ظلم

مدخل‌های وابسته به این بحث:

ظلم در لغت | ظلم در قرآن | ظلم در حدیث | ظلم در نهج البلاغه | ظلم در معارف دعا و زیارات | ظلم در کلام اسلامی | ظلم در اخلاق اسلامی | ظلم در معارف مهدویت| ظلم در فقه سیاسی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ظلم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ظُلم به معنای ستم، از حد گذشتن، به حق کسی تجاوز کردن. ستم گاهی به دیگران است، گاهی به خویشتن. آنکه بدی می‌کند و مرتکب گناه می‌شود‌‌، به خودش ستم کرده است، چون حق خود را در راه پاک زیستن و به کمال رسیدن پایمال کرده است. در قرآن، شرک به خدا هم ظلم بزرگ به حساب آمده است: ﴿وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾. ظلم و جور، از بزرگ‌ترین گناهان است و کیفر آن در همین دنیا هم دامنگیر ظالم می‌‌شود و در آخرت هم، دوزخ سوزان کیفر ستمگران است. همچنان که پرهیز از ظلم لازم است، زیربار ظلم رفتن و ظلم‌پذیری (انظلام) هم ناپسند است. مبارزه با ظلم و ظالم یک وظیفه است و همکاری با ستمگر هم مشارکت در ظلم است و گناه دارد. حتی ظلم به حیوانات هم از دید اسلام ناپسند است، چون حیوانات هم حقوقی دارند که باید مراعات گردد. واژه‌های دیگری همچون: جور، بغی، عدوان، اعتداء، حیف و... همین معنی را دارند.

مفهوم‌شناسی ظلم

معنای لغوی ظلم

• ظلم اسم مصدر ظَلَم، در لغت به سه معنی استعمال شده است:

1. قراردادن چیزی در غیر جای مناسب خودش؛ از این باب است که عرب می‌گوید هرکس به پدرش شبیه باشد ظلم نکرده است؛ یعنی شباهت را در غیر موضعش قرار نداده است؛ و می‌گوید آن کس که گرگ بچراند، ظلم کرده است؛ یعنی رعایت و چوپانی را در غیر جای مناسبش قرار داده است. در مقابلِ ظلم به این معنی، عدل به معنی نهادن هر چیزی در جای مناسب خود قرار دارد...
2. تجاوز از حد؛ به این معنی است که قرآن کریم گناهان را ظلم می‌نامد چون گناه تجاوز از حد الاهی است و از این باب است که هرکس بدون انحراف به چپ و راست در راهی پیش رود، عرب درباره او می‌گوید ظلم نکرده است. و باز از همین باب است که برخی کتب لغت تصرف در ملک و حق دیگری را ظلم نامیده‌اند.
3. کم‌کردن؛ ظلم به این معنی در قرآن کریم به کار رفته است. می‌فرماید: ﴿كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَهَا وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئًا وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا﴾. صاحب معجم مقائیس تنها معنی اول را برای ظلم ذکر کرده است و ظاهر این اکتفا، این است که معانی دیگر، معنی اصلی این واژه نیستند، بلکه از معانی مجازی آن یا از فروع معنی اولند. ...در صورتی که واژه ظلم در آیه یا روایتی همراه با قرینه‌ای آمده باشد، بدیهی است که معنی آن، با توجه به قرینه همراهش تعیین می‌شود؛ ولی در صورتی که بدون قرینه به کار رود، بر شایع‌ترین معنی خود که همان ظلم رفتاری است حمل می‌شود

معنای اصطلاحی ظلم

• ظلم یا جور و بیداد از افعال نکوهیده و نقطه مقابل عدل (عدالت) است. بر مبنای تعریفی که امام علی(ع) از واژه عدل ارائه می‌دهد، ظلم به معنای قرار دادن شیء در غیر جایگاه خود معنا می‌یابد و آن‌گاه که آدمی از مصدر حق خارج شود، به‌سمت باطل‌گراییده و فعل ظالمانه اتفاق افتاده است. شخص ظلم‌کننده را ظالم یا ستمگر گویند. در تعبیر قرآن، واژه "ظلوم" به‌معنای بسیار ظلم‌کننده نیز دیده می‌شود.
• قرآن کریم به رذیلت ظلم توجه داشته و این معنا را در مفاهیمی چند مطرح کرده و ظالمان و ستمگران را مورد نکوهش قرار داده است. میدان معنایی ظلم در قرآن کریم عبارت است از:

1. ستم کردن: راه نکوهش تنها بر کسانی است که به مردم ستم می‌کنند و در [روی] زمین به ناحق سر برمی‌دارند. آنان عذابی دردناک [در پیش] خواهند داشت.
2. تجاوز از حدود الهی و بر اساس فرمان خدا حکم نکردن: و اهل انجیل باید به آنچه خدا در آن نازل کرده داوری کنند و کسانی که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکنند، آنان خود، نافرمان‌اند.
3. انحراف از عدل و دادگری: در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم بازمی‌دارد. به شما اندرز می‌دهد، باشد که پند گیرید.
4. شرک ورزیدن نسبت به خداوند: و [یاد کن] هنگامی را که لقمان به پسر خویش (در حالی که وی او را اندرز می‌داد) گفت: "ای پسرک من، به خدا شرک میاور که به راستی شرک، ستمی بزرگ است".

• هم‌چنین در فرازهایی چند ظالمان را نکوهش کرده و آنها را به عذاب الهی وعده داده است: کسانی که ستم کرده‌اند به‌زودی خواهند دانست به کدام بازگشتگاه برخواهند گشت؛ ﴿وَلاَ تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلاً عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ إِنَّمَا يُؤَخِّرُهُمْ لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الأَبْصَارُ﴾؛.
• ظلم و ظالم در روایات و احادیث اهل بیت(ع) نیز مطرح شده و مورد نکوهش قرار گرفته است. امام علی(ع) در نکوهش و دوری گزینی خود از ستم بر دیگران می‌فرماید: به خد سوگند، اگر در خارستان همه شب سر بر بالین خار نهم و از رنج و درد بیدار مانم و دست و پا در زنجیر کشیده شوم، خوش‌تر از آنم که فردیا قیامت خدا و رسولش را شرمسارانه بینم که برخی از بندگان را مورد ستم قرار داده و چیزی از مال دنیا را از آنان غصب کرده باشم. چگونه دست ظلم به روی کسی دراز کنم به خاطر تنی که به‌سرعت به خاک نابودی بازگردد و ماندنش در گور به درازا کشد.
• در منظر امام، ظلم از طرف کسی که بر دیگران تسلط دارد، ناپسندیده‌تر است. از این‌رو بدترین فرمانروایان را فرمانروایی می‌داند که به ملت خویش ستم کند. ستم قاضیان را نکوهش می‌کند و آن را بُرنده‌ترین رشته اجتماع بیان می‌دارد. از پادشاه ستمگر نیز با عنوان یاریگر دشمن خویش یاد می‌کند.

تفاوت ظلم و جور

• بین ظلم و جور تفاوت مختصری ذکر کرده‌اند و آن اینکه جور، انحراف از حکم است؛ مثلاً در روش یک سلطان می‌گویند حاکم در حکم خود "جور" نمود و سلطان در روشش؛ یعنی هنگامی که از حکم واقعی انحراف داشته باشد. ولی امکان دارد که در مفهوم ظلم، لزوماً انحراف از حکم وجود نداشته باشد و ابتدائاً صورت گیرد، چه از سلطان یا حاکم یا غیر آنها باشد. اصل ظلم، نقصان و کم گذاشتن حق است و جور عدول و باز گشتن از حق است.
• ظلم با همه اقسامش از گناهان کبیره و موجب ویرانی دین و دنیای ظالم، و سبب دخول در عذاب جهنم است.
• اقسام ظلم عبارتند از:

1. ظلم به خدا، یعنی شرک
2. ظلم به مردم، یعنی تجاوز به حقوق دیگران.
3. ظلم به نفس، یعنی معصیت، زیرا آثار معصیت دامن‌گیر خود ظالم است.

• اسلام با ظالم بودن، ظلم پذیری و ظلم به دشمنان مخالف است.
• به واسطه اهمیت مفهوم "عدالت" اندیشمندان مسلمان و غربی تعاریف متفاوتی از آن به دست داده‌اند.
• حضرت علی(ع) در پاسخ به این پرسش که عدل، برتر است یا بخشش می‌فرمایند: "... عدالت کارها را بدانجا می‌نهد که باید، و بخشش آن را از جایش برون نماید...".
• براساس این تعریف از حضرت علی(ع) عدالت شامل انسان و طبیعت می‌شود.
• ارسطو نیز عدالت را چنین تعریف می‌کند: "رفتار برابر با برابرها و رفتار نابرابر با نابرابرها". دیوید راس در تئوری عدالت خود، اصل تفاوت را می‌پذیرد.
• از طرفی، عدالت دارای اقسامی است، از جمله: عدالت فردی، عدالت اجتماعی، عدالت توزیعی، عدالت کیفری، عدالت مکافاتی، عدالت حقوقی، عدالت طبیعی یا رویه‌ای..

ارتباط ظلم با سایر مفاهیم

حکومت و ظلم

عدالت و ظلم

ایمان و ظلم

• قرآن کریم شرک را ظلم عظیم نامیده است. شرک در مقابل ایمان است؛ بنابراین، ظلم، همانند شرک با ایمان نسبت معکوس دارد؛ به این معنی که هر چه ایمان قوی‌تر باشد، انسان از ستم دورتر است و هرچه به ستم نزدیک‌تر باشد، ایمانش ضعیف‌تر. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولَئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ﴾.
• ظلم در این آیه کریمه همه اقسام و مراتب خود را شامل می‌شود. به همین دلیل در روایات به معانی گوناگون که همه از مصداق‌های ظلم‌اند، تفسیر شده است: از جمله: شک، ناامیدی از رحمت خدا، ضلالت و گمراهی و قبول ولایت کسانی که منصوب خداوند متعال نیستند، نتیجه آنکه هریک از مراتب ایمان با مرتبه‌ای از ظلم مقابله دارد.
• مراتب ایمان و ظلم

1. مرتبه اول ایمان و ظلم: کسی که ایمان می‌آورد و می‌پذیرد که جهان آفرینش با همه اجرای و ارکان خود صانعی دارد که همه موجودات جهان و از جمله خود انسان آفریده و تحت ربوبیت او هستند، در مرتبه اول قرار دارد. در مقابل این مرتبه ایمان، ظلم به معنی شرک و دوگانه پرستی قرار دارد. کسانی که گمان می‌کنند غیر خدا کسی یا چیزی دیگر در جهان تأثیری مستقل دارد به این معنی ستمکارند.
2. مرتبه دوم ایمان و ظلم: وقتی که اینان در جان انسان ریشه‌دار شود و به اوامر الاهی گردن بگذارد، به مرتبه بالاتری از ایمان دست یافته است، در این مرتبه، ظلم به معنی ارتکاب کبائر است. کسی که گناه کبیره‌ای انجام می‌دهد ایمان خویش را به ظلم آلوده است.
3. مرتبه سوم ایمان و ظلم: در مرتبه سوم که ایمان قوی‌تر و ریشه‌دارتر می‌شود و انسان از ارتکاب به کبائر رهایی می‌یابد، ایمانش در مقابل مرتبه‌ای دیگر از ظلم قرار می‌گیرد. در این مرتبه اگر کسی گناهان صغیره انجام دهد یا در مرتبه‌ای بالاتر، مستحبات را ترک کند و مکروهات را به جا آورد، ایمان خویش را با ظلم آمیخته است.
4. مرتبه چهارم ایمان و ظلم: در این مرتبه ظلم به معنی غوطه خوردن در مباحات است. کسی که مراحل مختلف ایمان را پشت‌سر می‌گذارد به طوری که هیچ حرامی از او سر نمی‌زند و حتی احکام غیرالزامی خدا یعنی مستحبات و مکروهات را نیز مراعات می‌کند، لطافت ایمانش حتی با توجه بیش از نیاز به مباحات خراش بر می‌دارد و در این صورت است که می‌گوییم ایمانش را به ظلم آمیخته است.
5. مرتبه پنجم ایمان و ظلم: یکی دیگر از مراتب ظلم که با مرتبه‌ای عالی از ایمان مقابله می‌کند، اتصاف به اخلاق ناپسند و بی‌توجهی به تهذیب نفس است. کسی که در این مرتبه قرار می‌گیرد اگر لحظه‌ای از نفس خویش غافل شود و فراموش کند که باید پیوسته با بدی‌های آن مبارزه کند و به زینت اخلاق نیکش بیاراید، دچار ستم شده و ایمانش را به ظلم آمیخته است.
6. مرتبه ششم ایمان و ظلم: در مرتبه‌ای بسیار عالی از ایمان که انسان، محبوب حقیقی خود را یافته و سوار بر مرکب شوق به سوی مقصد اعلی می‌تازد، هر چیزی که اندکی از مهرش غافل کند یا از شوقش بکاهد، برای او ظلم است.

• بنابر آنچه گذشت، ظلم در همه مراتب خود در مقابل ایمان قرار دارد به هر میزان که ظلم در وجود آدمی رشد کند، ایمان ضعیف شود.

امامت و ظلم

ولایت ظالمان

آرامش و امنیت و ظلم

آبادانی و ظلم

مهدویت و ظلم

سیاست و ظلم

گستره و مصداق‌های ظلم

ظلم به ارزش‌ها

• ظلم به حق و حقیقت: ستم بر صفات نیک و فضایل اخلاقی نیز قابل تصور است؛ چنان‌که انسان اگر همین صفات اخلاقی را در غیر موضع خودش و به غیر کسانی که اهلیت دارند، عرضه کند («مَنْ وَضَعَهُ فِي غَيْرِ أَهْلِهِ») در حقیقت، فضایل و نیکی را ضایع نموده است. و به صفات خوب و فضایل اخلاقی، ظلم کرده است («ظَلَمَ الْمَعْرُوفَ»). «قَالَ عَلِيٌّ(ع): ظَلَمَ الْمَعْرُوفَ مَنْ وَضَعَهُ فِي غَيْرِ أَهْلِهِ». امام علی(ع) فرمودند: کسی که نیکی و فضایل را در غیر اهلش به کار برد، در حق نیکی، ظلم نموده است. کسی که به جبهه باطل کمک کند («مَنْ نَصَرَ الْبَاطِلَ»)، نسبت به جبهه حق و حقانیت، ظلم کرده است («ظَلَمَ الْحَقَّ»)؛ زیرا یاری کردن را در جایگاه خود - که جبهه حقّ است - قرار نداده است. «قَالَ عَلِيٌّ(ع): ظَلَمَ الْحَقَّ مَنْ نَصَرَ الْبَاطِلَ». امام علی(ع) فرمودند: هر کس باطل را یاری کند، به حق ستم نموده است.
• ظلم به احسان: اگر کسی احسان و بخشش را در حق افرادی انجام دهد که صلاحیت آن را نداشته باشند، به احسان ظلم کرده است («ظَلَمَ الْإِحْسَانَ وَاضِعُهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ»). اگر همین بخشش به دیگران همراه با منّت گذاشتن باشد («قُبْحُ الِامْتِنَانِ») یا در جایی که باید سخاوت به خرج داد، بخل ورزیده شود («مَنْ مَنَعَ الْعَطَاءَ»)، در حقیقت به احسان («ظُلْمُ الْإِحْسَانِ») و سخاوت، ظلم نموده است («ظَلَمَ السَّخَاءَ»). «قَالَ عَلِيٌّ(ع): ظُلْمُ الْإِحْسَانِ قُبْحُ الِامْتِنَانِ». امام علی(ع) فرمودند: ستم به احسان، زشتی منت گذاشتن است. «قَالَ عَلِيٌّ(ع): ظَلَمَ السَّخَاءَ مَنْ مَنَعَ الْعَطَاءَ». امام علی(ع) فرمودند: کسی که عطا را منع کند، به سخاوت ظلم کرده است.
• ظلم به نماز: اقامه نماز واجب در وقت خودش، یکی از مهم‌ترین معروف‌ها و اعمال نیک و واجب عبادی است. اگر این عبادت در وقت خودش اقامه شود («إِذَا صَلَّى الصَّلَاةَ فِي وَقْتِهَا»)، حرمت و جایگاه نماز، حفظ می‌شود («حَافَظَ عَلَيْهَا») و به صورت روشن و منزه به آسمان صعود می‌کند («ارْتَفَعَتْ بَيْضَاءَ نَقِيَّةً»)؛ ولی در صورتی که در وقت خودش اقامه نشود («إِذَا لَمْ يُصَلِّهَا لِوَقْتِهَا»)، در حقیقت، ضایع کردن نماز است («تَقُولُ ضَيَّعْتَنِي ضَيَّعَكَ اللَّهُ») و آن نماز به صورت تیره و تار به آسمان صعود می‌کند («ارْتَفَعَتْ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً»). «قَالَ الصَّادِقُ(ع): إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا صَلَّى الصَّلَاةَ فِي وَقْتِهَا وَ حَافَظَ عَلَيْهَا ارْتَفَعَتْ بَيْضَاءَ نَقِيَّةً- تَقُولُ حَفِظْتَنِي حَفِظَكَ اللَّهُ وَ إِذَا لَمْ يُصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَمْ يُحَافِظْ عَلَيْهَا ارْتَفَعَتْ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً تَقُولُ ضَيَّعْتَنِي ضَيَّعَكَ اللَّهُ». امام صادق(ع) فرمودند: همانا بنده، هنگامی که نماز را در وقت مقرّر آن به جای آورد و مراقبت اوقات آن نماید، نماز سپیدگون و روشن و پالوده به آسمان بالا می‌رود و خدا به بنده خطاب می‌کند که تو حقّ مرا محفوظ داشتی و مرا رعایت کردی، خداوند تو را حفظ کند، و هر گاه آن را در وقت مقرّر خود به جای نیاورد و مراقب اوقات آن نباشد، بلکه قضای آن را پس از گذشتن وقت به جای آورد، آن نماز، سیاه و تیره و تار به آسمان می‌رود و به بنده خطاب می‌کند که مرا ضایع ساختی، خداوند تو را ضایع سازد. انجام ندادن اعمال نیک در وقت و موضع خودش («وَضْعُهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ») ضایع کردن آنها است («إِضَاعَةُ الْمَعْرُوفِ») که در واقع ظلم به آن معروف محسوب می‌شود («ظَلَمَ الْمَعْرُوفَ مَنْ وَضَعَهُ فِي غَيْرِ أَهْلِهِ»). «عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص): إِضَاعَةُ الْمَعْرُوفِ وَضْعُهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ». رسول خدا(ص) فرمودند: به کار بردن نیکی در غیر جایگاهش از بین بردن آن است.
• ظلم به دانش: انسان به حقایق دیگری نیز که در عالم موجود است، می‌تواند ظالم و ستمکار باشد؛ چنان‌که دانش، حقیقتی است که وسیله کسب معرفت و بصیرت است و هر کسی علم بیشتری داشته باشد نسبت به جاهل که معرفت و شناخت کمتری دارد، وظیفه‌اش نیز سنگین‌تر خواهد بود. اگر انسان عالم به علمش عمل نکند، در حقیقت به خود و دانش، ظلم نموده است؛ بنابراین غفران الهی، بیشتر شامل جاهلان می‌شود تا عالمانی که ظلم کرده‌اند. «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: يَا حَفْصُ يُغْفَرُ لِلْجَاهِلِ سَبْعُونَ ذَنْباً قَبْلَ أَنْ يُغْفَرَ لِلْعَالِمِ ذَنْبٌ وَاحِدٌ». امام صادق(ع) فرمودند: ای حفص، از جاهل، هفتاد گناه بخشیده می‌شود، قبل از اینکه از عالم، یک گناه بخشیده شود. انتشار ندادنِ دانش به دیگران نیز نوعی ظلم به علم قلمداد می‌شود زیرا که علم منتشر نشده مانند نور چراغی است که پوشانده شده و نور آن قابل استفاده و هدایت‌طلبی نیست («الْعِلْمُ الْمَصُونُ كَالسِّرَاجِ الْمُطْبَقِ عَلَيْهِ»). همچنان که گفتن حکمت به غیر اهلش نیز ظلم در حق حکمت خواهد بود («لَا تُحَدِّثُوا الْجُهَّالَ بِالْحِكْمَةِ فَتَظْلِمُوهَا»)؛ زیرا به سبب جهل به آن و ندانستن ارزش آن، حکمت را ضایع می‌کنند؛ چنان‌که نگفتن حکمت به اهلش نیز ظلم در حق آن مردم خواهد بود («لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ»). «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: قَامَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ(ع) خَطِيباً فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ فَقَالَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تُحَدِّثُوا الْجُهَّالَ بِالْحِكْمَةِ فَتَظْلِمُوهَا وَ لَا تَمْنَعُوهَا أَهْلَهَا فَتَظْلِمُوهُمْ». امام صادق(ع) فرمودند: عیسی(ع) در بنی‌اسرائیل به سخنرانی برخاست و گفت: ای بنی‌اسرائیل، حکمت را به نادانان باز نگویید تا به حکمت، ستم کرده باشید و از اهلش دریغ نکنید تا به آنان ستم کرده باشید.

ظلم به خدا

ظلم به خود

ظلم به دیگران

ظلم به طبیعت

دست‌اندرکاران ظلم

نخست: ظالم

با توجه به تعریف ظلم، ظالم به شخصی اطلاق می‌شود که از دایره حق و حدود الهی خارج شود و در ارتباطات چهارگانه (خدا، خود، دیگران، طبیعت) برخلاف مقتضای فطری، عقلی و شرعی رفتار کرده باشد. ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾.

ظالم متجاوز به حقوق الهی

در حقیقت، ظالم کسی است که مستقیماً در ارتباطاتی که خداوند برای آنها حدود و حقوقی تعیین نموده است (﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ﴾)، از آن حدود تجاوز نماید (﴿وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ﴾). چنین شخصی در نهایت به خویشتن ظلم کرده است (﴿فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ‌﴾). ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا﴾.

ظالم به معنای عام و خاص: نکته مهم: چنان‌که در تعریف ظلم گذشت، چنین صفات و عناوینی مانند ظالم، فاسق، کافر، مؤمن، قانت، شاکر و... اگر به صرف نسبت دادن فعل آنها [حدوثاً] به شخصی باشد، ظالم به معنای عام است و حکمی دارد؛ ولی اگر این عناوین به عنوان نام یا صفت شخصی [ثبوتاً] مطرح شود که یا به طور مستمر، مرتکب معاصی شود و یا معاصی کبیره خاصی را انجام دهد، ظالم به معنای خاص است و حکمی دیگر خواهد داشت. در عرف به کسی که یک بار قنوت انجام داده یا شکر کرده، قانت یا شاکر گفته نمی‌شود و یا به تازه‌مسلمان، مؤمن گفته نمی‌شود. همچنین به کسی هم که یک بار ظلم کرده یا فسقی مرتکب شده است، ظالم و فاسق گفته نمی‌شود و اگر هم گفته شود، فاسق یا ظالم و کافر مطلق گفته نمی‌شود؛ بلکه فقط در محور و موضوعِ آن عمل؛ فسق، ظلم و یا کفر دارد. بنابراین در بیشتر آیات الهی و روایات که از عقاب سخت دنیوی و اخروی و پیامدهای سنگین ظلم بحث می‌شود، ظالم به معنای خاص، منظور است؛ یعنی افرادی که به طور مستمر با اساس دین به مقابله برخاسته‌اند یا حکام ظالمی که هم مانع اجرای احکام الهی‌اند و هم به حقوق مردم ستم می‌کنند و کسانی که در اغلب رفتار و کردارشان حق الناس را رعایت نمی‌کنند. بارزترین انسان ظالم کسی است که در اعتقاداتش برای خداوند، شریک قائل شود («الظَّالِمُ مَنْ أَشْرَكَ بِاللَّهِ») و همچنین بت‌ها را بپرستد و در مقاب آنها کرنش نماید («ذَبَحَ لِلْأَصْنَامِ») که این رفتار، شرک عملی محسوب می‌شود که بزرگترین ظلم نیز شرک به خداوند است ﴿إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾). «قَالَ الباقِرُ(ع): الظَّالِمُ مَنْ أَشْرَكَ بِاللَّهِ وَ ذَبَحَ لِلْأَصْنَامِ». امام باقر(ع): ظالم، شخصی است که برای خدا شریک سازد و برای بت‌ها قربانی کند.

نشانه‌ها و ویژگی های ظالمان (ظلمه)

• در روایات برای ظالم چهار نشانه آمده است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «أَمَّا عَلَامَةُ الظَّالِمِ فَأَرْبَعَةٌ يَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِيَةِ وَ يَمْلِكُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ يُبْغِضُ الْحَقَّ وَ يُظْهِرُ الظُّلْمَ»؛ ظالم چهار نشانه دارد با نافرمانی به مافوق خود ستم می‌کند، زیردستان را با قهر و غلبه مالک می‌شود، با حق دشمنی می‌کند و به ظلم کمک می‌کند.

1. نافرمانی فرادستان: اولین نشانه ظالم این است که از فرادستان یعنی آنان که حق طاعت بر او دارند، فرمان نمی‌برد. از جمله افراد فرادست که طاعتشان بر انسان واجب است، می‌توان خدا و رسول(ص)، ائمه دین، پدر و مادر، معلم و عالمان وارسته دین را نام برد.
2. زورگویی به زیردستان: نشانه دیگر ظالم زورگویی به زیردستان است که مراعات حالشان بر انسان لازم است. مثل زورگویی حاکم به رعیت، پدر به فرزند، شوهر به همسر، معلم به شاگردان، کارفرما به کارگزار و....
3. دشمنی با حق: حق در این عنوان هر موضع، سخن، اعتقاد و عمل درستی را شامل می‌شود. کسی که با سخن درستی مخالفت می‌ورزد، اعتقاد صحیحی را رد می‌کند، عمل درستی را نکوهش می‌کند و در مجموع تسلیم حق نمی‌شود، ظالم است. احساس نفرت از مردمان نیک و درستکار در این مجموعه جا می‌گیرد و از سنت‌های الاهی است که چنین ظالمی را به وسیله ظالم دیگری خوار کند و همو را که از گردن نهادن به حق ابا می‌کرد، به پیروی ذلت‌بار باطل گرفتار کند. چنان که عبدالله بن عمر که از بیعت با علی بن ابی‌طالب(ع) سر باز زد و از یاری امام حسین(ع) بازنشست، به ذلت، دست بیعت بر پای حجاج مالید و در زمان محاصره مکه، هم پشت سر حجاج نماز می‌خواند و هم پشت سر عبدالله بن زیبر و در ایام منی که ابن زبیر نماز دو رکعتی می‌خواند و حجاج نماز چهار رکعتی به هر دو اقتدا کرد.
4. یاری ستمکاران: آخرین نشانه ستمکاری که در حدیث شریف نبوی آمده، یاری ستمکاران است که با عبارت «يُظْهِرُ الظُّلْمَ» و طبق بعضی از نسخه‌ها «يُظَاهِرُ الظَّلَمَةَ» به آن اشاره شده است. ما پیش از این درباره یاری ستمکاران بحث کرده‌ایم. در اینجا این نکته را اضافه می‌کنیم که یاری ستمکاران عنوان عامی است که طبق احادیث رسیده دایره‌ای بسیار وسیع دارد، چنان که بسیاری از مصداق‌های آن در عرف و لغت، یاری نامیده نمی‌شوند، ولی از نظر پیشوایان دین یاری ستمکار محسوب می‌شوند تا آنجا که امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه ﴿وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ﴾ می‌فرماید منظور، کسی است که به درگاه سلطانی می‌رود و دوست دارد که سلطان آن‌قدر زنده بماند که دست در جیب کرده چیزی به او دهد. در روایتی از صفوان بن مهران شتربان آمده است: روزی خدمت امام کاظم(ع) رسیدم، فرمود: ای صفوان همه کارهای تو خوب و زیباست، جز یک چیز. گفتم: فدایت شوم آن چیست؟ فرمود: اینکه به هارون شتر کرایه می‌دهی. عرض کردم: به خدا قسم برای سرک سرکشی و خوشگذرانی یا شکار و سرگرمی اجاره نداده‌ام من برای حج به او شتر اجاره می‌دهم و خودم نیز با او نمی‌روم، بلکه یکی از غلامانم را با او می‌فرستم. فرمود: آیا پیش آمده که قدری از کرایه شترانت به وقت بازگشت موکول شود؟ گفتم: آری فدایت شوم. فرمود: آیا دوست داری زنده بماند تا کرایه تو را بدهد؟ گفتم: آری. فرمود: هرکس بقای آنها را دوست داشته باشد از آنهاست، و هرکس از آنها شمرده شود وارد آتش می‌شود. من پس از آن همه شترانم را فروختم. هارون باخبر شد مرا احضار کرد و گفت شنیده‌ام همه شترانت را فروخته‌ای. گفتم: آری. گفت: چرا؟ گفتم من پیر شده‌ام و غلامان هم خوب کار نمی‌کنند. گفت: چنین نیست من می‌دانم چه کسی این کار را به تو توصیه کرد. این کار را به سفارش موسی بن جعفر کردی. گفتم من با موسی بن جعفر چه کار دارم. گفت بگذریم به خدا اگر به خاطر سابقه خوبت نبود تو را می‌کشتم. یکی دیگر از مصداق‌های یاری ستمکاران، رضایت و خشنودی از ظلم است. کسی که به ظلم راضی باشد، شریک ظالم است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «لَوْ أَنَّ رَجُلًا قُتِلَ بِالْمَشْرِقِ وَ آخَرُ رَضِيَ بِالْمَغْرِبِ كَانَ كَمَنْ قَتَلَهُ وَ اشْتَرَكَ فِي دَمِهِ»؛ اگر مردی در مشرق کشته شود و یکی در مغرب به قتل او راضی باشد همانند قاتل و در خون او شریک است.

  از دیدگاه مکتب اهل بیت، به حکومت‌ها و حاکمانی که منصب رهبری و خلافت را که خاصّ ائمه اهل بیت(ع) است، غصب کردند و به خاندان پیامبر و شیعیانشان ستم روا داشتند، خلفای اموی و عباسی و دودمان‌های ظالم دیگر گفته می‌شود. سفارش امامان، دوری گزیدن از دربارهای ظالمان و مبارزۀ منفی با خلفای جور بود. داستان نهی امام کاظم(ع) نسبت به صفوان جمّال برای کرایه دادن شترانش به هارون الرشید، حتّی برای سفر حج که مشهور است یک نمونه از آن است. دیدگاه عدالت‌خواهانۀ تشیّع، با حکومت جور سر ناسازگاری داشته و هرگونه همکاری با آن را حرام می‌داند. در کتاب‌های فقهی، عناوینی چون: حکومت جور، حاکم جائر، ظلمه، اعوان الظّلمه و ابوابی چون "حرمت مسؤولیت‌پذیری از سوی حکومت ظالم" دیده می‌شود. مردی از امام صادق(ع) پرسید: کسانی از شیعه وارد دستگاه حکومتی می‌شوند، برای آنان کار می‌کنند و هوادار آنان می‌شوند. حضرت فرمود: «"لیس هم من الشّیعة، و لکنّهم من أولئک"» این دیدگاه از آنجا سرچشمه می‌گیرد که حکومت و خلافت، باید در تداوم رسالت و در مسیر "ولایت اللّه" باشد و مجری احکام الهی گردد. مشروعیّت چنین حکومتی با نصّ خاص یا به نیابت عامّ است. از دیدگاه ائمه، حتّی منصب‌هایی چون امامت جمعه و نماز عید، خاصّ برگزیدگان و خلفای الهی است که دیگران با قهر و غلبه آن را تصرّف کرده و حکم خدا را تغییر داده و کتاب الهی و فرائض دین را پشت‌سر انداخته‌اند. امام سجاد(ع) از این ظلم یاد می‌کند و دشمنان اهل بیت را لعنت می‌کند..

شاخصه و ویژگی‌هایی که ریشه در معصیت خالق دارند:

1. کفرپیشگی و ظلم‌گرایی
2. انکار آیات و انبیای الهی و جلوگیری از دعوت انبیا در مسیر حق
3. عدم اجرای قوانین الهی و نقض احکام
4. مبارزه با آموزه‌های وحیانی

• شاخصه و ویژگی‌هایی که موجب تضییع حقوق دیگران می‌‌شود:

1. بی عدالتی اقتصادی
2. استکبار و به استضعاف کشیدن دیگران
3. فسق و فجور (ارتکاب جرم)
4. حاکمیت ظالم

دوم: یاری کنندگان ظالم

• مدح ظالم
• بی تفاوتی نسبت به ظلم
• سکوت بر ظلم
• دفاع از ظلم
• همکاری با حاکم جائر

سوم: رضایت دهندگان به ظلم

• رضایت به دولت ظالم و حاکمیت طاغوت

چهارم: پذیرنده ظلم

• ظلم‌پذیری

موجبات و عوامل زمینه‌ساز ظلم (عوامل عملکرد ظالمانه)

• امام علی(ع) به تبیین و آسیب‌شناسی گرایش انسان‌ها به این رذیلت اخلاقی پرداخته‌اند. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: منافع مادی که انسان‌ها را بر یاری باطل و ظلم به اهل حق ترغیب می‌کند؛ نافرمانی خدا و سستی در آن؛ طغیان آدمی، گذشتن از حد و میل به تجاوز به حقوق دیگران؛ فراموشی مرگ و معاد؛ قدرت و نیروی نظامی؛ فراموشی تعالیم دین و دنیاطلبی. امام علی(ع) هنگام تبعید ابوذر به ربذه به او چنین فرمود: ای ابوذر، به‌راستی تو برای خدا به خشم آمدی، پس به همو امید دار. اینان از تو بر دنیاشان ترسیدند و تو به خاطر دینت از آنان بیمناکی. اینک دنیایی را که سنگ آن را به سینه می‌زنند و می‌ترسند که از دستشان بگیری، بدیشان وابگذار و خود به سوی خدا رو بگذار.

سطوح و مراتب ظلم

ظلم فردی

ظلم اجتماعى

• ظلم به سه اعتبار دارای درجات و مراتب است: نخست به اعتبار خود ظلم؛ دیگر به اعتبار ظالم؛ و سوم به اعتبار مظلوم. گفتنی است که مراتب ظلم به اعتبار مظلوم در روایات، واضح‌تر و مفصل‌تر مطرح شده است.

مراتب ظلم به اعتبار ظلم

حقوقی را که ستمکاران با اعمال ظالمانه خود ضایع می‌کنند، دارای ارزش‌های متفاوتی هستند، مرزهایی که در اثر ظلم شکسته می‌شوند، از نظر احترام در یک ردیف نیستند، بنابراین میتوان گفت ظلم به این اعتبار دارای مراتب بی‌شماری است. پیش از این به آیاتی از قرآن کریم اشاره کردیم که از بزرگی برخی از مظالم سخن می‌گفتند؛ از جمله: ﴿يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾. ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ﴾. مفاد آیات دیگر نیز این است که بزرگ‌ترین مرتبه ظلم از حیث ارزش عمل، شرک به خداست، چون حق مولویت خدا بر بندگان بزرگ‌ترین حق است؛ ولی تعداد مراتب آن قابل شمارش نیست، چون ظلم با این نظر به تعداد مراتب حقوق ضایع شده، دارای مراتب است.

مراتب ظلم به اعتبار ظالم

میزان تأثیر انسان در تحقق ظلم متفاوت است؛ گاهی انسان خود ستم می‌کند، گاهی به ستمکار کمک می‌کند و گاهی با آنکه می‌تواند مانع ظلم شود، سکوت می‌کند. علی(ع) می‌فرماید: «الْعَامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الْمُعِينُ عَلَيْهِ وَ الرَّاضِي بِهِ شُرَكَاءُ ثَلَاثَةٌ»؛ کسی که ستم می‌کند، کسی که او را در ستم یاری می‌کند و کسی که به آن ستم راضی است، هر سه در ستم شرکند. به نظر می‌رسد ترتیبی که حضرت در ذکر این سه گروه مراعات کرده است، به مراتب و درجات آنها در ستمکاری اشعار دارد؛ بنابراین ظلم به اعتبار ظالم دارای سه مرتبه است:

نخست: رضایت به ظلم

پایین‌ترین مرتبه ظلم آن است که انسان خود ستم نمی‌کند، به ستمکار هم کمک نمی‌کند، ولی در دل، به ظلمی که روا می‌شود راضی است. قرآن کریم کسانی را که به ظلم رضایت میدهند ظالم می‌داند، حتی اگر با مباشران ظلم فاصله زمانی و مکانی فراوانی داشته باشند.

دوم: یاری ستمکاران

دومین مرتبه ظلم به اعتبار ظالم این است که انسان علاوه بر رضایت قلبی در عمل به ستمکار یاری برساند، یاری ستمکاران، عنوانی است که در روایات معصومین نهی و نکوهش شده است. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «مَنْ... أَعَانَ ظَالِماً عَلَى ظُلْمِهِ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ فَقَدْ بَرِئَ مِنَ الْإِسْلَامِ»؛ کسی که... ظالمی را در ظلمش یاری می‌کنند، با آنکه می‌داند او ستمگر است، از اسلام خارج می‌شود و می‌فرماید: «مَنْ أَعَانَ ظَالِماً سَلَّطَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ»؛ کسی که ظالمی را یاری کند، خدا همان ظالم را بر او مسلط می‌کند. و می‌فرماید: «من اعان ظالما علی ظلمة جاء یوم القیامة و علی جبهته مکتوب آیس من رحمة الله»؛ کسی که ظالمی را در ظلمش یاری کند روز قیامت در حالی می‌آید که بر پیشانی‌اش نوشته شده: ناامید از رحمت خدا. و می‌فرماید: «إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ أَيْنَ الظَّلَمَةُ وَ أَعْوَانُ الظَّلَمَةِ مَنْ لَاقَ لَهُمْ دَوَاةً أَوْ رَبَطَ لَهُمْ كِيساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّةً احْشُرُوهُ مَعَهُمْ»؛ روز قیامت یک منادی ندا سر می‌دهد ستمکاران کجایند، یاران ستمکاران کجایند، آنان که دواتی برایشان لیقه کردند، سر کیسه‌ای را با نخ بستند یا مدادی برایشان تراشیدند همه را با ایشان محشور کنید. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «شَرُّ النَّاسِ مَنْ يُعِينُ عَلَى الْمَظْلُومِ»؛بدترین مردمان کسی است که ظالم را بر ضد مظلوم یاری می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَنْ أَعَانَ ظَالِماً عَلَى مَظْلُومٍ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ عَلَيْهِ سَاخِطاً حَتَّى يَنْزِعَ مِنْ مَعُونَتِهِ»؛ کسی که ظالمی را بر ضد مظلومی یاری می‌کند، پیوسته خداوند متعال بر او خشمگین است، تا دست از یاری او بردارد. امام رضا(ع) می‌فرماید: «مَنْ أَعَانَ ظَالِماً فَهُوَ ظَالِمٌ وَ مَنْ خَذَلَ ظَالِماً فَهُوَ عَادِلٌ»؛ کسی که ظالمی را یاری کند ظالم است و کسی که ظالم را کمک نکند عادل است. روایاتی که در این باره رسیده، فراوان است. ما به همین مقدار بسنده می‌کنیم و یادآور می‌شویم این همه اصرار بر نهی و نکوهش یاری ستمکاران بهترین نشانه بر زشتی و شناعت ستم است. رذیله‌ای که یاری در راه آن به این حد زشت و نکوهیده است، خود بسیار زشت‌تر و ناپسندتر است.

سوم: یاری نکردن به مظلوم

همان‌طور که کمک به ظالم ستمکاری است، کمک به مظلومان از نشانه‌های عدالت در وجود انسان است.امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «أَحْسَنُ الْعَدْلِ نُصْرَةُ الْمَظْلُومِ»؛ بهترین عدالت، کمک کردن به مظلوم است. دشمنی و مقابله با ظالم و یاری مظلوم یکی از آموزه‌های اکید دین مقدس اسلام است. امیرالمؤمنین(ع) در سفارش به دو فرزند گرامی‌اش امام حسن و امام حسین(ع) می‌فرماید: «كُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً»؛ دشمن ظالم و یاور مظلوم باشید. یاری مظلوم تکلیفی است واجب که قصور و کوتاهی در انجام آن، جز با توبه و انابه به درگاه حق تعالی جبران نمی‌شود. امام سجاد(ع) در ضمن دعایی عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعْتَذِرُ إِلَيْكَ مِنْ مَظْلُومٍ ظُلِمَ بِحَضْرَتِي فَلَمْ أَنْصُرْهُ»؛ الهی اگر در حضور من بر کسی ستمی رفته و من یاری‌اش نکرده‌ام از تو پوزش می‌خواهم. به همین دلیل ترک این تکلیف موجب عقاب و التزام به آن در خور پاداش است. امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَخْذُلُ أَخَاهُ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَى نُصْرَتِهِ إِلَّا خَذَلَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ هر مؤمنی، برادرش را بی‌یاور بگذارد، در حالی که میتواند یاری‌اش کند، خداوند او را در دنیا و آخرت بی‌یاور می‌گذارد. یاری مظلوم عبادت مقبولی است که چون جهاد و امر به معروف و نهی از منکر پاداش فراوان دارد. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «مَنْ أَخَذَ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ كَانَ مَعِي فِي الْجَنَّةِ مُصَاحِباً»؛ هرکس حق مظلومی را از ظالم بگیرد، در بهشت هم‌صحبت من خواهد بود. و می‌فرماید: خداوند متعال به داود پیامبر(ص) فرموده است: هرکس مظلومی را یاری کند یا در راه دادخواهی با او قدم بردارد، خداوند در روز قیامت که همه قدم‌ها می‌لغزد، قدم‌هایش را استوار می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرماید:یاری یک مظلوم از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجد الحرام بهتر است.

چهارم: مباشرت ظلم

ظلمی که انسان خود مرتکب آن می‌شود بالاترین مرتبة ظلم است. از آنجا که در سراسر این نوشتار از این مرتبه ظلم سخن می‌گوییم، در اینجا از بحث درباره آن صرف‌نظر می‌کنیم.

مراتب ظلم به اعتبار مظلوم

طبق تعابیری که در روایات وارد شده، ظلم به اعتبار مظلوم دارای پنج مرتبه است حقیقت این است که نمی‌توان ترتیب واقعی بین برخی از این مراتب را به آسانی پیدا کرد و لذا ما بدون آنکه معتقد باشیم درجات قبح ظلم به این ترتیب است،، آنها را نام می‌بریم:

نخست: ظلم به مردمان توانا

ظلم به هر عنوانی و در هر نسبتی قبیح و زشت و ناپسند است؛ ولی در صورتی که مظلوم از ظالم قوی‌تر باشد و بتواند از خود دفاع کند ظلم از حداقل زشتی برخوردار است و هم از این رو آن را در رتبه اول قرار دادیم.

دوم: ظلم به مردمان ناتوان

چنان‌چه انسان به کسی ظلم کند که از او ضعیف‌تر است، عقل، چنین ظلمی را از مرتبه اول زشت‌تر میداند. علی(ع) می‌فرماید: «ظُلْمُ الضَّعِيفِ أَفْحَشُ الظُّلْمِ»؛ ستم کردن به کسی که ضعیف است، زشت‌ترین ظلم‌هاست. و می‌فرماید: «لَا تَبْسُطَنَ يَدَكَ عَلَى مَنْ لَا يَقْدِرُ عَلَى دَفْعِهَا عَنْهُ»؛ دستت را بر کسی که توان دفع آن را ندارد، بلند نکن.

سوم: ظلم به کسانی که تسلیم‌اند

اگر انسان به کسی ظلم کند که مطیع اوست، چنین ظلمی از مراتب قبلی بدتر است. علی(ع) می‌فرماید: «ظُلْمُ الْمُسْتَسْلِمِ أَعْظَمُ الْجُرْمِ»؛ ستم به کسی که مطیع و منقاد است بزرگ‌ترین جرم است. کسانی که تحت تکفل انسان قرار دارند زیر دست انسان هستند، اگر انسان به این‌گونه افراد مثل همسر، فرزند، برادر کوچک‌تر و کارگر ظلم کند. بزرگ‌ترین ظلم‌ها را مرتکب شده است. برخی افراد به ملاحظاتی تسلیم انسان میشوند مثل بزرگ‌تری که به واسطه انصاف تسلیم کوچک‌تر باشد، مردی که تسلیم زن باشد و مواردی از این دست. تجاوز به حقوق چنین فردی از مواردی که تاکنون گفته شد زشت‌تر و قبیح‌تر می‌باشد. در روایت نیز چنین ظلمی بدترین ظلم‌ها شمرده شده است. «أَجْوَرُ النَّاسِ مَنْ ظَلَمَ مَنْ أَنْصَفَهُ»؛ ظالم‌ترین مردم کسی است که ستم کند به کسی که با او انصاف کرده است.

چهارم: ستم به گرامیان

مرتبه دیگر ستمکاری، ستم کردن به مردمان گرامی است. کسانی که به خاطر پرهیز و پروا، علم و دانش، سابقه در دین، پیشگامی در جهاد یا انتساب به خاندان رسول خدا(ص) و... در نظر مردم احترامی دارند. امیرالمؤمنین(ع)می‌فرماید: «مِنْ أَفْحَشِ الظُّلْمِ ظُلْمُ الْكِرَامِ»؛ یکی از فاحش‌ترین مصادیق ظلم، ظلم به مردمان محترم است.

پنجم: ظلم به مردمان بی‌یاور

بالاترین مرتبه ظلم، ظلم به کسی است که جز خدا یاوری نمی‌جوید. امام باقر(ع) می‌فرماید: پدرم به هنگام وفات مرا به سینه چسبانید و فرمود: پسرم به تو چیزی را وصیت می‌کنم که پدرم به هنگام وفات به من، و پدرش به هنگام وفات به او وصیت کرد: «يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ ظُلْمَ مَنْ لَا يَجِدُ عَلَيْكَ نَاصِراً إِلَّا اللَّهَ»؛ پسرم بپرهیز از ستم بر کسی در برابر تو یاوری جز خدا نمی‌یابد. امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَا مِنْ مَظْلِمَةٍ أَشَدَّ مِنْ مَظْلِمَةٍ لَايَجِدُ صَاحِبُهَا عَلَيْهَا عَوْناً إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ شدیدتر از ظلمی که مظلومش در برابر آن جز خدا یاوری نیابد، هیچ ظلمی نیست. رسول خدا(ص) می‌فرماید: خداوند متعال می‌فرماید: «اشْتَدَّ غَضَبِي عَلَى مَنْ ظَلَمَ مَنْ لَا يَجِدُ نَاصِراً غَيْرِي»؛ من سخت غضبناکم از کسی که ستم می‌کند بر آنکه جز من یاوری نمی‌یابد.

ابعاد ظلم

ظلم فکری

ظلم فرهنگی

ظلم اقتصادی

ظلم سیاسی

ظلم قضایی

ظلم اداری

انواع ظلم

ظلم را به اعتبارات مختلف می‌توان تقسیم کرد. ما در این نوشته به سه اعتبار ظلم را تقسیم می‌کنیم.

تقسیم ظلم به اعتبار نیروی عامل

به این اعتبار ظلم را به دو قسم تقسیم می‌کنند چون گاهی نیروی عامل ظلم از قوای درونی است که ظلم نفسانی را پدید می‌آورد و گاهی از جوارح بیرونی است که ظلم رفتاری را پدید می‌آورد.

1. ظلم درونی: این قسم ظلم از کمبود و عدم بهره‌مندی صحیح از نیروی عقل پدید می‌آید. از مصداق‌های این قسم به چند نمونه اشاره می‌کنیم.
2. ظلم در توحید ذاتی: کسی که نتواند با نیروی عقل خود خدا را بشناسد، چنان‌که اصلاً خدایی را نپرستد یا غیر خدا را به جای خدا یا در کنار خدا بپرستد، ظلم کرده است؛ چون مرتبه الوهیت جایگاه خداست و چنین کسی خدا را از آن مرتبه خارج کرده، غیر خدا را در آن مرتبه نهاده است و این هر دو مصداق ظلم است.
3. ظلم در توحید افعالی: تنها مؤثر در هستی خداوند متعال است و جز او هیچ‌چیز و هیچ‌کس به طور مستقل هیچ تأثیری در هستی ندارد. اعتقاد به اینکه جز خدا کسی یا چیزی می‌تواند تأثیری داشته باشد ظلم است، چون غیر خدا را در مرتبه خدایی که جای او نیست قرار می‌دهد.
4. ظلم در توحید عبادی: پرستش شایسته ذات اقدس خداست. عبادت جز برای خدا ظلم است چون غیر خدا را در مرتبه معبودی می‌نهد؛ بنابراین شرک با همه شاخه و شعبه‌های خود مصداق ظلم است چنان‌که کفر نیز ظلم محسوب می‌شود. به همین دلیل قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾. و می‌فرماید: ﴿وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾.
5. ظلم در ایمان: گرایش به خدا و رسول باید حقیقی و با عقد قلبی باشد. کسی که اظهار ایمان کند و قلبش از ایمان تهی است، ظلم کرده است، چون ایمان را در جای مناسب خود قرار نداده است. به همین دلیل قرآن کریم نفاق را ظلم نامیده، درباره منافقین می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾.
6. ظلم در گمان: گمان بد به اهل ایمان در شرایطی که جامعه مقهور فساد و ناراستی نیست ظلم است. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: در زمانی که صلاح و راستی بر جامعه حاکم است گمان بد به کسی که سابقه بدی ندارد و گناه آشکاری نکرده است، ظلم است.
7. ظلم در محبت: قلب مؤمن محل حکومت خداست. از رسول خدا(ص) روایت شده است: «أَنَّ قَلْبَ الْمُؤْمِنِ عَرْشُ الرَّحْمَنِ»؛ قلب مؤمن تخت پادشاهی خداست. به همین دلیل، انسان به طور فطری دل در گرو محبت خدا دارد و حق نیز همین است، چون ذات اقدس او جمیل مطلق است؛ بنابراین، کسی که دل به غیر او می‌سپارد هم جای خدا یعنی قلبش را به دیگری داده و هم با وجود زیبای مطلق به دیگران سرگرم شده است؛ پس از دو نظر ستم روا داشته است.
8. ظلم بیرونی: ظلم بیرونی همان ظلمی است که با اعضا و جوارح بدن صورت می‌گیرد. هرگاه انسان گناهی جوارحی انجام دهد ستم کرده است، چون به جای طاعت عصیان نهاده است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾

تقسیم ظلم به اعتبار مظلوم

نخست: ظلم به خدا

دوم: ظلم به خود

سوم: ظلم به دیگران

تقسیم ظلم به اعتبار اثر

آثاری که از ستم به جا می‎ماند، با توجه به نوع و میزان ستم متفاوت است. تفاوت آثار ستم از زوایای مختلف قابل بررسی است. یکی از این زوایا که در روایات به آن توجه شده، موضع خداوند متعال در برابر ستمگر است. بدون شک انسان ستمکار با ستم کردن، دشمنی خدا را بر می‎انگیزد و خود را در مقابل پروردگارش قرار می‎دهد، ولی خداوند متعال در مقام کیفردهی با همه ستمکاران یک شیوه ندارد؛ چون ستمکار گاهی حق خدا و خویش را تضییع می‌کند و گاهی حق دیگران را. امام باقر(ع) با توجه به این تفاوت می‎فرماید: «الظُّلْمُ ثَلَاثَةٌ ظُلْمٌ يَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا يَغْفِرُهُ اللَّهُ وَ ظُلْمٌ لَا يَدَعُهُ اللَّهُ»؛

• ظلم بر سه قسم است: قسمی که خدا می‎بخشد، قسمی که خدا نمی‌بخشد و قسمی که خدا دست برنمی‌دارد.

1. شرک، ظلمی است که بخشیده نمی‌شود امام باقر(ع) در ادامه سخن پیشین می‌فرماید: «فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يَغْفِرُهُ فَالشِّرْكُ»؛ ظلمی که خدا آن را نمی‌بخشد شرک است. قرآن کریم در دو آیه جداگانه می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾. بنابراین اگر مشرک بدون توبه از دنیا برود، قابل بخشش نیست.
2. امام باقر(ع) در ادامه سخن سابق می‌فرماید: «وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي يَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ»؛ ظلمی که خدا آن را می‌بخشد ظلمی است که انسان در رابطه با خدا (انجام طاعات و ترک گناهان) به خویش روا می‌دارد. بنابراین، گناهانی که با حقوق مردمان در ارتباط نباشند امید بخشش بیشتری دارند؛ چون این دسته گناهان با اعمال نیک جبران می‌شوند. قرآن کریم می‌فرماید:﴿إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ﴾. علاوه بر این فرمود: ﴿وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾.
3. ظلمی که رها نمی‌شود: ستمی که انسان در حق دیگران روا می‎دارد، برای مظلوم حقی ایجاد می‌کند که خداوند متعال به اقتضای حکمت و رحمت، بدون رضایت صاحب حق از آن نمی‌گذرد و توبه ظالم را نمی‌پذیرد. امام باقر(ع) در ادامه سخن سابق می‎فرماید: «وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يَدَعُهُ فَالْمُدَايَنَةُ بَيْنَ الْعِبَادِ»؛ ظلمی که خداوند از آن دست برنمی‌دارد ظلمی است که در قضاوت بین مردم ثابت می‌شود. نکته جالب در این سخن شریف اینکه در این قسم از ظلم که به حقوق انسان‌ها مربوط می‌شود سلباً و ایجاباً سخن از مغفرت و بخشش نیست؛ گویی خداوند متعال بخشیدن و نبخشیدن حقوق دیگران را خارج از شئون خود شمرده و در مقام حاکم، شأن خود را پیگیری آن می‌داند و لذا امام باقر(ع) به جای "نمی‌بخشد"، می‌فرماید خداوند این‌گونه ظلم را رها نمی‌کند.

• امام علی(ع) در تبیین میدان معنایی ظلم، آن را بر سه گونه می‌داند: بدان ظلم بر سه گونه‌ است: ستمی که بخشوده نشود؛ و ستمی که به این زودی رهایش نکنند؛ و سه دیگر، ستمی که آن را ببخشایند و دیگر به حساب نیاورند. اما ظلمی که بخشوده نشود، شرک به خداوند است که فرمود: "خداوند هرگز شرک به آستانش را نبخشد." و اما ظلمی که آمرزیده شود ستم بنده به خویش در پاره‌ای از لغزش‌هاست. و اما ظلمی که به این زودی‌ها رهایش نکنند، ظلم بندگان به یکدیگر است؛ و "قصاص" در مورد سوم شدید است و از قبیل زخم تیغ و ضرب تازیانه نیست، بلکه اینها در برابر آن بسیار کم و کوچک است. امام علی(ع) از شرک به خداوند، به‌عنوان گناهی نابخشودنی و بزرگ‌ترین ظلم به خویشتن یاد کرده‌ است

ظلم غیر قابل بخشش از سوی خدا

• شرک، ظلمی است که بخشیده نمی‌شود. امام باقر(ع) در ادامه سخن پیشین می‌فرماید: «فَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي لَا يَغْفِرُهُ فَالشِّرْكُ»؛ ظلمی که خدا آن را نمی‌بخشد شرک است. قرآن کریم در دو آیه جداگانه می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾. بنابراین اگر مشرک بدون توبه از دنیا برود، قابل بخشش نیست.

ظلم مورد بخشش خداوند

• امام باقر(ع) در ادامه سخن سابق می‌فرماید: «وَ أَمَّا الظُّلْمُ الَّذِي يَغْفِرُهُ فَظُلْمُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ»؛ ظلمی که خدا آن را می‌بخشد ظلمی است که انسان در رابطه با خدا (انجام طاعات و ترک گناهان) به خویش روا می‌دارد. بنابراین، گناهانی که با حقوق مردمان در ارتباط نباشند امید بخشش بیشتری دارند؛ چون این دسته گناهان با اعمال نیک جبران می‌شوند. قرآن کریم می‌فرماید:﴿إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ﴾. علاوه بر این فرمود: ﴿وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ﴾

ظلم مورد بازخواست خدا

ظلم جوارحی

ظلم جوانحی

ظلم آگاهانه

ظلم ناآگاهانه

ظلم در پاداش

ظلم در جنگ

ظلم در قضاوت

ظلم در قیامت

ظلم در کیفر

ریشه‌های ظلم

شیوه‌های ظلم

بدترین ظلم‌ها و ظالم‌ها

راهکارها و ابزارهای ظلم

اصرار بر ظلم

موانع ظلم

اجتناب از ظلم

استعاذه از ظلم

استغفار از ظلم

توبه از ظلم

نفی ظلم (دفع و رفع ظلم)

نخست: عدم پذیرش ظلم (ظلم‌ناپذیری)

دوم: مبارزه با ظلم (ظلم‌ستیزی)

سوم: کمک به مظلوم و دفاع از او

اقرار به ظلم

تنزیه از ظلم

حکم ظلم

صبر بر ظلم

نجات از ظلم

سرانجام ظلم

• امام(ع) برای آگاهی مردم و دور کردن آنها از انجام رذیلت ظلم به برخی از آثار ظلم در زندگی و عاقبت آن اشاره کرده‌اند. از جمله: یادکرد روزگار سختی که بر ظالم فرو خواهد آمد؛ کیفرداد خداوند بر ستمگران؛ ظلم به‌مثابه نافرمانی خداوند، گناه فرد است و ظالم مستحق کیفر خواهد شد؛ تباهی آخرت؛ ظلم به‌مثابه دشمنی با خداوند که باعث استحقاق کیفر الهی می‌شود؛ بدبختی در آخرت؛ ستم عامل تباهی و سرافکندگی فرد می‌شود؛ ستم عامل رنج و گرفتاری و از بین برنده نعمت و آسایش فرد خواهد شد؛ ظالم، خود نیز اسیر ستم می‌شود؛ کار ستمگر آشفته می‌شود. از این‌رو امام علی(ع) در آخرین وصیت‌های حیات خود و در بستر شهادت، ضمن سفارش‌هایی خطاب به فرزندانش می‌فرماید: شما را به تقوای الهی وصیت کنم و آن‌که... دشمن ظالم و یار مظلوم باشید.

آثار ظلم

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• مظالم
• مظالم عباد
• معونة الظالم
• قیام مسلحانه
• عدالت (عدل)

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۲
• احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه
• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج14

پانویس