای هر قوم پرچمی بست و فرماندهی برای آنان قرار داد. ایشان سعید بن قیس سبیعی همدانی را بر قبایل همدان و حمیر امیر کرد و برای آنان پرچمی قرار داد. این در حالی است که در جبهه مخالف و در جمع جملیان نامی از افراد این قبیله دیده نشده است و این، خود دلیلی بر حمایت یکپارچه این قبیله از امیرالمؤمنین(ع) است. هنگامی که نبرد در اطراف شتر عایشه شدت گرفت و دو قبیله ازد و ضبّه در پای جمل پایداری نمودند، علی(ع) اجتماع بصریان را بر گرد شتر عایشه دید و خطاب به عمار و مالک اشتر و سعید بن قیس همدانی و دیگر بزرگان اصحاب خود فرمود: اینان تا هنگامی که این شتر در برابرشان پا برجاست، پایداری می‌کنند. بدین ترتیب گروهی از همدانیان به همراه جمعی از نخعیان جهت پراکنده ساختن مردم از اطراف شتر عایشه به دستور امام حمله بردند و با پی کردن این شتر، مردم را از اطراف آن پراکنده ساختند.

اوج حمایت‌های همدانیان از خلافت امیرالمؤمنین(ع) در جنگ صفین رقم خورد. با تصمیم امام(ع) جهت مقابله نظامی با معاویه، حارث الأعور همدانی به فرمان امام علی(ع) مردم را به حضور در اردوگاه نظامی نخیله فرا خواند. با فراخوان حضرت، مردان بسیاری از قبایل عرب از جمله همدان و طوایف آن در اردوگاه نخیله فراهم آمدند. حضور گسترده فرزندان همدان در این جنگ به اندازه‌ای بود که برخی، آنان را در شمار یکی از سه طایفه‌ای که بالاترین تعداد رزمندگان لشکر علی(ع) را در این نبرد داشتند، گفته‌اند. با آغاز این نبرد عظیم و در یکی از مواقف بزرگ این جنگ در روز پنج شنبه نهم صفر سال ۳۷ هجری، مالک اشتر همراه با هشتصد تن از جوانان همدانی در برابر هجمه سپاه شام که متشکل از قبایل لخم، عک، جذام و اشعر بودند، سخت پایداری نمودند. شامی‌ها هم به سختی مقاومت کردند به گونه‌ای که ۱۸۰ تن از همدانیان در این روز به شهادت رسیدند که از جمله آنان کریب بن شریح همدانی و پنج برادرش بودند. بدین‌سان همدانی‌ها به همراه مذحجی‌ها با مقاومت خود یکی از هولناک‌ترین معارک نبرد صفین را با پیروزی رقم زدند و افتخار بزرگی که مرهون فداکاری سعید بن قیس، کریب بن شریح، یزید بن قیس همدانی بود، برای خود آفریدند. پیروزی سپاه امام(ع) در روز نهم به گونه‌ای بود که مذحج و همدان و ربیعه تا سراپرده معاویه پیش رفتند. علی(ع) فداکاری همدانیان را در این جنگ ستود و آنان را «زره و نیزه» خود نامید و فرمود: «شما جز برای خدا یاری‌ام نکردید و جز خدا را اجابت نکردید». سعید بن قیس - فرمانده همدانیان در این جنگ - نیز در پاسخ گفت: «ما به ندای خدا و به دعوت تو پاسخ گفتیم و رسول خدا(ص) را در مرقدش یاری دادیم و همراه تو با هر که علیه تو بود جنگیدیم ما را به هر جا می‌خواهی ببر». امام(ع) فرمود: «خدا بهشت را به همدان پاداش دهد؛ زیرا ایشان در روزهای سخت خوان آوارگان هستند» سپس اشعاری را در ستایش همدانی‌ها سرود. پس از پذیرش حکمیت از سوی علی(ع)، سعید بن قیس با گردآوردن لشکر همدانیان نزد حضرت، به ایشان عرضه داشت: «که اینان قوم من هستند و از فرمان تو سرپیچی نمی‌کنیم هر جا که می‌خواهی ما را ببر». عمار بن ابی سلامه بن عبدالله بن عزار و عمرو بن حارث بن عمرو بن عبد یغوث پرچمدار صفین هم از دیگر بنی مالکی‌ها و همدانیانی بودند که در این جنگ حضور یافته بودند. از دیگر شخصیت‌های بنی مالک حاضر در صفین می‌توان از براء بن وفید از مردان بنی عذر - از شاخه‌های بنی مالک بن جشم - یاد کرد. وی از تیزهوشان و زهاد بنی عذر و از اصحاب معاویه و از دوستان عمرو بن عاص بود و همراه با آنان به صفین رفته بود. او زمانی که معاویه بر سپاه علی(ع) پیشی گرفت و زودتر به صفین وارد شد و آب فرات را بر اصحاب امام علی(ع) بست و مانع دسترسی ایشان به آب شد، وی را مورد عتاب قرار داد و گفت: «سبحان الله عظیم؛ آنگاه که بر فرات پیشی گرفتی، آنان را از آب باز داشتی! در میان لشکر عراق، غلامان و کنیزان و اجیرها و کسانی که گناهی مرتکب نشده‌اند هستند، و این والله، نخستین ستمکاری است. تو با این کار، به مردّدان بصیرت دادی و ترسوها را شجاع کردی و کسانی را که نمی‌خواهند با تو بجنگند، متقاعد به نبرد با خود کردی». در این هنگام، معاویه با خطاب قرار دادن عمرو بن عاص، از او خواست تا براء بن وفید، سپاه شام را علیه وی نشورانده، دوست همدانی خود را از این کار باز دارد. پس عمرو برخاست و براء را سرزنش کرد. براء هم با استناد به شعری به مذمت معاویه و عمرو بن عاص و بی‌وفایی آنان پرداخت و سپس در دل شب، سوار بر اسب خود شد و به سپاه علی(ع) پیوست. او همچنان با سپاه حضرت بود تا این که به شهادت رسید.

فداکاری همدانیان و پیروی مخلصانه آنان از امیرالمؤمنین(ع) نتیجه شناخت عمیق آنان از اسلام و جایگاه و مقام معنوی والای آن حضرت دارد آن گونه که شهسوار و شاعر همدانی منذر بن ابی‌حمیصه وادعی در صفین به امام(ع) گفت: «عکی‌ها و اشعری‌ها از معاویه پاداش و مقرری خواستند و دینشان را به دنیا فروختند اما ما آخرت را بر دنیا برگزیدیم و پاداش نیکو با پایداری در جهاد در راه خداوند را درخواست کردیم». وی سپس اشعاری سرود و در یکی از ابیات آن چنین گفت: «ای صاحب ولایت و وصایت؛ از ما نیست کسی که در راه خدا دوستدار و پیرو تو نباشد». این اشعار و سخنان به علاوه سخنان دیگر که مردان این قبیله بر زبان راندند جملگی حکایت از تشیع عمیق و خالصانه همدانیان دارد. با این حال، در جبهه مقابل و در سپاه شام هم جمعی از همدانیان مقیم اردن حضور داشتند که به فرماندهی حمرة بن مالک بن ذی المشعار در کنار معاویه به کارزار علیه امیرالمؤمنین(ع) و خویشان عراق خود پرداختند. حُمره و برادرش سعد در جریان حکمیت نیز از شهود انتخابی معاویه در حسن اجرای این واقعه بودند. همدانیان علی‌رغم تلفات سنگین و شهدای بسیار در جنگ صفین، علی(ع) را در جنگ نهروان نیز تنها نگذاشتند و ایشان را از حمایت‌های بی‌دریغ خود بی‌بهره نساختند. پس از نبرد صفین و اعلان نظر حکمین، علی(ع) بار دیگر سپاهی را فراهم آورد تا به نبرد با شامیان بپردازد. اما هنگامی که از آشوب و غارت خوارج و شهادت جمعی از یارانش به دست آنان باخبر گردید، با اصرار برخی از یاران، نخست به سوی خوارج رفت. با تلاش‌ها و سخنان امام(ع) بسیاری از خوارج متفرق شدند و تنها گروهی دو هزار و هشتصد نفره از آنان باقی ماندند که در نهم صفر سال ۳۸ هجری به سپاه امام علی(ع) تاختند. با پایداری سپاه امیرالمؤمنین(ع)، جز ده نفر از آنان، بقیه کشته شدند. همدانیان که به فرمان علی(ع) به فرماندهی سعید بن قیس همدانی جهت جنگ با شامیان بسیج شده بودند، در سرکوب خوارج نقشی برجسته داشتند. در جریان غارات معاویه هم، همدانیان نقش چشمگیری در تعقیب سپاهیان معاویه و بیرون راندن آنها از قلمرو علی(ع) ایفا نمودند. سعید بن قیس سبیعی همدانی یکی از فرماندهان امام(ع) بود که در این حوادث، مأموریت سرکوب غارات را بر عهده داشت. امیرالمؤمنین(ع)، سعید بن قَیس هَمْدانی را در رأس سپاهی هشت هزار نفری به تعقیب سفیان بن عوف غامدی که به هیت و انبار حمله نمود، فرستاد. سفیان چون از حرکت سپاه سعید بن قیس مطّلع شد، به سوی معاویه بازگشت و سعید تا ناحیۀ عانات - در کرانه فرات - از پی سپاه او تاخت اما او را نیافت و بازگشت.

بنی مالک و امام حسن(ع)

در ایام خلافت امام حسن(ع) نیز همدانی‌ها و طوایف نامدار آن به همراه قبیلة «ربیعه» یارانی ویژه و پیروانی وفادار برای امام(ع) بودند. پس از شهادت امام علی(ع) و با شکل‌گیری خلافت امام حسن(ع)، سعید بن قیس همدانی با جمعی دیگر از یاران حضرت با ایشان بیعت کرد و مردم قبیله خود را تشویق به بیعت نمود. وی به همراه قبیله خود در جمع لشکریان امام(ع) حاضر شد و همراه با پیش‌قراولان آن حضرت در معیّت قیس بن سعد بن عباده به مسکن رفت. او در این مأموریت از سوی امام حسن مجتبی(ع) پس از قیس به نیابت عبیدالله بن عباس معرفی گردید. با خیانت عبیدالله و پیوستن وی به معاویه، سعید همچون قیس بن سعد ثبات قدم ورزید و از پیوستن به معاویه خودداری کرد. آنان در رودررویی دو سپاه در مسکن، موفق شدند لشکریان معاویه را به عقب برانند. هانی بن هانی سبیعی هم از دیگر بزرگان قوم بنی مالک بود که در کنار امام حسن(ع) به کارزار با معاویه و همرزمانش پرداخت.

بنی مالک بن جشم و قیام حجر بن عدی

با آغاز قیام حجر بن عدی و یارانش در کوفه، زیاد بن ابیه - فرماندار معاویه در کوفه - جهت وادار نمودن قبایل یمنی به اطاعت، با بهره‌گیری از تهدید و ارعاب و تحریک رؤسای قبایل به سرکوب قیام حجر پرداخت. زیاد، افراد قبیله همدان و مذحج را به میدان کنده و دیگر قبایل یمنی را به محله صائدیان فرستاد. پس از زد و خوردهای به وقوع پیوسته بین هواداران حجر و یاران زیاد بن ابیه، طولی نکشید که حجر، با واسطه‌گری بزرگان یمنی از زیاد امان گرفت و با این شرط که او را نزد معاویه بفرستد خود را تسلیم وی کرد. اما زیاد بر خلاف امان خود، او را زندانی کرد و با تعقیب یاران حجر، سیزده تن از سران آنان را دستگیر کرد. پس از آن، زیاد، شهادت‌نامه‌ای علیه حجر تنظیم نمود و از سران چهار ناحیه کوفه و نیز هفتاد تن از سران کوفه خواست تا بدان گواهی دهند. در این میان، نام چهار تن از بنی مالک بن جشم به اسامی: حارث و شدّاد پسران اَزمَع وادعی همدانی، عمرو بن قیس ذی‌اللحیه وادعی و هانی بن ابی‌حیه وادعی در شمار شهادت‌دهندگان و امضاکنندگان این شهادت‌نامه به چشم می‌خورد. زیاد، حجر و یارانش را به سوی معاویه فرستاد. در پی دستور معاویه به نگه داشتن حجر و یارانش در مرج عذراء، یاران معاویه بر اساس گرایشات و احساسات قبیله‌ای خواستار عفو افراد هم قبیله‌ای خود که در میان یاران حجر بودند، شدند. بدین ترتیب به درخواست حمزة (حمرة) بن مالک همدانی، معاویه، سعید بن نمران ناعطی - یکی از یاران حجر - را به او بخشید.

بنی مالک و قیام امام حسین(ع)

در برقراری ارتباط شیعیان عراق با امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) در مدینه بنی‌همدان نقش فعالی داشتند و در ایجاد تحرک و پویایی به سازمان شیعه در عراق با رساندن پیام‌های این دو امام(ع) به همراه دیگر خواص شیعه مؤثر بودند. با مرگ معاویه و جانشینی یزید، این نقش آنها نسبت به قبایل دیگر برجسته‌تر شد. شیعیان کوفه با آگاهی از عدم بیعت امام حسین(ع) و آمدنش به مکه، با اجتماع در خانه سلیمان بن صرد خزاعی نامه‌ای به ایشان نوشته، حضرت را به کوفه دعوت کردند تا رهبری شیعیان را به‌دست گیرد. این نامه، توسط برخی از بزرگان آنها که آخرین این فرستادگان و حاملان نامه‌های کوفیان، هانی بن هانی سبیعی همدانی و سعید بن عبدالله حنفی بودند به سوی حضرت فرستاده شد. پس از آن بود که امام حسین(ع)، مسلم را به کوفه فرستاد. مسلم در خانه مختار بن ابی‌عبیده ثقفی اقامت گزید و شیعیان در خانه مختار به دیدار او شتافتند. هنگامی که مسلم نامه امام حسین(ع) را برای آنها خواند عابس بن ابی‌شبیب شاکری همدانی برخاست و پس از حمد و ثنای الهی چنین گفت: «من به تو از کار دیگران خبر نمی‌دهم و نمی‌دانم چه در دل دارند و از جانب آنان وعده فریبنده نمی‌دهم. به خدا سوگند از چیزی که درباره آن تصمیم گرفته‌ام سخن می‌گویم، وقتی دعوت کنید می‌پذیرم، همراه شما با دشمنانتان می‌جنگم و با شمشیرم از شما دفاع می‌کنم تا به پیشگاه خدا روم و از این کار چیزی جز آنچه نزد خداست نمی‌خواهم». با آغاز بیعت‌ستانی از کوفیان، زمانی که تعداد بیعت‌کنندگان کوفه به دوازده یا هجده هزار تن رسید مسلم نامه‌ای به امام(ع) نوشت و از آن حضرت خواست تا به کوفه بیاید و این نامه را به وسیله یکی از شیعیان و رهبران قابل اعتماد کوفه به نام عابس بن ابی‌شبیب شاکری همدانی به سوی امام حسین(ع) فرستاد. در پی ورود عبیدالله به زیاد به کوفه و شکست قیام مسلم و شهادت او، سرهای مسلم و هانی به دستور عبیدالله نزد یزید فرستاده شد. مأموریت بردن این سرها را هانی بن ابی‌حیه وادعی همدانی به همراه زبیر بن ارواح تمیمی بر عهده داشتند.

بر مبنای گزارشات واصله، بنی مالک در قیام امام حسین(ع) نیز حضور پر رنگی داشتند؛ چندان که عمار بن أَبی سلمة بن عبدالله بن عرار دالانی، عابس بن ابی‌شبیب شاکری و شوذب غلام عابس شاکری، بریر بن خضیر همدانی مشرقی و یزید بن حصین مشرقی همدانی را از شهدای بنی مالک بن جشم در کربلا گفته‌اند. البته بودند افرادی از این قبیله همچون ضحاک بن عبدالله مشرقی که پس از حضوری نصفه و نیمه در این واقعه امام(ع) را تنها گذاشتند و رفتند. در جبهه مقابل هم، معدود افرادی از این قبیله حضور داشتند که از جمله آنان می‌توان به نام بشر بن سوط قابضی همدانی - که به همراه عثمان بن خالد بن اُسَیر جهنی عبدالرحمن بن عقیل بن ابی‌طالب را به شهادت رساند - و ابوایوب بن مِشرَح خیوانی اشاره کرد.

نقش بنی مالک بن جشم در قیام مختار

مختار پس از ورود به کوفه، در جمع همدانیان حاضر شد و به آنان بشارت داد به آنچه آنان را خشنود می‌کند آمده است. او به فراهم‌سازی مقدمات قیام خود در این شهر پرداخت. این فعالیت‌ها موجب شد تا حاکم زبیری کوفه با فشار اشراف طرفدار نظام اموی، او را به زندان اندازد. مختار در زندان نامه‌ای به بزرگان شیعه همانند رفاعة بن شداد بجلی، عبدالله بن شاکر همدانی و... نوشت و خود را کشنده جباران و انتقام‌گیرنده از دشمنان معرفی کرد و آنان را به کتاب خدا و سنت نبوی(ص) و خون‌خواهی اهل بیت و نبرد با ضعفا دعوت نمود. آنان نیز عبدالله بن کامل شاکری همدانی را نزد وی فرستادند و اطاعت خود را از او ابراز داشتند. سرانجام مختار با وساطت عبدالله بن عمر و ضمانت بزرگانی نظیر زائدة بن قدامه ثقفی، سائب بن مالک اشعری، عبدالله بن کامل شاکری همدانی، سعید بن منقذ ثوری همدانی، مسافر بن سعید بن نمران ناعطی همدانی و... آزاد شد. مختار پس از آزادی از زندان، در محرم سال ۶۶ هجری قیام خود را آغاز کرد. با آغاز قیام مختار، ابن‌مطیع به پیشنهاد ایاس بن مضارب - رئیس شرطه‌های کوفه - جهت جلوگیری از به ثمر رسیدن قیام مختار و جهت حفاظت و امنیت شهر بر هر جبانه‌ای (کوچه) فردی را گماشت و عبدالرحمن بن سعید بن قیس سبیعی همدانی را مأمور حفاظت از جبانه سبیع که از آن همدان بود، کرد. با دعوت مردم به قیام، شاخه شبام همدان در آخر شب در میدان مراد فراهم آمدند. عبدالرحمن بن سعید بن قیس همدانی به آنان پیغام داد در صورتی که آهنگ پیوستن به مختار را دارند از جبانه سبیع عبور نکنند. آنان نیز چنین کرده، از راه دیگر خود را به مختار رساندند. پس از پیروزی، مختار خزانه کوفه را میان یارانش تقسیم کرد و جهت کسب حمایت همدان، چند تن از بزرگان این قوم را به امور مهم شهر گماشت. بر این اساس او عبدالرحمن بن سعید بن قیس همدانی را به حکومت موصل گماشت. در ادامه قیام و با شورش اشراف علیه مختار، همدانیان دو گروه شده رودرروی هم قرار گرفتند. افرادی مانند عبدالرحمن بن سعید بن قیس - که پس از فرار از موصل به کوفه بازگشته بود - و نیز بسیاری دیگر از همدانیان - که اسارت پانصد تن از وادعیان به وسیله سپاه مختار بخشی از آنان بودند - از جمله همدانیانی بودند که به ستیز با مختار برخاستند. در مقابل بسیاری از همدانیان به رهبری عبدالله بن کامل شاکری همدانی و دیگر بزرگان این قوم در این سوی میدان ندای «یا لثارات الحسین» سر دادند. در این نبرد، عبدالرحمن بن سعید بن قیس و بیش از پانصد تن از سران و مردم همدان در همراهی با اشراف کشته شدند. این واقعه خاطره تلخی را برای بازماندگان این واقعه رقم زد از این‌رو پس از کشته شدن مختار و اسارت جمع زیادی از یاران مختار، زمانی که مصعب در پی سخنان بجیر بن عبدالله نسلی، قصد بخشش آنان را داشت، جمعی از اشراف‌زادگان کوفه از جمله محمد بن عبدالرحمن بن سعید به پا خاستند و با سخنانی، مانع این کار شدند و بدین ترتیب، هزاران نفر از این زندانیان به انتقام کشته‌شدگان یوم السبیع کشته شدند. پس از پایان نبرد جبانه سبیع و سرکوب اشراف، مختار در صدد انتقام از قاتلان امام حسین(ع) بر آمد. در این میان عبدالله بن کامل شاکری و برخی دیگر از بزرگان همدانی نقش ویژه‌ای در قلع و قمع آنان ایفا نمودند. همچنین، همدانیان و در رأس آنان بنی مالکی‌ها از جمله ابن کامل شاکری همدانی و مسافر بن سعید بن نمران ناعطی همدانی فرماندهان بزرگ مختار در نبردهای او از جمله «مذار» و «حروراء» بودند که با شکست از سپاه ابن زبیر، به شهادت رسیدند.

بنی مالک و تعامل با دولت بنی امیه

بنی همدان و طوایفش عمدتاً به تشیع متمایل بودند و گرایشات شیعی آنان، ایشان را از خط اموی و عباسی فاصله می‌داد؛ با این حال بودند افرادی از این قبیله که به زبیری‌ها و امویان همراه شده بودند که از جمله آنان می‌توان به نام حُمرة بن مالک بن ذی المشعار اشاره کرد. حمره از همراهان معاویه در جنگ صفین و فرمانده همدانیان اردن بود. و در جریان حکمیت، در کنار برادرش سعد یکی از شهود انتخابی معاویه در حسن اجرای این واقعه بود. پسرش قیس نیز از وجوه اهل شام و رییس پلیس معاویه در شام بود. محمد بن عبد الرحمن بن سعید بن قیس هم از دیگر رؤسای این قوم بود که در معیت مهلب بن صفره جنگ‌هایی را با ازارقه و شبیب بن یزید شیبانی خارجی انجام داد. وی در جریان قیام مختار، از مخالفان و کارزار کنندگان علیه او بود و با مصعب بن زبیر نیز، جهت در هم شکستن قیام مختار همکاری‌هایی داشت. محمد بن عبدالرحمن همچنان با مصعب بن زبیر بود و از امرا و فرماندهان بزرگ سپاه او به شمار می‌رفت تا این که عبدالملک مروان و سپاهش جهت سرکوبی زبیریان به عراق آمد. حجاج پس از سکونت در مسکن در سال ۷۱ هجری به مروانیان عراق در سپاه مصعب بن زبیر که حجار بن ابجر، عتاب بن ورقاء، محمد بن عبدالرحمن بن سعید از جمله آنان بودند، نامه نوشت و با وعده فرمانداری اصفهان همگی آنان را به پیوستن به خود دعوت کرد. آنان نیز همگی دعوت وی را پذیرفتند و با خیانت به مصعب بن زبیر اسباب شکست و قتل او را فراهم آوردند. حکم بن عبد الرحمن بن حارث بن عبد الکریم هم از دیگر بنی مالکی‌هایی بود که به همراهی با امویان برخاسته بود؛ چندان که برخی منابع او را در شمار شجاعان و تک‌سواران در دیر الجماجم (۸۳ هجری) یاد کرده‌اند.

علاوه بر آن، برخی اشخاص به‌سبب داشتن پیوند ولاء (وابستگی حمایتی‌) یا ازدواج با افراد این قبیله‌، به این قبیله منتسب گشته‌اند که از بلندآوازه‌ترین این موالیان می‌توان از أبوسلمه حفص بن سلیمان خلال، معروف به «وزیر آل محمّد»، سفیر و رابط دعاة بنی العباس در خراسان و إبراهیم امام بن محمد بن علی بن عبداللّه بن عبّاس بن عبدالمطلّب - از موالیان بنی سبیع - یاد کرد.

اعلام و رجال بنی مالک

از مشاهیر و رجال برجسته و نامی بسیاری که از این طایفه برخاستند باید از اصحابی نظیر ضِمام بن زید بن ثوابة الحکم، عمیرة بن مالک خارفی و حمرة بن مالک بن ذی المشعار بن مالک نام برد. ضمن این که از برخی معاریف جاهلی این قوم می‌توان از زید بن مرب بن معدیکرب بن زود بن سیف - از پادشاهان بنی حاشد - یاد کرد. از شعرای بنام این طایفه هم می‌توان از یزید بن صریم بن أجدع بن مر و عبدالعزی شاعر بن سبع بن نمر بن ذهل هر دو از شعرای جاهلی، بداء بن سلمان از اشراف و شجاعان و شاعران آنها در جاهلیت، عبدالله بن حبل برادر بنی سلامان از شجاعان و شعرای جاهلی، عبدالرحمن بن حارث بن نظام بن جشم بن حاشد معروف به «اعشی همدان»، مدرک بن عبدالعزی به سبع بن نمر، جُشیش (وازع) بن عبدالله بن مرّ بن سلمان بن معمر معروف به «شَرْقیّ»، وازع بن عبدالله بن مرّ بن سلمان بن معمر معروف به «جُشیش»، أجدع بن مالک بن أُمیة بن عبدالله بن مرَّ بن سلامان وادعی، مغیرة بن منتشر بن أجدع، عمَّار بن عُبید بن یزید بن عمرو ذی کُبار و مالک بن حریم بن مالک بن دالان یاد کرد. عبدالرحمن بن سعید بن قیس از اشراف این قوم، أبوشعیره (مالک) بن مُنبه بن سلمةَ بن مالک بن عذر از بزرگان جاهلی بنی عذر و مشهور به «غنیمة عذر»، محمد بن عبدالرحمن بن سعید بن قیس از اشراف و رؤسای بنی همدان، قیس بن حمرة بن مالک از وجوه اهل شام و رییس پلیس معاویه در شام، حکم بن عبد الرحمن بن حارث بن عبدالکریم از شجاعان و تک‌سواران بنی همدان، طلحة بن مصرّف بن کعب بن عمرو بن جخدب از زهّاد و عبّاد این قوم، ذو دَیم بن قیس بن مالک از اشراف، محمد بن منتشر بن أجدع از اشراف کوفه، هانی بن أَبی حیة بن علقمة بن سلمان بن مالک از اشراف بنی همدان، حارث و شدَّاد پسران أَزمع بن أَبی بُثینة بن عبدالله بن مرِّ از اشراف، علی بن محمد صلیحی از داعیان دعوت عبیدیان، جون بن کعب بن عبدالله از تک‌سواران همدان و ابوایوب المالکی از فرماندهان و امرای اسلامی در فتوحات هم، دیگر رجال معروف این قوم برشمرده شده‌اند. ضمن این که از فقهای بنی مالک بن جشم نیز باید از بزرگانی چون قاسم بن ولید بن سلمةَ بن خارج بن کُریب بن أَیفع، عبیدة بن أجدع بن سلمان بن حبیب بن مواجد، مسروق بن أجدع بن مالک، عبدالله بن کعب بن اسد بن یخلد بن حوث، عبدالله بن نمیر بن عبدالله بن أبی حیةَ بن شریح، ابو إسحاق عمرو بن عبد الله بن علیّ بن احمد سبیعی، زبید بن حارث بن عبدالکریم یامی و از رجال علمی و محدثان این قوم از عرار بن عبدالله یامی، مسیب بن عبدخیر خیوانی، سعید بن وهب (وهیب) خیوانی، اسماعیل بن بهرام خبذعی، ابراهیم بن محمد بن مالک بن زبید همدانی خیوانی، وهب بن جابر خیوانی، صالح بن خیوان، یونس بن ابواسحاق سبیعی، اسرائیل بن یونس بن ابواسحاق سبیعی، عبدالله بن نمیر بن عبدالله خارفی، ابوعبدالرحمن زبید بن حارث بن عبدالکریم یامی و ابوعبدالله یامی یاد کرد.

همچنین، علاوه بر نام رجال و معاریف بزرگ شیعی همچون سعید بن قیس بن زید - از اصحاب خاص امیرالمؤمنین(ع) و رییس همدان در عراق - و عمار بن ابی سلمة بن عبدالله بن عرار - از یاران امام علی(ع) و از شهدای کربلا -، که در متن به نامشان پرداخته شد، از بزرگان علمی، حدیثی، فقهی شیعه این طایفه که در تدوین و گسترش علوم و معارف اسلام و تشیع نقش گسترده‌ای داشتند هم می‌توان به نام ابوعماره عبد خیر بن یزید خیوانی از راویان امیرالمؤمنین(ع)، حارث الأعور بن عبد الله بن کعب بن أسد بن یخلد از اصحاب امام علی(ع) و از فقها و راویان و متبحّر در علم به فرائض و حساب، حجر بن قحطان، زید بن هانی سبیعی از اصحاب حضرت علی(ع)، یزید بن حصین مشرقی از اصحاب امام حسین(ع)، حمید بن شعیب سبیعی همدانی، ابراهیم بن هارون خارفی کوفی، یونس بن اسحاق سبیعی، محمد بن طلحة بن مصرف همدانی یامی، ابوعمار حسین بن سلمه همدانی خارفی، محمد بن عبدالله بن سواده همدانی خارفی، محمد بن لبیب بن عبدالرحمن همدانی کوفی، محمد بن هلال همدانی خیوانی، جعفر بن عماره همدانی خارفی، عمران بن عطیه خارفی کوفی، مسهر بن عبدالملک بن سلع همدانی خیوانی، ابراهیم بن زیاد خارفی کوفی، محمد بن اسلم بن علا خارفی همدانی، مثنی بن عطیه خارفی، سلیمان بن سلمه دالانی همگی از اصحاب امام صادق(ع) و ابوالجارود زیاد بن منذر همدانی خارفی از اصحاب امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) اشاره کرد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت