جهنم در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جهنم است. "جهنم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جهنم در قرآن | جهنم در حدیث | جهنم در نهج البلاغه | جهنم در کلام اسلامی | جهنم در عرفان اسلامی | جهنم در معارف دعا و زیارات | جهنم در معارف و سیره سجادی | جهنم در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جهنم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

گروهی این واژه را که به اتفاق غیر منصرف است عربی و سبب منع صرف آن را تأنیث و تعریف دانسته، معتقدند جهنم از مصدر "جهومة" به معنای غلظت و خشونت است و انتخاب این نام به مناسبت غلظت جهنم در عذاب است. برخی هم آن را از "جهام"، به معنای ابر بی‌باران دانسته‌اند؛ از این رو که رحمت از جهنم سلب شده است؛ ولی بیشتر نحویان آن را مُعَرَّب، از فارسی یا عبری و سبب منع صرفش را عجمیّت و تعریف شناسانده‌اند.

کسانی که جهنم را واژه‌ای فارسی می‌دانند بیشتر برآن‌اند که اصل آن "جهنّام" یا "کهنّام" به معنای بسیار عمیق است و جهنم را به سبب عمق بسیار زیاد آن به این نام نامیده‌اند؛ به گفته‌ای لغت جهنم از واژه فارسی "چَهِ نم" گرفته شده و بعضی آن را مُعَرَّب از واژه عبری "جهنوم" دانسته‌اند؛ با این توضیح که در جنوب بیت‌المقدس زمینی برای عبادت بت "مولک" وجود داشته که مشرکان در آن مکان فرزندان خود را برای بت در آتش قربانی می‌کرده‌اند و بعدها بنی‌اسرائیل نجاسات و جیفه حیوانات و اجساد قاتلان و جنایتکاران اعدامی را در آنجا می‌انداخته و می‌سوزانده‌اند. این مکان که برای بنی‌اسرائیل نمودِ نفرت و دهشت بوده، جهنم یا جهنّوم مرکب از "جی" به معنای وادی و "هنوم" نام مکانی در جنوب اورشلیم یا جهنّون نام داشته و جهنم مُعَرَّب آن است. برخی جهنم را نامی برای آتش آخرت و برخی آن را نامی اعم برای حرارت آتش آخرت و زمهریر به معنای شدت سرما دانسته‌اند که خداوند مجرمان را با آن عذاب می‌کند؛ ولی به نظر می‌رسد جهنم جایگاهی است که اهل عذاب در آن عذاب می‌بینند، چنان‌که تعابیری چون ﴿دَارَ الْبَوَارِ﴾ در آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ﴾، ﴿بِئْسَ الْقَرَارُ﴾ در آیه ﴿جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهَا وَبِئْسَ الْقَرَارُ﴾، ﴿إِنَّهَا سَاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا﴾، ﴿لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ﴾ در آیه ﴿قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُومًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ﴾ و امثال آن به خوبی این معنا را نشان می‌دهند. البته بنابر روایتی جهنم افزون بر آنکه بر مجموعه سرای عذاب گفته می‌شود نام یکی از طبقات جهنم نیز است . قرآن کریم افزون بر واژه جهنم که ۷۷ بار آن را به کار برده واژه‌هایی چون جحیم، سعیر، سَقَر، حُطَمَه، هاویه، لَظی، النار الکبری و نار جهنم را نیز به کار برده که هریک به گونه‌ای با جهنم مرتبط است.

گرچه از بعضی روایات و کلمات مفسران برمی‌آید که واژه‌های یاد شده، نام خود جهنم یا محل‌هایی از آن‌اند، قراین نشان می‌دهند که آنها اوصاف یا اسامی آتشِ دوزخ به اعتبارات گوناگون یا انواع مختلف آن‌اند و به هر حال هریک از این نام‌ها واقعیت‌هایی را منعکس می‌سازد که در مجموع می‌تواند چهره جهنم را ترسیم کند.

پیشینه اعتقاد به جهنم

آیه ﴿وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ نشان می‌دهد عذاب پیروان شیطان به وسیله جهنم در آغاز خلقت انسان از سوی خداوند متعالی مقرر شده و بر اساس آیه ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ مسئله جهنم هنگام هبوط آدم با وی طرح شده است. دیگر آیات قرآن مانند ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾، ﴿وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِرِينَ﴾، ﴿يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ﴾، ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾، ﴿لِيَسْأَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ وَأَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، ﴿إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا يَمُوتُ فِيهَا وَلَا يَحْيَى﴾ نیز می‌رسانند که پس از آدم همه پیامبران آن را با امم خویش در میان گذاشته‌اند، بنابراین اصل این اعتقاد که جایگاه مجرمان در قیامت جهنم خواهد بود از باورهای رایج همه ادیان الهی است؛ اما منابع موجود ادیان مختلف در این زمینه یکسان نیستند.

در آیین زرتشت جهنم جایی است در جهان دیگر که در آن گناهکاران کیفر کارهای بد خود را می‌بینند و آن، جایی است سخت عمیق، همچون چاهی بسیار تاریک و سرد، دارای دمه و متعفن و در آنجا جانورانی موذی که کوچک‌ترین آنها به بلندی کوه‌اند بدکاران را تنبیه می‌کنند و تشنگی، گرسنگی، نگونسار آویخته شدن، فرو رفتن میخ چوبین در چشم، چسبیدن پستان بر تنور گرم، آویخته شدن به پستان، بریده شدن زبان و جز اینها، از انواع عذاب دوزخیان‌اند. بر اساس آیین زرتشت دوزخ سه طبقه دارد؛ روان گناهکاران پس از رسیدن به سر پل "چنوت" (صراط) در گام نخست به "ژمت "(پندار بد) می‌رسد، در گام دوم به "دژوخت" (گفتار بد) و در گام سوم به "ژورشت" (کردار بد) وارد می‌شود و پس از این مهالک به فضای تیرگی بی‌پایان درمی‌آید و در آنجاست "دوژنگه"؛ یعنی جهان زشت که در فارسی دوزخ نام گرفته است. در آیین یهود گرچه طوایفی از یهودیان به آخرت ایمان داشته‌اند بنی‌اسرائیل به جهنم اعتقاد نداشتند. در تورات رایج از جهنم هیچ نامی نیامده است، تا آنجا که این مسئله بعضی از طبیعت گرایان را بر آن داشته تا بگویند جهنم که در عهد جدید از آن یاد شده در شمار خرافات است، زیرا اگر خرافه نبود در تورات که اصل و منشأ انجیل است جهنم ذکر می‌شد؛ ولی در عهد جدید واژه جهنم ۱۳ بار آمده و در مواردی از آن، تعابیر آتش جهنم یا سوخته شدن در جهنم آمده که به خوبی نشان می‌دهد که بر اساس تعالیم انجیل نیز مجرمان در جهنم با آتش کیفر می‌شوند. بعضی از موارد یاد شده بر جاودانگی عذاب جهنمیان دلالت دارند. به جز ۱۳ مورد یاد شده در موارد دیگری گرچه نام جهنم نیامده، با تعابیری دیگر مانند "نار جاودانی" به آن اشاره شده است. جملات انجیل نشان می‌دهند که آتش جهنم جسم و روح را عذاب می‌کند. در انجیل از درکات و ابواب جهنم نامی نیامده است. .

حقیقت جهنم

گروه بسیاری از دانشمندان، حقیقت کیفر آخرت را تجسم اعمال ناشایست آدمی (اعم از باورهای باطل، خلق و خوهای ناپسند و اعمال زشت) در قیامت دانسته‌اند. این نظر که گاه از آن با تعابیر تمثل اعمال، تجسد اعمال یا تجسم اعراض یاد می‌شود از ظواهر آیات بسیار و روایات متعدد برداشت شده و خلاصه آن چنین است که مجازات‌های جهان دیگر، رابطه‌ای تکوینی و بسیار قوی با گناهان دارند. رابطه عمل و جزا در آخرت نه قراردادی و نه از نوع رابطه علّی و معلولی، بلکه رابطه "عینیّت" و "اتّحاد" است. ﴿وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا﴾، ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾ مفاد آیه ﴿قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ نیز که مکرر در قرآن کریم آمده، همین است که عذاب‌های دوزخ، چیزی نیست جز آنچه آدمی خودش آماده ساخته، هرچند در این دنیا آنها را نمی‌شناسد و در آخرت آنها را خواهد شناخت؛ به عبارت دیگر اعمال ما صورتی مُلکی دارند که فانی و موقّت است که در این جهان برای همه شناخته شده است و صورتی ملکوتی دارد که هرگز فانی نمی‌شود و از توابع و لوازم وجود ماست که روزی برای ما آشکار می‌شود. این اعمال اگر نیکو باشند صورت آنها بهشت و نعمت‌های بهشتی است و اگر زشت باشند آتش و جحیم خواهد بود. این نظر را نباید با آیاتی که می‌رساند عذاب آخرت نه خود عمل بلکه مجازاتی قراردادی در برابر عمل است ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛ ﴿أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾ منافی دانست، زیرا این‌گونه سخن گفتن برای نزدیک کردن حقیقت به فهم مخاطبان است. به نظری این مسئله که نعیم و عذاب آخرت چیزی جز تجسم عمل انسان در آخرت نیست افزون بر آنکه کاملاً بر ظواهر بسیاری از آیات قرآن منطبق است از نظر علوم تجربی نیز با قانون بقای ماده و انرژی و تبدیل انرژی به ماده توضیح‌پذیر است. به تقریری دیگر که گروهی آن را همان تجسم اعمال و بعضی آن را قسیم و نظریه‌ای مستقل در کنار نظریه تجسم اعمال دانسته‌اند آنچه در آخرت آدمی با آن عذاب می‌شود همان ملکات زشت است که انسان بر اثر تکرار اعمال ناشایست برای خود پدید آورده است. این ملکات ناپسند در جهان آخرت به صورت آتش و سایر موجبات عذاب ظهور می‌کنند؛ به این معنا که پس از جدا شدن انسان از دنیای مادی، نفس او صوری را مناسب با ملکات خود می‌آفریند که لذت بخش یا آزار دهنده خواهند بود، بنابراین مایه عذاب، از این دنیا با انسان همراه است. دیگر توجیه تجسّم اعمال این است که خدای متعالی به سبب عمل عبد، جسم‌هایی اُخروی مانند نهرها، درختان، میوه‌ها و حور و قصور می‌آفریند؛ به این معنا که اعمال، مادّه این چیزها قرار می‌گیرند. در برابر، بعضی نظریه تجسم اعمال را نپذیرفته‌اند، زیرا مخالف روایاتی است که نشان می‌دهند خلقت بهشت و دوزخ پیش از خلقت آدم و حوا(ع) بوده و نیز ناسازگار با آیات و روایاتی است که بهشت را برای همه یا بیشتر بهشتیان به مجرد فضل و رحمت الهی دانسته و نه به استحقاق آنان در برابر اعمالشان و نیز با این استدلال که عمل از اعراض و قائم به محل است و با انقضای زمان و محل از بین رفته، اعاده‌پذیر نیست. این عده که به گفته‌ای بیشتر مفسران در شمار آنان‌اند با توجه به ظاهر دسته‌ای از آیات و روایات برآن‌اند که عذاب آخرت مانند کیفرهای این جهان، قراردادی است؛ یعنی خداوند متعالی برای هر جرمی کیفری معین کرده، در آخرت آن را درباره مجرم اِعمال خواهد کرد. بنابراین نظر که با مسلک یا نظریه مجازات یا پاداش و کیفر از آن یاد شده و ظاهر آیات فراوانی از قرآن کریم نیز آن را می‌رساند،جهنم و آنچه دوزخیان با آنها عذاب می‌شوند فی نفسه و قطع نظر از گناه و گناهکاران موجودند و حتی ادعا می‌شود وجود دوزخی مستقل از اعمال آدمی ضروری دین است. این نظر با پذیرش مجاز یا استعاره در آیات و روایاتی که در تجسم اعمال نیک و بد در آخرت ظهور دارند، ظواهر یاد شده را به پاداش یا کیفر مناسب با عمل تفسیر یا چنین معنا می‌کند که خداوند در آخرت در برابر هر عمل و به تناسب آن صورت‌هایی را می‌آفریند تا زشتی و زیبایی اعمال را به صورت محسوس به نمایش بگذارد و نامگذاری این صورت‌ها به عمل در آیات و روایات از این روست که خلقت این صورت‌ها به سبب این اعمال است و از همین‌رو می‌توان این صورت‌ها را بعینه همان اعمال دانست. برخی مفسران که نظریه تجسم اعمال را با ظواهر بسیاری از آیات قرآن منطبق دانسته، آن را می‌پذیرند بر آن‌اند که پذیرش تجسم اعمال مانع از آن نیست که بخشی از نعمت‌ها و عذاب‌های آخرت را پاداش و کیفرهای قرار دادی به شمار آوریم، چنان که بعضی میان نظریه تجسم اعمال و نظریه مجازات، راه میانه‌ای برگزیده وبرآن‌اند که با توجه به دلالت شمار قابل توجهی از آیات و روایات بر تجسم اعمال، امکان تردید در آن فی‌الجمله منتفی است؛ اما آنچه را که به طور قطعی می‌توان از ادله یاد شده استفاده کرد این است که خداوند متعالی اعمال آدمی را در عالم ملکوت تربیت می‌کند؛ ولی هیچ دلیل عقلی یا نقلی در دست نیست که به استناد آن خود اعمال شخص را برای او حقیقت بهشت و نعمت‌های آن و دوزخ و انواع عذاب‌های آن بدانیم، بلکه ظواهر کتاب و سنت نشان می‌دهند که بهشت و دوزخ، پاداش و کیفر الهی در برابر اعمال آدمی‌اند. .

جهنم روحانی یا جسمانی

آیا دوزخ و عذاب‌های آن و همچنین بهشت و نعمت‌هایش تنها روح را در بر می‌گیرند یا جسم نیز با آن شریک است؟ پاسخ به این پرسش و پرسش‌های مشابه به روحانی و جسمانی یا فقط روحانی بودن معاد بستگی دارد؛ قطعا کسانی که معاد را فقط روحانی می‌دانند جهنم و عذاب‌های آن را روحانیِ صرف می‌دانند؛ ولی آنان که معتقدند معاد، جسمانی و روحانی است، جهنم و عذاب‌هایش را جسمانی و روحانی می‌خوانند. (معاد) برخی گفته‌اند: خداوند در آیه ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ﴾ پس از عذاب آتش که جسمانی است از لعن که همان دوری از رحمت الهی و عذابی روحانی است خبر داده است. آیه ﴿وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ که درباره حسرت روز قیامت هشدار داده نیز در این شمار است؛ همچنین روایات متعددی که از عذاب‌های جانکاه معنوی سخن گفته‌اند این امر را تأیید می‌کنند. در روایتی از امام صادق(ع) سوگند یاد شده که ساعتی توبیخ از سوی خداوند متعالی برای بنده از ۱۰۰۰ سال عذاب سخت‌تر است، پس همان‌گونه که انسان در دنیا بدن و روح دارد و هریک لذت و رنج مخصوص به خود را دارد در آخرت نیز چنین است و در آخرت اهل عذاب هم به عذاب جسمانی و هم به عذاب روحانی مبتلایند و این دو جمع‌پذیرند. با این حال همنامی عناصر دنیوی با اُخروی را نباید به معنای همسانی آنها دانست، زیرا اصولاً نظام حاکم بر دنیا غیر از نظام حاکم بر آخرت است و ما هیچ شناخت و تجربه‌ای از آن نظام نداریم: ﴿عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ پر واضح است که برای تفهیم واقعیتی که ما هیچ راهی به آن نداریم چاره‌ای جز بهره‌گیری از مفاهیم شناخته شده نزد ما و انتخاب نزدیک‌ترین معنای مورد شناخت ما با حقیقت مجهول نیست و کتاب و سنت در تبیین مسائل آخرت از همین شیوه استفاده کرده‌اند، بنابراین نباید از عناصر اخروی از جمله عذاب و آتش آخرت تصوری همانند آتش دنیا داشت، هرچند هر دو آتش‌اند.

این مطلب، بنا به نظر کسانی که معتقدند عالم آخرت جسمانی است نه جسدانی، بسیار روشن است، زیرا طبق این نظر اجسام در آن عالم، صوری و بدن اُخروی بدنی است لطیف که غلظت و تراکم مشهود در جسد دنیوی در آن نیست و همه آنچه در آخرت رخ خواهد داد مربوط به نفس و این بدن لطیف یا مثالی است، بنابراین اجمالاً می‌توان گفت آتش آخرت با بدن اُخروی مناسب خواهد بود، هرچند شناخت تفصیلی عذاب آخرت و چگونگی تأثیر آن بر جسم اُخروی برای ما ناممکن است، زیرا ما گرچه از طریق عقل و مشاهدات قلبی اندکی از ابعاد روحانی عوالم اُخروی را ادراک می‌کنیم، هیچ راهی برای آگاهی از مسائل جسمانی عالم آخرت و نیز ویژگی‌ها و چگونگی مرزهایی که در آخرت جسمانیت را از روحانیت جدا می‌سازند نداریم، چنان‌که امکان آگاهی از کیفیت تعلق نفس به بدن جسمانی در آخرت برای ما وجود ندارد. اما بنا به نظر کسانی که جسمانی بودن عالم آخرت را به معنای متنعم یا معذب شدن آدمی در قیامت با جسم عنصری و بدن دنیوی و مادی دانسته‌اند، باید توجه داشت که در این نظر نیز پذیرفته می‌شود که بدن عنصری در آخرت عوارض و آثاری متفاوت خواهد داشت و همین موجودیت مادی انسان در پشت پرده طبیعت از استعدادها و ابعادی بهره‌مند است که می‌تواند بی‌نهایت عذاب را تحمل کند واز بین نرود، یا آنکه در آخرت ظرفیت و تحمل این بدن مادی، معلولی از فعالیت‌های روح آدمی خواهد بود، در نتیجه روح که استعداد بی‌نهایت معذب شدن یا متنعم شدن را دارد می‌تواند از طریق همین بدن مادی، متنعم یا معذب باشد، بنابراین باز هم نمی‌توان به صرف همنامی، از عناصر اُخروی تصویری همانند عناصر دنیوی داشت.

ویژگی‌های آتش جهنم

سوزاندن جسم و جان

از آیه "نارُ اللّهِ الموقَدَه * اَلَّتی تَطَّـلِعُ عَلَی الاَفـ ٔ دَه" (همزه / ۱۰۴، ۶ - ۷) استفاده شده که آتش دوزخ برخلاف آتش دنیوی که تنها جسم را می‌سوزاند، جان انسان را نیز می‌سوزاند، بلکه این آیه به ضمیمه آیات "... فَاتَّقوا النّارَ الَّتی وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ" (بقره / ۲، ۲۴) و "اِنَّکُم وما تَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ" (انبیاء / ۲۱، ۹۸) نشان می‌دهد نسبت آتش دوزخ با ظاهر یعنی جسم و باطن یعنی روح و جان انسان، یکسان بوده، همراهی آن با انسان دوزخی مانند همراهی نفس با آدمی است که همواره با انسان و از او جدایی‌ناپذیر است. به نظری مفاد آیه "تَطَّـلِعُ عَلَی الاَفـ ٔ دَه" (همزه / ۱۰۴، ۷) آن است که آتش جهنم از درون انسان دوزخی زبانه می‌کشد و نخستین جرقه‌هایش در قلوب ظاهر می‌گردد. .

دوزخیان و سنگ‌ها، آتشگیره دوزخ

قرآن کریم در آیات ۲۴ بقره / ۲ و ۶ تحریم / ۶۶ وقود جهنم را آدمیان و سنگ و در آیه ۱۰ آل عمران / ۳ کافران را وقود جهنم و با تعابیری مشابه در آیه ۹۸ انبیاء / ۲۱ مشرکان و معبودانشان را حَصَب جهنم و در آیه ۱۵ جنّ / ۷۲، جنیان منحرف و ستمگر را حَطَب جهنم دانسته است.

وقود در کلمات بسیاری از مفسران به "ما یُوقَد به النار" معنا شده که برخی مراد از آن را آتشزنه مانند سنگ چخماق در گذشته و فندک در زمان ما دانسته‌اند؛ ولی بعضی معادل آتشزنه در لغت عرب را واژه "زناد" دانسته و تصریح کرده‌اند که وقود به این معنا نیست، بلکه به معنای آتشگیره یعنی هر نوع ماده اشتعال‌پذیر است. سوخت، حطب (هیزم)، شعله‌ور شونده و شعله‌ور از دیگر تعابیری است که مفسران در معنای واژه ارائه داده‌اند.

حطب به معنای هیزم و به نظری هر ماده اشتعال‌پذیر است. بگفته برخی، حصب سنگریزه‌ای است که آن را پرتاب می‌کنند و پرتاب مشرکان و معبودهایشان در دوزخ به آن تشبیه شده تا ذلت و خواری آنان را برساند. برخی تأکید دارند که هر پرتاب شده‌ای حصب نامیده نمی‌شود بلکه تنها پرتاب شده در آتش و به منظور افروختن آتش را حصب می‌نامند. به نظری معنای واژه در میان عرب پرتاب کردن و مفاد آیه آن است که شما پرتاب شده در آتش هستید؛ ref>غرائب القرآن، ج ۵، ص ۵۵؛ التحریر و التنویر، ج ۱۷، ص ۱۱۲. </ref> ولی غالب مفسران واژه را به معنای وقود، هیزم پس از پرتاب آن در آتش؛ هیزم ریز یا هر چیزی دانسته‌اند که در آتش اندازند، وقتی در آتش قرار گیرد. صریح آیات فوق این است که انسان دوزخی خود ماده سوخت یا آتشگیره آتشی است که او را می‌سوزاند که آیات "ثُمَّ فِی النّارِ یُسجَرون" (غافر / ۴۰، ۷۲) و "نارُاللّهِ الموقَدَه * اَلَّتی تَطَّـلِعُ عَلَی الاَفـ ٔ دَه" (همزه / ۱۰۴، ۶ - ۷) و نیز آیه "واَمَّا القـسِطونَ فَکانوا لِجَهَنَّمَ حَطَبـا" (جنّ / ۷۲، ۱۵) درباره جنیان دوزخی همین معنا را می‌رسانند. ظاهر آیه "اِنَّ الَّذینَ کَفَروا لَن تُغنِیَ عَنهُم اَمولُهُم ولا اَولـدُهُم مِنَ اللّهِ شَیـ ٔ ًا واُولکَ هُم وقودُ النّار" (آل‌عمران / ۳، ۱۰) آن است که وقود دوزخ منحصر در کافران بوده، در نتیجه نشان می‌دهد که کافران کانون عذاب‌اند و آتش دوزخ با آنان شعله‌ور شده و سایر دوزخیان به آتش آنان می‌سوزند. به نظری اجسام دوزخیان و به تصریح بعضی گوشت‌ها، خون‌ها و زواید بدن آنان موادی‌اند که شعله‌ور می‌شوند، چنان‌که هیزم، گیرانه آتش است و خود نیز در آتش می‌سوزد و چیزهای دیگر را نیز می‌سوزاند که این حالت ظهوری از حالت اهل ضلال در دنیاست که هم خود در گمراهی بوده و هم دیگران را گمراه کرده‌اند. مراد از حجاره یعنی سنگ (بقره / ۲، ۲۴) به نظری بت‌هایی است که مشرکان در دنیا می‌پرستیده‌اند که آیه "اِنَّکُم وما تَعبُدونَ مِن دونِ‌اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ" (انبیاء / ۲۱، ۹۸) نیز شاهدی بر این معناست. بعضی حجاره را به معنای مطلق سنگ دانسته و به احتمالی تقابل ناس و حجاره در آیه اشاره به آن است که دوزخ هم برترین و هم بی‌مقدارترین اشیای مادی را در برخواهد گرفت. به روایتی از امیرمؤمنان(ع) از رسول گرامی(ص)، حجاره مذکور در آیه سنگ کبریت (گوگرد) است که در روایات و تفاسیر عامه به سیاهی، سختی، بوی بد، سرعت اشتعال، حرارت شدید و چسبندگی زیاد به بدن وصف شده و به گفته‌ای به صورت قطعه‌هایی بزرگ بر دوزخیان فرو می‌ریزند تا آتش دوزخ شعله‌ورتر گردد یا قطعه‌هایی از آن را در گردن دوزخیان قرار داده، آتش می‌زنند تا حرارت آنکه برای مدتی طولانی می‌ماند بر چهره آنان باشد، چنان‌که آیه "اَفَمَن یَتَّقی بِوَجهِهِ سوءَ العَذابِ یَومَ القِیـمَةِ وقیلَ لِلظّــلِمینَ ذوقوا ما کُنتُم تَکسِبون" (زمر / ۳۹، ۲۴) به این امر اشاره دارد. به احتمالی مراد از حجاره طلا و نقره‌ای است که آنها را فریفته و از پرداخت حقوق واجب آن بخل ورزیده‌اند و از آن رو آنها را حجاره گفته‌اند که از سنگ استخراج می‌شوند. به نظری مراد از حجاره سنگ نیست، بلکه مراد دل‌های سخت است که آیات خدا در آنها اثر نمی‌کنند یا آنکه "ناس" به معنای ظهور و اُنس و "حجر" به معنای محفوظ و محدود است؛ اولی به انسان‌هایی اشاره دارد که در نرمخویی دچار افراط هستند و دومی اشاره به کسانی است که در این زمینه گرفتار تفریط بوده، بسیار سخت و انعطاف‌ناپذیر و در برابر حقایق اثرناپذیرند که این هر دو خصلت موجب محروم ماندن از هدایت و بی‌توجهی به کتاب الهی است. بعضی مفاد باطنی آیه را چنین توضیح داده‌اند که مراد از ناس ویژگی‌های نفسانی است که باعث شده انسان عهد الهی را فراموش کند و مراد از حجاره عناصر معدنی، گیاهی و حیوانی است که تأمین کننده شهوات‌اند یا آنکه مراد از ناس نفس انسانی و مراد از حجاره جسم انسان است که دربردارنده استخوان‌های سخت است و آیه اشاره به سوختن جان و جسم در دوزخ دارد . بعضی ذکر حجاره را اشاره به این معنا دانسته‌اند که سنگ‌ها داغ شده، دوزخیان را با سنگ داغ عذاب می‌کنند یا اجساد دوزخیان مانند سنگ در آتش خواهند ماند که آیه "اِنَّ الَّذینَ کَفَروا بِـ ٔ یـتِنا سَوفَ نُصلیهِم نارًا کُلَّما نَضِجَت جُلودُهُم بَدَّلنـهُم جُلودًا غَیرَها لِیَذوقوا العَذابَ اِنَّ اللّهَ کانَ عَزیزًا حَکِیمـا" (نساء / ۴، ۵۶) نیز این بقاء را [که به صورت جایگزین شدن پوست جدید به جای پوست‌های بریان شده و ملاک چشیدن عذاب دائمی است] تأیید می‌کند. .

غافلگیر ساختن دوزخیان

آتش دوزخ دوزخیان را ناگهان فرا گرفته، آنها را مبهوت می‌کند: "تَأتیهِم بَغتَةً فَتَبهَتُهُم فَلا یَستَطیعونَ رَدَّها ولا هُم یُنظَرون". (انبیاء / ۲۱، ۴۰) چنین آتشی که ناگهان و از سمتی نامعلوم انسان را فرا می‌گیرد، افزون بر ظاهر، باطن انسان را نیز می‌سوزاند و آتشگیره آن خود انسان است که آیات "نارُ اللّهِ الموقَدَه * اَلَّتی تَطَّـلِعُ عَلَی الاَفـ ٔ دَه" (همزه / ۱۰۴، ۶ - ۷) و "... فَاتَّقوا النّارَ الَّتی وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ" (بقره / ۲، ۲۴) این دو ویژگی را ثابت کرده‌اند. چنین آتشی مانند آتش دنیا نیست که ابتدا شعله‌ور شود بعد به انسان برسد و به تدریج انسان را بسوزاند، بلکه انسان خود، آتشگیره آن است و ناگهان و بدون آنکه بفهمد از کجا و چگونه آمده است، باطن و ظاهر خود را سرتا پا در حال سوختن می‌بیند و از همین رو مبهوت مانده، حیران می‌شود. روشن است که در چنین اوضاعی پس راندن آتش یا مهلت خواستن و در نتیجه مهلت گرفتن بی‌معناست .

درک و شعور

از آیه ۳۰ ق / ۵۰: "یَومَ نَقولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امتَلَأتِ وتَقولُ هَل مِن مَزید" که به سخن گفتن آتش دوزخ تصریح و در شنیدن آن ظهور دارد، استفاده شده که آتش دوزخ درک و شعور دارد. در آیه ۱۲ فرقان/ ۲۵: "اِذا رَاَتهُم مِن مَکانٍ بَعیدٍ سَمِعوا لَها تَغَیُّظـًا وزَفیرا" نیز بیان شده که این آتش در حالی که صدای وحشتناک و خشم‌آلودش شنیده می‌شود که با نفس زدن‌های شدید همراه است شایستگان عذاب را از دور می‌بیند. هرچند گروهی از مفسران اسناد رؤیت، غضب و امثال آن را به آتش، مَجاز دانسته، به گونه‌ای تأویل کرده‌اند، جمع زیادی اسناد را حقیقی و ظاهر آیه را پذیرفته‌اند، زیرا به دلالت آیات و احادیث، موجودات عالم آخرت همگی دارای حیات‌اند؛ از جمله آیه ۶۴ عنکبوت / ۲۹: "واِنَّ الدّارَ الأخِرَةَ لَهِیَ الحَیَوانُ لَو کانوا یَعلَمون" و نیز آیه ۴ زلزال / ۹۹ که زمین قیامت را وصف کرده: "یَومَذٍ تُحَدِّثُ اَخبارَها" و بدیهی است وقتی می‌توان آیه را بر ظاهر حمل کرد نباید بر معنای مجازی حمل کرد. افزون بر این آیاتی از قرآن که دلالت بر تسبیح تمامی موجودات دارند مانند "سَبَّحَ لِلّهِ ما فِی السَّمـوتِ والاَرضِ" (حدید / ۵۷، ۱) درک و شعور تمامی موجودات از جمله جهنم را ثابت می‌کنند، از همین رو از منظر اهل معرفت تمام هستی حتی موجودات مادی نشئه دنیا همه به حقیقت با شعور و درّاک‌اند. .

فراخوانی گناهکاران

جهنّم با جاذبه مخصوصی که نسبت به مجرمان دارد آنان را به سوی خود می‌کشاند: "تَدعوا مَن اَدبَرَ وتَوَلّی" (معارج / ۷۰، ۱۷) یا آنکه آتش به قدرت الهی گویا شده، به زبان فصیح به نام و لقب، دوزخیان را فرا می‌خواند. به احتمالی مراد از فرا خوانی آتش آن است که زبانه‌ای از آتش جدا شده، کافر را در برمی‌گیرد و او را در آتش فرو می‌برد. برخی هم گفته‌اند: تعبیر فراخوانی، استعاره از استحقاق عذاب در دوزخ است. .

مخلوق بودن جهنم

برخلاف گروهی از معتزله و گروهی از زیدیه و همه خوارج که منکر مخلوقیت و موجودیت فعلی جهنم‌اند، علمای شیعه به اتفاق برآن‌اند که دوزخ و همچنین بهشت هم‌اکنون آفریده شده‌اند و تنها نظر مخالف در این زمینه از سید رضی است، هرچند در صحت این انتساب تردید شده است. بعضی مخلوق بودن کنونی دوزخ و بهشت را به این معنا پذیرفته‌اند که شالوده آن دو ریخته شده؛ اما هنوز کامل نگشته و اعمال انسان‌ها به مرور آن دو را کامل خواهند کرد، به هر حال در آیات "فَاِن لَم تَفعَلوا ولَن تَفعَلوا فَاتَّقوا النّارَ الَّتی وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ اُعِدَّت لِلکـفِرین" (بقره / ۲، ۲۴) و "واتَّقوا النّارَ الَّتی اُعِدَّت لِلکـفِرین" (آل عمران / ۳، ۱۳۱) فعل "اُعِدَّت" ماضی است و بر موجود بودن دوزخ دلالت دارد. هرچند از آینده قطعی نیز با لفظ ماضی تعبیر می‌شود، حمل ماضی بر معنای مستقبل خلاف ظاهر بوده، نیازمند قرینه است و چنین قرینه‌ای موجود نیست. آیه ۹۱ شعراء / ۲۶: "وبُرِّزَتِ الجَحیمُ لِلغاوین" با توجه به کلمه "بُرِّزَت" که به معنای ظاهر ساختن است نیز نشان می‌دهد که جهنم پیش از قیامت موجود بوده است و در قیامت فقط از آن پرده بر می‌دارند و به عیان مشاهده می‌شود؛ همچنین آیات ۵ ـ ۷ تکاثر / ۱۰۲: "کَلاّ لَو تَعلَمونَ عِلمَ الیَقین * لَتَرَوُنَّ الجَحیم * ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَینَ الیَقین" دلالت می‌کنند که صاحبان علم یقین در همین جهان دوزخ را می‌بینند و گرنه تفاوتی میان آنان و دیگران نیست، زیرا آنان نیز در آخرت دوزخ را مشاهده خواهند کرد. برخی رؤیت را در این آیه به مشاهده قلبی تفسیر کرده‌اند. آیه ۵۴ عنکبوت / ۲۹: "یَستَعجِلونَکَ بِالعَذابِ واِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالکـفِرین" نیز که تأکید می‌کند جهنم هم‌اکنون بر کافران احاطه دارد و آیات ۱۴ - ۱۵ از سوره انفطار / ۸۲: "واِنَّ الفُجّارَ لَفی جَحیم * یَصلَونَها یَومَ الدّین" که بیان می‌کنند سوختن با آتش (صَلْی) در قیامت است ولی فاجران هم اکنون در جحیم هستند، و آیه ۲۲ سوره ق / ۵۰: "لَقَد کُنتَ فی غَفلَةٍ مِن هـذا فَکَشَفنا عَنکَ غِطَـاءَکَ فَبَصَرُکَ الیَومَ حَدید" که نشان می‌دهد تمام حقایق اخروی قبلاً نیز وجود داشتند ولی غفلت انسان مانع از آن می‌شد که بتواند آنها را ببیند، هریک به نحوی بر مخلوق بودن جهنم دلالت دارد؛ همچنین در روایاتِ معراج تصریح شده که پیامبر(ص)‌وسلم بهشت، دوزخ و کسانی را که در آن دو متنعم یا معذّب بودند مشاهده کرد. در حدیثی از امام رضا(ع) نیز در این زمینه به دیدار پیامبر(ص) از بهشت و دوزخ در شب معراج استناد شده و منکران خلقت بهشت و دوزخ در شمار تکذیب کنندگان پیامبر و امامان(ع) معرفی شده‌اند. گذشته از روایات معراج، روایات فراوان دیگری بر این مطلب به صراحت یا تلویح دلالت دارند. علامه مجلسی رحمه‌الله این روایات را متواتر دانسته است. .

مکان جهنم

با توجه به برابری وسعت بهشت با مجموع آسمان‌ها و زمین: "عَرضُهَا السَّمـوتُ والاَرضُ" (آل‌عمران / ۳، ۱۳۳)، "عَرضُها کَعَرضِ السَّماءِ والاَرضِ" (حدید / ۵۷، ۲۱) بهشت و دوزخ نمی‌توانند در این عالم باشند. این مطلب را مسلمانان صدر اسلام نیز با پیامبر(ص) در میان گذاشته‌اند. برخی گفته‌اند: هم‌اکنون به جز آسمان‌ها و زمین عالم دیگری نیز دست کم به وسعت این عالم وجود دارد و بهشت در آنجا برپاست. در این صورت زمینه مساعدی به دست می‌آید که احتمال استقرار دوزخ در عالمی دیگر نیز طرح گردد؛ ولی به گفته برخی مفسران گرچه وجود مکان دیگری آن سوی آسمان‌ها و زمین که جایگاه آتش دوزخ باشد فی نفسه بعید نیست، امکان آن، وجود آن را ثابت نمی‌کند، چه رسد به اثباتِ آنکه جایگاه بهشت یا دوزخ باشد. بعضی با توجه به اینکه در آیات قرآن کریم هیچ سخن صریحی در این‌باره وجود ندارد، از اظهار نظر خودداری کرده، راه صواب را در این مسئله سکوت دانسته‌اند؛اما جمعی از مفسران با استناد به آیه "وفِی السَّماءِ رِزقُکُم وما توعَدون" (ذاریات / ۵۱، ۲۲) برآن‌اند که بهشت و دوزخ هر دو در آسمان‌اند؛ ولی بعضی وجود جهنم در آسمان را به دلیل ناسازگاری، با آیه شریفه "اِنَّ الَّذینَ کَذَّبوا بِـ ٔ یـتِنا واستَکبَروا عَنها لا تُفَتَّحُ لَهُم اَبوبُ السَّماءِ ولا یَدخُلونَ الجَنَّةَ حَتّی یَلِجَ الجَمَلُ فی سَمِّ الخیاطِ.".. (اعراف / ۷، ۴۰) نپذیرفته و جمله "ما توعَدون" در آیه ۲۲ ذاریات / ۵۱ را فقط اشاره به بهشت دانسته‌اند. گروهی از مفسران جایگاه جهنم را زمین، زیرِ زمین‌های هفت‌گانه، قعر دریاها یا اعماق زمین دانسته‌اند. بعضی در این زمینه به حرارت بیش از حد مرکز زمین که هر چیزی را می‌تواند ذوب کند استشهاد کرده‌اند. در روایتی از امیرمؤمنان(ع) تصریح شده که جهنم در زمین است. از طریق عامه نیز از ایشان روایت شده که دوزخ در دریاست. این معنا از تفسیر قمی نیز در بیان مراد از "لَنَحشُرَنَّهُم والشَّیـطینَ ثُمَّ لَنُحضِرَنَّهُم حَولَ جَهَنَّمَ جِثیـّا" (مریم / ۱۹، ۶۸) برمی‌آید، هرچند بعضی عبارت تفسیر قمی را به گونه‌ای دیگر توجیه کرده‌اند. به نظر برخی از اهل تحقیق و معرفت، بهشت و دوزخ در ورای عالم حس و ماده قرار داشته، نیازی به مکان مادی ندارند، پس اثبات مکانی از جنس مکان‌های دنیا برای بهشت و دوزخباطل است؛ ولی بعضی این نظر را انکار معاد جسمانی و آن را مردود دانسته و درباره جایگاه دوزخ و بهشت دو احتمال را قابل طرح دانسته‌اند:

# بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهان‌اند؛ مانند امواج فراوان صوتی، تصویری و مخابراتی که همواره ما را احاطه کرده‌اند و ما زمانی می‌توانیم آنها را احساس کنیم که گیرنده‌ای مناسب داشته باشیم و به مانعی [مانند دستگاه‌های موج برگردان] دچار نباشیم. اکنون نیز بهشت یا دوزخ ما را احاطه کرده‌اند؛ اما حجاب دنیا توان ارتباط حسی با بهشت یا دوزخ را از ما سلب کرده است؛ به عبارت دیگر، حجاب دنیا در این زمینه با دستگاه ادراکی ما همان می‌کند که دستگاه‌های موج برگردان با ابزارهای گیرنده امواج. آیه‌های "واِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالکـفِرین" (عنکبوت / ۲۹، ۵۴)، "اِنَّ الاَبرارَ لَفی نَعیم * واِنَّ الفُجّارَ لَفی جَحیم (انفطار / ۸۲، ۱۳ - ۱۴) و "کَلاّ لَو تَعلَمونَ عِلمَ الیَقین * لَتَرَوُنَّ الجَحیم (تکاثر / ۱۰۲، ۵ - ۶) نیز ممکن است به این حقیقت اشاره داشته باشند، بلکه بر آن گواه‌اند.  برخی کارهای معصومان(ع) نیز می‌توانند مؤید این نظر به شمار آیند؛ مانند آنکه حضرت امام حسین(ع) در شب عاشورا جایگاه بهشتی اصحاب خود را به آنان نشان دادند  یا امام صادق(ع) حوض کوثر را به بعضی از اصحاب خود ارائه کردند  و نیز دیدار پیامبر(ص) از بهشت و دوزخ در شب معراج. 
# عالم آخرت و بهشت و دوزخ، بر این عالم محیط است و این جهان در درون آن جهان قرار گرفته و آنچه در قرآن آمده که گستره بهشت به اندازه وسعت آسمان‌ها و زمین است از این روست که انسان چیزی گسترده‌تر از آسمان و زمین نمی‌شناسد تا معیار سنجش او باشد.

با این بیان، پاسخ این پرسش نیز روشن می‌شود که اگر وسعت بهشت به اندازه زمین و آسمان‌هاست پس دوزخ کجاست، زیرا طبق احتمال نخست دوزخ نیز درون همین جهان قرار گرفته و با وجود بهشت در آن منافاتی ندارد؛ اما طبق پاسخ دوم دوزخ می‌تواند محیط بر این جهان باشد و بهشت محیط بر آن و از آن هم گسترده‌تر. گفتنی است، صرف‌نظر از اینکه این گونه احتمالات بهشت و جهنم را که مربوط به نشئه آخرت‌اند در همین دنیا جای می‌دهد که نشئه‌ای در برابر آخرت است، پرسشی که درباره نظر اخیر به ذهن می‌رسد این است که در احتمال نخست اگر مراد از وجود بهشت و دوزخ در باطن و درون این جهان این است که دنیا بر آن احاطه دارد، چنان‌که از توضیح آن بر می‌آید، در این صورت آیه "واِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالکـفِرین" (عنکبوت / ۲۹، ۵۴) نه تنها بر آن گواه نیست، بلکه بر خلاف آن است و اگر مراد آن است که بهشت و دوزخ بر دنیا احاطه دارند، در این صورت تفاوت آن با احتمال دوم چیست؟.

درهای جهنم

جهنم درهایی دارد: "فَادخُلوا اَبوبَ جَهَنَّمَ خــلِدینَ فیها فَلَبِئسَ مَثوَی المُتَکَبِّرین". (نحل / ۱۶، ۲۹؛ نیز زمر / ۳۹، ۷۱ - ۷۲؛ غافر / ۴۰، ۷۶) در آیه ۴۴ حجر / ۱۵ بیان شده که جهنم ۷ در دارد: "لَها سَبعَةُ اَبوبٍ لِکُلِّ بابٍ مِنهُم جُزءٌ مَقسوم". در قرآن کریم به صراحت مراد از ابواب جهنم بیان نشده است. لفظ "باب" در لغت به معنای جای ورود است؛ اما از نظر استعمال به چیزی که وسیله دستیابی به چیز دیگر باشد نیز گفته می‌شود؛ مانند آنکه کسب‌های گوناگون را "ابواب رزق" می‌نامند؛ همچنین این لفظ به صورت فراوان برای اشاره به هریک از اموری که انواع مختلفی دارند، به کار می‌رود؛ مانند "... فَتَحنا عَلَیهِم اَبوبَ کُلِّ شَی‌ءٍ.".. (انعام / ۶، ۴۴) بنابراین، آیا مراد آن است که جهنم دارای ۷ در ورودی است که همه جهنمیان از آن درها به آن وارد می‌شوند؟ یا مراد اموری است که باعث جهنمی شدن می‌شود که به نظری طبق این معنا عدد ۷ را می‌توان کنایه از کثرت و هر نوع از گناهان را دری از درهای دوزخ به شمار آورد و می‌توان آن را به معنای واقعی ۷ دانست که بعضی آن را به حواس پنج‌گانه به اضافه قوه شهوت و غضب و مقتضیات آن یا به اضافه قوه خیال و واهمه یا اعضای هفت‌گانه (چشم، گوش، زبان، دست، پا، بطن و فرج) که تکلیف به آنها تعلق می‌گیرد، یا شهوات مذکور در آیه "زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَوتِ مِنَ النِّساءِ والبَنینَ والقَنـطیرِ المُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ والفِضَّةِ والخَیلِ المُسَوَّمَةِ والاَنعـمِ والحَرثِ ذلِکَ مَتـعُ الحَیوةِ الدُّنیا واللّهُ عِندَهُ حُسنُ المَـ ٔ ب" (آل عمران / ۳، ۱۴) تفسیر کرده‌اند که بر این اساس باید پذیرفت که گناهکاران در ۷ قسم طبقه‌بندی شده و اهل هر گروه از یکی از آنها وارد می‌شوند، یا آنکه عدد ۷ اشاره به طبقات جهنم یعنی ۷ طبقه متمایز با عذاب‌های گوناگون از نظر نوع و شدت عذاب ـ بر حسب درجات کفر، خصلت‌ها یا اعمال ناپسند ـ است. تعابیر گوناگون روایات به خوبی نشان می‌دهند که مراد از ابواب جهنم درهای ورودی متعارف نیست؛ از جمله بیان شده که ۷ درِ دوزخ، ۷ رکن برای ۷ تن از سران کفر * است یا بیان شده که ۷ در برای ۷ نفر دیگر از سران گمراهی است که راه ورود پیروان خود به دوزخ‌اند؛همچنین در روایات متعدد تأکید شده که پاداش برخی اعمال، بسته شدن ۷ در دوزخ بر روی کننده آنهاست،

بنابراین درهای دوزخ به گونه‌ای است که در همان حال که بر روی بعضی باز است بر روی افرادی دیگر بسته است. به گفته بسیاری از مفسران  که آیات قرآن مانند "اِنَّ المُنـفِقینَ فِی الدَّرکِ الاَسفَلِ مِنَ النّارِ ولَن تَجِدَ لَهُم نَصیرا" (نساء / ۴، ۱۴۵) و "لَها سَبعَةُ اَبوبٍ لِکُلِّ بابٍ مِنهُم جُزءٌ مَقسوم" (حجر / ۱۵، ۴۴)  وروایات شیعه  و عامه  نیز آن را تأیید می‌کنند، مراد از درهای جهنم همان طبقات جهنم و اشاره به ۷ نوع عذاب است و جمله "لِکُلِّ بابٍ مِنهُم جُزءٌ مَقسوم" (حجر / ۱۵، ۴۴) می‌رساند که هر نوع از این عذاب‌ها نیز چند قسم دارد.  شاید بر همین اساس بعضی در بیان نام درهای جهنم همان نام‌های طبقات جهنم را ذکر کرده‌اند .

درکات یا طبقات جهنم

آیه ۱۴۵ نساء / ۴ که تأکید می‌کند منافقان در پایین‌ترین طبقه جهنم جای دارند: "اِنَّ المُنـفِقینَ فِی الدَّرکِ الاَسفَلِ مِنَ النّارِ ولَن تَجِدَ لَهُم نَصیرا"، صرف نظر از روایات متعدد، تنها آیه‌ای است که نشان می‌دهد جهنم درکات و طبقاتی دارد؛ خواه "درک" را به معنای پایین‌ترین جایگاه و دورترین نقطه قعر هر چیز و "اسفل" را قید توضیحی بدانیم یا "دَرْک" را به معنای مطلق پلّه رو به پایین و "اسفل" را قید احترازی بخوانیم، در هر صورت ظاهر آیه مزبور آن است که عذاب ساکنان در طبقات پایین‌تر نسبت به عذاب طبقات بالاتر، شدیدتر است. در روایتی از امام صادق(ع) نیز به این مطلب که آتش دوزخ مراتبی از نظر شدت و ضعف دارد تصریح شده و همان‌گونه که آیه "ولِکُلٍّ دَرَجـتٌ مِمّیا عَمِلوا ولِیُوَفِّیَهُم اَعمــلَهُم وهُم لایُظلَمون" (احقاف / ۴۶، ۱۹) نشان می‌دهد منشأ این تفاوت، اختلاف مراتب سقوط باطنی افراد است که خود را در اعمالشان به نمایش می‌گذارند. برخی گفته‌اند: تعبیر "فِی الدَرکِ الاَسفَلِ" در آیه شریفه اشاره به تفاوت مکانت و درجات بُعد اهل جهنم از حضرت حق و نهایت عذاب برای منحط‌ترین افراد دوزخی است؛ نه مکان‌های پایین و پایین‌تر از نظر مسافت، چنان‌که برخی هم مراد از "درک" را مطلق جایگاهی دانسته‌اند که پس از رسیدن و استیلا یافتن برای شخص حاصل می‌شود. منابع روایی و تفسیری تعداد طبقات جهنم را ۷ طبقه به نام‌های جهنم، لَظی، حُطَمَه، سَقَر، جحیم، سعیر و هاویه ذکر کرده‌اند. بعضی "سِجّین" را نیز نام یکی از طبقات دوزخ دانسته‌اند. در تطبیق این اسامی بر طبقات جهنم میان روایات و نیز گفته‌های مفسران اتفاق نظر نیست. در روایتی نام پایین‌ترین طبقه، جهنم ونام طبقات دیگر یکی پس از دیگری به ترتیب فوق ذکر شده و به روایتی نام پایین‌ترین طبقه "جهنم" و بالاترین طبقه "جحیم" و به گفته‌ای دیگر پایین‌ترین طبقه "هاویه" و بالاترین طبقه "جهنم" نام دارد. قرآن کریم افراد یا گروه‌هایی را به اموری تهدید کرده که روایات آنها را به محل‌هایی از دوزخ تفسیر کرده‌اند که عبارت‌اند از وَیْل (مطفّفین / ۸۳، ۱)، صَعود (مدّثر / ۷۴، ۱۷)، أثام (فرقان/ ۲۵، ۶۸)، فَلَق (فلق / ۱۱۳، ۱)، سَقَر (مدّثر / ۷۴، ۲۶)، سُعُر (قمر / ۵۴، ۲۴)، غَسّاق (نبأ / ۷۸، ۲۵، ص / ۳۸، ۵۷)، غَیّ (مریم / ۱۹، ۵۹) و سِجّین. (مطفّفین / ۸۳، ۷) به نظری، برخلاف آنچه اکثر مفسران گمان برده‌اند مفاد این روایات چیزی جز بیان جزا و عاقبت اموری چون غیّ (گمراهی) آنان یا أثام و... نیست . به جز موارد فوق که آیات قرآن به آنها تصریح کرده‌اند، روایات نیز حاکی از آن‌اند که در دوزخ وادی‌ها، کوه‌ها، دره‌ها، خانه‌ها، چاه‌ها، نهرها و مانند اینها وجود دارد که هریک جایگاه نوعی خاص یا مرتبه‌ای ویژه از عذاب برای دسته‌ای معیّن از مجرمان است.

مراحل سیر دوزخیان در آخرت

نشاندارشدن دوزخیان در محشر

دوزخیان در محشر به علامت‌هایی نشاندار شده، به آنها شناخته می‌شوند: "یُعرَفُ المُجرِمونَ بِسیمـهُم فَیُؤخَذُ بِالنَّوصی والاَقدام". (الرحمن / ۵۵، ۴۱) مجرمان از چهره‌هایشان شناخته می‌شوند و آن‌گاه آنها را از موهای پیش سر و پاهایشان می‌گیرند و به دوزخ می‌افکنند. "سیماء" به معنای علامت است. گرچه در این آیه علامت آنان بیان نشده، بسیاری از مفسران با توجه به دیگر آیات، علامت یاد شده در آیه ۴۱ الرحمن / ۵۵ را سیاهی چهره و ازرق بودن چشم دانسته‌اند. از آیه "... ونَحشُرُ المُجرِمینَ یَومَذٍ زُرقـا" (طه / ۲۰، ۱۰۲) کوری، سبزی یا کبودی چشم یا همه بدن و از آیات "ویَومَ القِیـمَةِ تَرَی الَّذینَ کَذَبوا عَلَی اللّهِ وُجوهُهُم مُسوَدَّةٌ.".. (زمر / ۳۹، ۶۰) و "یَومَ تَبیَضُّ وُجوهٌ وتَسوَدُّ وُجوهٌ فَاَمَّا الَّذینَ اسوَدَّت وُجوهُهُم اَکَفَرتُم بَعدَ ایمـنِکُم فَذوقوا العَذابَ بِما کُنتُم تَکفُرون" (آل عمران / ۳، ۱۰۶)، سیاهی چهره و از آیه "ووُجوهٌ یَومَذٍ عَلَیها غَبَرَه * تَرهَقُها قَتَرَه" (عبس / ۸۰، ۴۰ - ۴۱) افزون بر سیاهی چهره، غبار آلود بودن آن نیز استفاده شده است.

بسیاری از مفسران سیاهی چهره را به طور قطع یا به صورت احتمال بر حقیقت حمل کرده؛ ولی بعضی آن را نوعی مجاز دانسته‌اند، چنان‌که برخی احتمال داده‌اند علامت مذکور در آیه ۴۱ الرحمن / ۵۵ و سیاهی صورت در آیات فوق، کنایه از آشکار شدن اندوه و انکسار بر چهره بر اثر روبه‌رو شدن با غضب و عذاب الهی است. در ارتباط با آیات ۴۰ - ۴۱ عبس / ۸۰ نیز، گروهی واژه "غَبَرَه" را به معنای غبارآلود شدن صورت و گروهی مراد را غم و اندوه یا در هم شدن وعبوس شدن ناشی از آن یا ذلت و خواری و بعضی مراد از این آیه را نیز سیاهی چهره بر اثر اندوه دانسته‌اند. کلمه "قَتَرَه" به سیاهی مانند سیاهی دود، تاریکی، تاریکی دود یا دوده معنا شده و بعضی آن را به همان معنای غبار دانسته‌اند. این نظر، به قرینه جمع میان دو تعبیر در آیات فوق و به دلیل خلاف اصل و بی‌وجه بودن تکرار در آیه رد شده است. به گفته‌ای "غَبَرَه" غباری است که بر زمین می‌نشیند و "قَتَرَه" غباری است که از زمین برمی‌خیزد و بعضی "قَتَرَه" را غبار خاکِ لاشه حیوانات یا غبار سیاه‌رنگی دانسته‌اند که بر اثر درهم کوبیدن زمین در آستانه برپایی قیامت پدید می‌آید و چهره کافران را می‌پوشاند. جمعی از مفسران این تعبیر را نیز کنایه از اندوه یا ذلت دانسته‌اند. در عبارتی از تفسیر قمی که به نظر می‌رسد ادامه روایتی از امام باقر(ع) است، "قَتَرَه" به تهیدستی از خیر و ثواب و در سخنی از ابن عباس به بخار دوزخ معنا شده است. .

راندن دوزخیان به سوی جهنم

قرآن کریم در آیاتی چند با تعابیری گوناگون تأکید می‌کند که ظالمان، مجرمان و کافران به سوی جهنم رانده می‌شوند: "اُحشُروا الَّذینَ ظَـلَموا واَزوجَهُم وما کانوا یَعبُدون * مِن دونِ اللّهِ فَاهدوهُم اِلی صِراطِ الجَحیم" (صافّات / ۳۷، ۲۲ - ۲۳)، "ونَسوقُ المُجرِمینَ اِلی جَهَنَّمَ وِردا" (مریم / ۱۹، ۸۶)، "وسیقَ الَّذینَ کَفَروا اِلی جَهَنَّمَ زُمَرًا". (زمر / ۳۹، ۷۱) واژه "المُجرِمین" در آیه سوره مریم گرچه از نظر لغت افزون بر کافران مؤمنان گناهکار نیز شامل می‌شود، بعضی مراد از آن را کفار دانسته‌اند. "سوق" به معنای راندن از پشت سر، مانند راندن چارپایان است؛ گویا به همین مناسبت بعضی مراد از آن را حرکت دادن توأم با خشونت دانسته و برخی دیگر گفته‌اند: مراد، حرکت دادن همراه با ترس است، زیرا حیوانات هنگام سوق دادن از ترس تازیانه به پیش می‌روند، به هر حال این تعبیر زمانی به کار می‌رود که کاری بدون تمایل درونی انجام گیرد؛ همچنین انتخاب این واژه می‌تواند برای تشبیه اهل دوزخ به جانوران و برای تحقیر باشد، به خصوص که در ارتباط با حرکت دادن متقین به سوی بهشت واژه "حشر" به کار رفته است، از همین‌رو بسیاری از مفسران از این آیه نوعی اهانت و خوار شمردن را استفاده کرده‌اند. ناهماهنگی برداشت‌های یاد شده با کاربرد این واژه برای اهل بهشت در آیه "وسیقَ الَّذینَ اتَّقَوا رَبَّهُم اِلَی الجَنَّةِ زُمَرًا.".. (زمر / ۳۹، ۷۳) و کاربرد واژه "حشر" برای ظالمان در آیه ۲۲ صافّات / ۳۷ مفسران را به تأمل و ارائه توجیهاتی واداشته است. راندن دوزخیان به سوی جهنم پس از حسابرسی اعمال است که از آیات ۶۹ - ۷۱ زمر / ۳۹ نیز این مطلب استفاده می‌شود؛ اما بنا به نقلی، راندن گروهی از دوزخیان پیش از محاسبه اعمال دانسته شده است. به گفته‌ای تعبیر "وِرْدا" در آیه ۸۶ مریم / ۱۹ حال و کنایه از آن است که دوزخیان در حالی به سوی دوزخ رانده می‌شوند که به شدت تشنه‌اند، زیرا کلمه "ورد" به معنای گروه انسان‌ها یا حیوانات تشنه‌ای است که وارد آبگاه می‌شوند. به‌کارگیری لفظی با این معنا برای کسانی که نه به سوی آب، که به سوی آتش برده می‌شوند گونه‌ای طعن و استهزای آنان به شمار می‌آید. به احتمالی "وِردا" در این آیه مفعول مطلق تأکیدی و تقدیر آیه "نوردهم وِرْدا" است که بیانگر تأکید ورود مجرمان به جهنم است، چنان‌که این معنا از آیات "یَقدُمُ قَومَهُ یَومَ القِیـمَةِ فَاَورَدَهُمُ النّارَ.".. (هود / ۱۱، ۹۸) و "اِنَّکُم وما تَعبُدونَ مِن دونِ اللّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ اَنتُم لَها ورِدون" (انبیاء / ۲۱، ۹۸) استفاده می‌شود؛ نیز محتمل است مفعول لاجله باشد؛ بدین معنا که مجرمان را برای وارد ساختن به آتش سوق می‌دهیم. البته برخی هم وِرْد را به معنای نصیب و سهم گرفته و گفته‌اند: مراد آن است که مجرمان نصیب جهنم‌اند. از کلمه "زُمَرا" در آیات۷۱ و ۷۳ زمر / ۳۹ که جمع "زمرة" و به معنای جماعتی از مردم است که اجتماعشان همراه با سر و صدای نامفهوم است استفاده شده که دوزخیان و نیز بهشتیان را به صورت دسته‌های جدا از هم که پشت سر یکدیگر حرکت می‌کنند به سوی دوزخ و بهشت سوق می‌دهند. بعضی واژه "زُمَرا" را به معنای دسته‌های متفرقی از مردم دانسته‌اند که یکی در پی دیگری در حرکت است، بنابراین به گروهی از مردم که گروهی دیگر به دنبال آنان در حرکت نباشد زمره گفته نمی‌شود. این دسته‌بندی در سوق دادن دوزخیان به سوی جهنم، بر اساس اختلاف مراتب آنان از نظر گمراهی، کفر و معصیت یا اختلاف محل هر دسته از دوزخیان در جهنم یا اختصاص هر یک از این دسته‌ها به کافران یکی از امت‌ها صورت می‌گیرد و به نظری پیشوای هر گروه نیز با آنان همراه خواهد بود. این مطلب گرچه از آیات سوره زمر استفاده نمی‌شود، چه بسا بتوان آن را از آیات "یَقدُمُ قَومَهُ یَومَ القِیـمَةِ فَاَورَدَهُمُ النّارَ" (هود / ۱۱، ۹۸) و "یَومَ نَدعوا کُلَّ اُناسٍ بِاِمـمِهِم" (اسراء / ۱۷، ۷۱) نتیجه گرفت.

برخی نیز مراد از "زمرا" را راندن برخی از دوزخیان به دوزخ پیش از محاسبه اعمال و راندن برخی را پس از آن دانسته‌اند. گرچه بعضی مراد از "یوزَعون" را در آیه ۱۹ از سوره فصّلت / ۴۱: "ویَومَ یُحشَرُ اَعداءُ اللّهِ اِلَی النّارِ فَهُم یوزَعون" راندن یا آمدن دوزخیان به سوی جهنم دانسته‌اند، بسیاری از مفسران از تعبیر یاد شده استفاده کرده‌اند که در محلی از محشر و به گفته‌ای کنار جهنم دسته‌هایی از دوزخیان را نگاه می‌دارند تا دسته‌های بعدی به آنها ملحق شده، همه آنها را با هم روانه دوزخ کنند. به نظری مراد آن است که دوزخیان را قسمت کرده، هریک را به زندان مخصوص خود می‌فرستند و به نظری "یوزَعون" اشاره به آن است که آتشی از دوزخ گرد آنان را فرا می‌گیرد و همواره حلقه آن تنگ‌تر می‌شود و آنها برای فرار از آتش در هم فرو رفته، به شدت در هم فشرده می‌شوند. آیات "ومَن یُضلِل فَلَن تَجِدَ لَهُم اَولِیاءَ مِن دونِهِ ونَحشُرُهُم یَومَ القِیـمَةِ عَلی وُجوهِهِم عُمیـًا وبُکمـًا وصُمـًّا مَأوهُم جَهَنَّمُ" (اسراء / ۱۷، ۹۷) و "اَلَّذینَ یُحشَرونَ عَلی وُجوهِهِم اِلی جَهَنَّمَ" (فرقان/ ۲۵، ۳۴) حاکی از آن‌اند که کافران بر صورت‌هایشان به سوی دوزخ محشور می‌شوند.

مفسران در بیان مراد ازحشر یاد شده وجوه گوناگونی گفته‌اند؛ به نظری مراد آن است که آنها را با صورت به زمین کشیده، به سمت دوزخ می‌برند. بعضی مراد را راه رفتن بر صورت دانسته و با نقل روایتی از رسول گرامی(ص) آن را تأیید کرده‌اند. به نظری تعبیر "علی وجهه" در کلام عرب کنایه از شتاب و مراد سیر پرشتاب آنان به سوی دوزخ است. به نظری علت این‌گونه حشر، شدت وابستگی ارواح کافران به دنیاست که در نتیجه فطرت آنان منکوس است و در آخرت به شکل سیمای باطنیِ خود واژگونه محشور می‌شوند، زیرا چهره اخروی و بدن ملکوتی انسان تابع نفس انسان بوده، نفس به هر شکل درآید بدن نیز همان شکل را به خود می‌گیرد. جمعی از مفسران مفاد آیه "یَومَ یُدَعّونَ اِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعـًّا" (طور / ۵۲، ۱۳) را نیز راندن دوزخیان به سوی جهنم دانسته‌اند. .

سؤال از دوزخیان در مسیر راندن آنان به سوی جهنم

پس از آنکه فرمان راندن دوزخیان به سوی جهنم داده می‌شود در ابتدا یا در میان راه و پیش از رسیدن به جهنم آنان را نگه می‌دارند تا از آنان سؤال کنند: "اُحشُروا الَّذینَ ظَـلَموا واَزوجَهُم وما کانوا یَعبُدون * مِن دونِ اللّهِ فَاهدوهُم اِلی صِراطِ الجَحیم * وقِفوهُم اِنَّهُم مَسـ ٔ لون (صافّات / ۳۷، ۲۲ - ۲۴)، گرچه برخی مفسران این سؤال را همان محاسبه قیامت و بررسی عقاید و اعمال دانسته‌اند؛ مانند سؤال از توحید و بر اساس روایات، ولایت امیرمؤمنان(ع)، دوستی اهل بیت(ع)، چگونگی گذراندن عمر و جوانی، کسب مال و هزینه آن و به گفته‌ای بدعت‌ها و خلاصه همه تکالیف اعم از اوامر ونواهی که در دنیا بر عهده انسان بوده است. از عبداللّه‌بن مسعود نقل شده برای مسخره کردن دوزخیان از آنان می‌پرسند: آیا آب خنک میل دارند؟ و نیز به نظری سیاق آیه نشان می‌دهد مفاد سؤال همان است که در آیات بعد: "ما لَکُم‌لا تَناصَرون * بَل هُمُ الیَومَ مُستَسلِمون (صافّات / ۳۷، ۲۵ - ۲۶) آمده است که از سر توبیخ یا نشان دادن عجز و تحقیر دوزخیان، به آنان گفته می‌شود: شما که در دنیا همدیگر را ضدّ پیامبر(ص) یاری می‌کردید چرا اکنون برای نجات خود از این بدبختی، یکدیگر را یاری نمی‌کنید؟ بنابراین، پرسش یاد شده سؤال حقیقی نیست و در نتیجه این پرسش که چرا قبل از محاکمه فرمان راندن آنان به سوی دوزخ داده شده، جایی نخواهد داشت. البته برخی که پرسش یاد شده را حقیقی و برای محاکمه دانسته‌اند گفته‌اند: جهنمی بودن آنان برای همه حتی خودشان واضح بوده، سؤال برای تعیین میزان جرم آنان است. بعضی مراد از حشر به سوی آتش را در آیه "ویَومَ یُحشَرُ اَعداءُ اللّهِ اِلَی النّارِ فَهُم یوزَعون * حَتّی اِذا ما جاءوها شَهِدَ عَلَیهِم سَمعُهُم واَبصـرُهُم وجُلودُهُم بِما کانوا یَعمَلون" (فصّلت / ۴۱، ۱۹ - ۲۰) به قرینه اینکه شهادت مذکور در آیه نمی‌تواند بعد از محاسبه اعمال باشد، حشر به سوی موقف حساب دانسته و به نظری پرسش از دوزخیان و شهادت جوارح پس از اجتماع همه دوزخیان در برابر آتش خواهد بود.

جمع کردن دوزخیان در کنار جهنم

به تصریح قرآن کریم، خداوند متعالی همه دوزخیان را قبل از وارد ساختن آنان به دوزخ، در حالی که به زانو درآمده‌اند گرداگرد جهنم حاضر کرده سپس به ترتیب، آنان را بر اساس میزان سرکشی در برابر خدا، به دوزخ وارد خواهد ساخت: "فَوَرَبِّکَ لَنَحشُرَنَّهُم والشَّیـطینَ ثُمَّ لَنُحضِرَنَّهُم حَولَ جَهَنَّمَ جِثیـّا * ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِن کُلِّ شیعَةٍ اَیُّهُم اَشَدُّ عَلَی الرَّحمـنِ عِتیـّا * ثُمَّ لَنَحنُ اَعلَمُ بِالَّذینَ هُم اَولی بِها صِلیـّا". (مریم / ۱۹، ۶۸ - ۷۰) مراد از ضمیر "هم" در دو جمله "لَنَحْشُرَنَّهُمْ" و "لَنُحْضِرَنَّهُمْ" به نظر بیشتر مفسران، منکران معاد است؛ ولی بعضی مراد از آن را همه انسان‌ها اعم از مؤمن و کافر دانسته و بعضی هر دو معنا را احتمال داده‌اند. بعضی با توجه به اینکه لحن آیات، لحن سخط و عذاب است، این احتمال را که مراد از ضمایر یاد شده، عموم انسان‌ها باشند مردود دانسته‌اند. کسانی که مراد را آوردن همه اهل محشر در کنار دوزخ می‌دانند، حضور مؤمنان را این‌گونه توجیه کرده‌اند که آنان به چشم ببینند از چه عذاب سختی رهیده‌اند تا مایه شادمانی بیشتر آنان باشد و نیز کافران را شماتت کنند و کافران از این جهت، یا به جهت مشاهده بازگشت مؤمنان از کنار دوزخ به سمت بهشت به اندوه و حسرتی بیشتر دچار شوند. از آیه ۶۸ مریم / ۱۹ استفاده شده که رسیدگی به حساب افراد بی‌ایمان و گناهکار بلکه محاسبه همه اهل محشر نزدیک دوزخ خواهد بود. هر دو نظر مبتنی بر آن‌اند که مراد از "حَوْلَ جَهَنَّمَ" را همانند بیشتر مفسران بیرون جهنم بدانیم؛ اما بعضی مراد از آن را داخل جهنم دانسته یا آن را احتمال داده‌اند، زیرا واژه حول (: دور و اطراف) همان‌گونه که بر کناره‌های بیرونی منطبق است بر کناره‌های درونی نیز صدق می‌کند؛ مانند آنکه می‌گوییم مهمانان دور اتاق نشسته‌اند. کلمه "جِثِیًّا" که حالت حاضران در کنار دوزخ را ترسیم می‌کند جمع "جاثی" به معنای بر زانو نشسته یا بر زانو ایستاده یا "جثوه" به معنای توده خاک یا سنگ روی هم ریخته است. بنا به وجه نخست مراد آن است که آنان همگی بر زانوان خود نشسته یا ایستاده‌اند. در قرآن کریم علت این حالت بیان نشده؛ ولی مفسران ادله‌ای را مانند ذلت، تنگی مکان و ترسی که از هول حساب همه وجود آنان را فراگرفته ذکر کرده‌اند. به نظری چون در کنار دوزخ اعمال آنان محاسبه می‌شود و به دلالت آیه "ثُمَّ اِنَّکُم یَومَ القِیـمَةِ عِندَ رَبِّکُم تَختَصِمون"(زمر / ۳۹، ۳۱) آدمیان در قیامت با یکدیگر به مخاصمه برخواهند خاست. آنان برای مخاصمه با یکدیگر به این شکل که شیوه نشستن در مخاصمه است می‌نشینند یا از آن روست که این‌گونه نشستن به هنگام درخواست از پادشاهان، مرسوم و نشان اضطراب درونی و شرایط سخت است؛ به گونه‌ای که توان بر پا ایستادن را سلب کرده است. بنا بر وجه دوم مراد آن است که آنان را بر اساس نوع گناهشان به صورت گروه گروه و دسته‌های متراکم که از دوش هم فرا می‌روند در کنار دوزخ حاضر می‌سازند.

بسیاری از مفسران آیه ۲۷ انعام / ۶ را که از مواجهه دوزخیان با دوزخ یاد می‌کند نیز مربوط به حضور کافران در کنار جهنم دانسته یا آن را یکی از وجوه محتمل در آیه شمرده‌اند: "ولَو تَرَی اِذ وُقِفوا عَلَی النّارِ فَقالوایــلَیتَنا نُرَدُّ ولا نُکَذِّبَ بِـ ٔ یـتِ رَبِّنا ونَکونَ مِنَ المُؤمِنین". (انعام / ۶، ۲۷) گفتنی است لفظ "لَو" در این آیه اگر به معنای "لیت" باشد چنان‌که برخی به آن تصریح کرده‌اند نیازی به جواب ندارد وگرنه باید گفت: جواب "لَو" در آیه چون آشکار بوده ذکر نشده و مراد آن است که اگر کافران را در آن حال ببینی صحنه عجیب، وحشتناک و تکاندهنده‌ای را خواهی دید. به گفته‌ای فایده و علت حذف جواب آن است که خداوند خواسته است شنونده را آزاد بگذارد تا به هر میزان وهرگونه که می‌تواند سختی آن اوضاع وحشتبار را در ذهن خویش ترسیم کند. .

روبه رو کردن دوزخیان با جهنم

در آیاتی از قرآن کریم عرضه جهنم بر دوزخیان و در آیاتی عرضه آنان بر جهنم بیان شده است.

عرضه جهنم بر دوزخیان

پس از حشر و جمع شدن همه آدمیان در قیامت و پیش از درافکندن کافران به جهنم، خداوند متعالی دوزخ را بر آنان عرضه خواهد کرد: "وعَرَضنا جَهَنَّمَ یَومَذٍ لِلکـفِرینَ عَرضـا". (کهف / ۱۸، ۱۰۰) مراد از "عَرْض" پدیدار ساختن دوزخ به صورتی کاملاً آشکار و به نظری کنار زدن پرده از چشم‌هاست؛ به گونه‌ای که آنان دوزخ و عذاب‌های گوناگون آن را مشاهده کنند. به نظری پدیدار شدن دوزخ در قیامت برای همه اهل قیامت است و اگر در این آیه به کافران اختصاص یافته از آن جهت است که اهل جهنم فقط کافران‌اند. از کلمه "عَرضا" در پایان آیه استفاده شده که پدیدار ساختن دوزخ موجب وحشتی عظیم و ترسی وصف‌ناپذیر برای کافران است که این خود نوعی عذاب و مجازاتی روحانی برای آنان به شمار می‌آید.

به نظر گروهی از مفسران مراد از آوردن جهنم، حاضر ساختن و آوردن آن به سوی کافران است. طبق این نظر جهنم را به مجرمان نزدیک می‌کنند، چنان‌که در آیه "واُزلِفَتِ الجَنَّةُ لِلمُتَّقین" (شعراء / ۲۶، ۹۰) سخن از نزدیک ساختن بهشت به پرهیزگاران است. روایاتی از طریق اهل بیت(ع) و عامه به صراحت این معنا را تأیید می‌کنند.

به نظری بعید نیست مراد از آوردن دوزخ در آیه "وجیءَ یَومَذٍ بِجَهَنَّمَ.".. (فجر / ۸۹، ۲۳) نیز همان پرده برداشتن از جهنم و آشکار ساختن آن برای اهل محشر باشد، بلکه برخی همین نظر را پذیرفته‌اند. طبق این نظر واژه "جیءَ" مجاز استعمال شده است که مراد، آوردن جهنم از عالم غیب به عالم شهود است، زیرا در آن هنگام، شخص بر اثر بصیرت اخروی، جهنّم و انواع عقوبت‌های آن و همچنین بهشت و انواع نعمت‌های آن را می‌بیند. بعضی مراد را، آوردن صورت مثالی جهنم دانسته‌اند و به احتمالی ممکن است با توجه به آیه "وبُرِّزَتِ الجَحیمُ لِلغاوین" (شعراء / ۲۶، ۹۱) آشکار ساختن و با توجه به آیه "واِذَا الجحیم سُعِّرَت" (تکویر / ۸۱، ۱۲) آوردن عذاب جهنم و با توجه به روایات، انتقال جهنّم هر سه مراد باشد. بعضی حمل آیه را بر صورت مثالی یا معنای مجازی ردّ کرده‌اند، زیرا دست برداشتن از ظاهر آیه بدون دلیلی برخلاف ظاهر درست نیست و محال بودن انتقال مکانی برای دوزخ نیز گمان نارواست، زیرا حقایق عالم قیامت دقیقا برای ما روشن نیستند و قوانین حاکم بر آنجا با قوانین این جهان بسیار تفاوت دارند و هیچ مانعی نیست که در آن روز بهشت و دوزخ تغییر مکان دهند، چنان‌که در قدرت الهی چنین چیزی امر تازه‌ای نیست. .

عرضه دوزخیان بر جهنم

آیاتی از قرآن کریم از عرضه داشتن کافران بر جهنم سخن گفته است: "ویَومَ یُعرَضُ الَّذینَ کَفَروا عَلَی النّارِ اَذهَبتُم طَیِّبـتِکُم فی حَیاتِکُمُ الدُّنیا واستَمتَعتُم بِها فَالیَومَ تُجزَونَ عَذابَ الهونِ بِما کُنتُم تَستَکبِرونَ فِی الاَرضِ بِغَیرِ الحَقِّ وبِما کُنتُم تَفسُقون" (احقاف / ۴۶، ۲۰)، "ویَومَ یُعرَضُ الَّذینَ کَفَروا عَلَی النّارِ اَلَیسَ هـذا بِالحَقِّ قالوا بَلی ورَبِّنا قالَ فَذوقُوا العَذابَ بِما کُنتُم تَکفُرون". (احقاف / ۴۶، ۳۴) عرضه داشتن کافران بر آتش به گفته‌ای وارد شدن آنان به آتش است، چنان‌که عرضه شدن بر شمشیر به معنای کشته شدن با شمشیر است و از تعبیرهای مجازی شایع به شمار می‌آید. در تعابیری نزدیک بلکه یکسان با این نظریه، مراد مباشر ساختن آنان با آتش یا عذاب کردن آنان با آتش دانسته شده؛ ولی این نظر به دلیل ناسازگاری با آیه "ویَومَ یُعرَضُ الَّذینَ کَفَروا عَلَی النّارِ اَلَیسَ هـذا بِالحَقِّ قالوا بَلی ورَبِّنا قالَ فَذوقُوا العَذابَ بِما کُنتُم تَکفُرون" (احقاف / ۴۶، ۳۴) رد شده است، زیرا در این آیه چشیدن عذاب بر عرض متفرع شده و این نشان می‌دهد که عرضه شدن بر آتش غیر از عذاب شدن به آن است. بعضی مراد از عرض را کنار رفتن پوشش از جهنم و آیه را اشاره به هنگامی دانسته‌اند که پرده از جهنم برداشته شده، دوزخیان جهنم را خواهند دید، چنان‌که عرض جهنم بر دوزخیان به کنار زدن پرده از چشم دوزخیان تفسیر شده است، از این رو بعضی مراد از عرضه دوزخیان بر جهنم را همان عرضه جهنم بر دوزخیان دانسته‌اند. ولی به نظری در قیامت، هم عرضه جهنم بر کافران و هم عرضه آنان بر جهنم رخ خواهد داد. عرضه شدن جهنم بر کافران هنگام پدیدار شدن جهنم برای آنان و بدین معناست که مانعی از ورود آنان به جهنم مانند عمل صالح یا شفاعت وجود ندارد و عرضه کافران بر جهنم هنگامی است که پس از محاکمه و محکوم شدن به آتش، آنان را به سوی دوزخ می‌برند و عرضه شدن آنان بر دوزخ به معنای دخول آنان در آتش و نبودن مانعی از عذاب آنان است. به نظری مراد از عرضه دوزخیان بر جهنم، راندن آنان به سوی آتش یا نگه داشتن آنان بر آستانه آتش است.

القای دوزخیان در آتش

بر اساس آیه ۴۷ دخان / ۴۴ به ملائکه دوزخ دستور داده می‌شود "اثیم" را بگیرید و به وسط دوزخ بکشانید: "خُذوهُ فَاعتِلوهُ اِلی سَواءِ الجَحیم". به گفته بسیاری از مفسران آیه درباره ابوجهل نازل شده است. "أثیم" به معنای کسی است که بر اثر تکرار یک گناه یا ارتکاب گناهان بسیار، گناهکاری در او نهادینه شده، طبیعتی گناه‌دوست یافته باشد. مفسران در ترسیم صحنه به دوزخ افکندن اثیم، گوناگون سخن گفته، ویژگی‌هایی مانند اِعمال خشونت،اهانت، کشاندن با زور و خشونت، کشاندن به رو، راندن از پشت سر و کشاندن از پیش‌رو، پرتاب کردن یا راندن به رو در آتش را ذکر کرده‌اند.

اصل واژه "عَتلْ" بدین معناست که برای مجازات کردن یا به زندان بردن کسی، گریبان او را گرفته، او را در پی خود بکشند. گرفتن گریبان، کنایه از نگه داشتن و تسلط کامل گیرنده بر شخص است، از همین‌رو بعضی به جای گریبان تعبیر به "مجامع شیئ" کرده‌اند که ظاهرا مراد مواضعی است که با گرفتن آن کل شئ در اختیارِ گیرنده قرار می‌گیرد. شاید به همین مناسبت برخی در معنای آیه ۴۷ دخان / ۴۴ گفته‌اند: او را از همه سو در هم بفشارید و سپس به وسط دوزخ سرازیرش کنید. برخی هم آیه را چنین معنا کرده‌اند: او را مانند هیزم بشکنید و در میان آتش بیفکنید.

بر اساس آیه ۴۱ الرحمن / ۵۵: "یُعرَفُ المُجرِمونَ بِسیمـهُم فَیُؤخَذُ بِالنَّوصی والاَقدام" ملائکه موی سر برخی از مجرمان (کافران) و پاهای برخی دیگر یا گاه موی جلو سر و گاه پاهای آنها را گرفته، آنان را به سوی دوزخ می‌کشند یا در آتش می‌افکنند یا آنکه موی جلو سر و قدم‌های آنان را از پیش رو یا پشت سر به هم می‌رسانند، به گونه‌ای که کمر آنان شکسته شود یا با زنجیر یا غل به یکدیگر می‌بندند و آنان را با صورت در آتش می‌افکنند. بنابر آیات ۳۰ - ۳۱ حاقّه / ۶۹ ملائکه دستور می‌یابند محکوم به عذاب را بگیرند و به غل کشیده، به دوزخ بیفکنند: "خُذوهُ فَغُلّوه * ثُمَّ الجَحِیمَ صَلّوه". آیه درباره مجرمانی است که نامه اعمالشان را به دست چپشان می‌دهند که به گفته‌ای اشاره به کافران است. غل، زنجیری است که بر گردن مجرم نهاده و دست‌ها، پاها و گردن مجرم با آن بسته می‌شد. از آیه "فَکُبکِبوا فیها هُم والغاوون" (شعراء / ۲۶، ۹۴) که کیفیت به دوزخ انداختن بت‌ها، پرستش‌کنندگان آنها، و لشکریان شیطان را بیان کرده استفاده شده که آنها به هنگام سقوط در دوزخ همانند سنگی هستند که از فراز بلندی به دره‌ای پرتاب می‌شود که نخست به نقطه‌ای افتاده، از آنجا به نقطه دیگر تا در قعر دره قرار گیرد. چنانچه آیه شریفه "فَاُمُّهُ هاوِیَه" (قارعه / ۱۰۱، ۹) بدین معنا باشد که مجرم را به سر در آتش دوزخ سرنگون می‌کنند، این آیه نیز چگونگی به دوزخ انداختن برخی محکومان به عذاب را بیان داشته است.

گفته می‌شود که آیه "یَومَ یُدَعّونَ اِلی نارِ جَهَنَّمَ دَعـًّا" (طور / ۵۲، ۱۳) نیز حکایت از پرتاب دوزخیان در جهنم از راه دور دارد. "دعّ" به معنای دفع (دورساختن، راندن) شدید است و از همین‌رو جمعی از مفسران مراد از آیه را راندن دوزخیان به سوی جهنم دانسته‌اند. بسیاری از مفسران در توضیح آیه به تعبیر "دفع با شدت" بسنده کرده و بعضی مرادِ مفسران از "دفع" را راندن به آتش یا پرتاب کردن دوزخیان به آتش دانسته‌اند.

دوزخیان

قرآن کریم در بیانی کلی اعلام می‌دارد که خداوند در قیامت، پس از جداسازی پلیدان از پاکان، همه پلیدان را با همه طبقات و انواعی که دارند در جهنم جای می‌دهد: "لِیَمِیزَ اللّهُ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ ویَجعَلَ الخَبِیثَ بَعضَهُ عَلی بَعضٍ فَیَرکُمَهُ جَمیعـًا فَیَجعَلَهُ فی جَهَنَّمَ اُولکَ هُمُ الخـسِرون". (انفال / ۸، ۳۷) گذشته از این عنوان جامع، برخی عناوین حاکی از افراد و اشیای دوزخی به دلالت آیات قرآن عبارت‌اند از ۱. شیاطین: "ولَقَد زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنیا بِمَصـبیحَ وجَعَلنـها رُجومـًا لِلشَّیـطینِ واَعتَدنا لَهُم عَذابَ السَّعیر" (ملک / ۶۷، ۵)

۲. جنود ابلیس: "وجُنودُ اِبلیسَ اَجمَعون". (شعراء / ۲۶، ۹۵) مراد از جنود ابلیس همان شیاطینی هستند که در آیه "ومَن یَعشُ عَن ذِکرِ الرَّحمـنِ نُقَیِّض لَهُ شَیطـنـًا فَهُوَ لَهُ قَرین" (زخرف / ۴۳، ۳۶) به آنان اشاره شده و هریک از آنان در دوزخ قرین یکی از دوزخیان خواهد بود. 
۳. پیروان شیطان: "لاَملاَنَّجَهَنَّمَ مِنکَ ومِمَّن تَبِعَکَ مِنهُم اَجمَعین" (ص / ۳۸، ۸۵)؛
۴. ستمگران جنّ: "واَمَّا القـسِطونَ فَکانوا لِجَهَنَّمَ حَطَبـا" (جن / ۷۲، ۱۵)؛
۵. کافران: "قُل لِلَّذینَ کَفَروا سَتُغلَبونَ وتُحشَرونَ اِلی جَهَنَّمَ" (آل عمران / ۳، ۱۲)، "ومَن لَم یُؤمِن بِاللّهِ ورَسولِهِ فَاِنّا اَعتَدنا لِلکـفِرینَ سَعیرا" (فتح / ۴۸، ۱۳)؛

۶ و ۷. منافقان و مشرکان: "ویُعَذِّبَ المُنـفِقینَ والمُنـفِقـتِ والمُشرِکینَ والمُشرِکـتِ الظّانّینَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوءِ عَلَیهِم دارَةُ السَّوءِ وغَضِبَ اللّهُ عَلَیهِم ولَعَنَهُم واَعَدَّ لَهُم جَهَنَّمَ" (فتح / ۴۸، ۶)؛

۸. متکبران و کسانی که از عبادت خداوند یا تسلیم در برابر آیات او استکبار ورزند: "فَادخُلوا اَبوبَ جَهَنَّمَ خــلِدینَ فیها فَلَبِئسَ مَثوَی المُتَکَبِّرین" (نحل / ۱۶، ۲۹)، "وقالَ رَبُّکُمُ اُدعونی اَستَجِب لَکُم اِنَّ الَّذینَ یَستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیَدخُلونَ جَهَنَّمَ داخِرین" (غافر / ۴۰، ۶۰)؛
۹. ظالمان و آنان که به ظالمان تکیه کنند: "اِنَّ الَّذینَ کَفَروا وظَـلَموا لَم یَکُنِ اللّهُ لِیَغفِرَ لَهُم ولا لِیَهدِیَهُم طَرِیقا * اِلاّ طَرِیقَ جَهَنَّمَ خــلِدِینَ فِیها اَبَدًا وکانَ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسیرا" (نساء / ۴، ۱۶۸ - ۱۶۹)، "ولا تَرکَنوا اِلَی الَّذینَ ظَـلَموا فَتَمَسَّکُمُ النّارُ وما لَکُم مِن دونِ اللّهِ مِن اَولِیاءَ ثُمَّ لا تُنصَرون" (هود / ۱۱، ۱۱۳)؛
۱۰. مجرمان و متجاوزان به حدود الهی: "ونَسوقُ المُجرِمینَ اِلی جَهَنَّمَ وِردا" (مریم / ۱۹، ۸۶)، "ومَن یَعصِ اللّهَ ورَسولَهُ ویَتَعَدَّ حُدودَهُ یُدخِلهُ نارًا خــلِدًا فیها ولَهُ عَذابٌ مُهین" (نساء / ۴، ۱۴) مانند مسرفان: "لا جَرَمَ اَنَّما تَدعونَنی اِلَیهِ لَیسَ لَهُ دَعوَةٌ فِی الدُّنیا ولا فِی الأخِرَةِ واَنَّ مَرَدَّنا اِلَی اللّهِ واَنَّ المُسرِفینَ هُم اَصحـبُ النّار" (غافر / ۴۰، ۴۳)؛ کسانی که مؤمنی را عمدا به قتل برسانند: "ومَن یَقتُل مُؤمِنـًا مُتَعَمِّدًا فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خــلِدًا فیها وغَضِبَ اللّهُ عَلَیهِ ولَعَنَهُ واَعَدَّ لَهُ عَذابـًا عَظیمـا" (نساء / ۴، ۹۳)؛ زناکاران: "والَّذینَ لایَدعونَ مَعَ اللّهِ اِلـهـًا ءاخَرَ ولا یَقتُلونَ النَّفسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالحَقِّ ولا یَزنونَ ومَن یَفعَل ذلِکَ یَلقَ اَثامـا * یُضـعَف لَهُ العَذابُ یَومَ القِیـمَةِ ویَخلُد فیهِ مُهانـا" (فرقان/ ۲۵، ۶۸ ـ ۶۹)؛ رباخواران: "اَلَّذینَ یَأکُلونَ الرِّبوا لایَقومونَ اِلاّ کَما یَقومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطـنُ مِنَ المَسِّ ذلِکَ بِاَنَّهُم قالوا اِنَّمَا البَیعُ مِثلُ الرِّبوا واَحَلَّ اللّهُ البَیعَ وحَرَّمَ الرِّبوا فَمَن جاءَهُ مَوعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانتَهی فَلَهُ ماسَلَفَ واَمرُهُ اِلَی اللّهِ ومَن عادَ فَاُولکَ اَصحـبُ النّارِ هُم فیها خــلِدون" (بقره / ۲، ۲۷۵)؛ غاصبان اموال یتیمان: "اِنَّ الَّذینَ یَأکُلونَ اَمولَ الیَتـمی ظُـلمـًا اِنَّما یَأکُلونَ فی بُطونِهِم نارًا وسَیَصلَونَ سَعیرا" (نساء / ۴، ۱۰) و...؛
۱۱. تارکان نماز: "ما سَلَکَکُم فی سَقَر * قالوا لَم نَکُ مِنَ المُصَلّین" (مدثّر / ۷۴، ۴۲ - ۴۳)؛ ۱۲. تارکان جهاد و فراریان از میدان جنگ: "فَرِحَ المُخَلَّفونَ بِمَقعَدِهِم خِلـفَ رَسولِ اللّهِ وکَرِهوا اَن یُجـهِدوا بِاَمولِهِم واَنفُسِهِم فی سَبیلِ اللّهِ وقالوا لا تَنفِروا فِی الحَرِّ قُل نارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّا لَو کانوا یَفقَهون" (توبه / ۹، ۸۱)، "ومَن یُوَلِّهِم یَومَذٍ دُبُرَهُ اِلاّ مُتَحَرِّفـًا لِقِتالٍ اَو مُتَحَیِّزًا اِلی فِئَةٍ فَقَد باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ ومَأوهُ جَهَنَّمُ وبِئسَ المَصیر" (انفال / ۸، ۱۶) و....

شدت عذاب جهنم

در آیات ۱۱ - ۱۴ معارج / ۷۰ آمده که انسان مجرم در قیامت دوست دارد فرزندان، همسر، برادر، قبیله و همه مردم زمین را فدا کند تا از عذاب دوزخ برهد: "یَوَدُّ المُجرِمُ لَویَفتَدی مِن عَذابِ یَومَذٍ بِبَنیه * وصـحِبَتِهِ واَخیه * وفَصیلَتِهِ الَّتی تُـ ٔ یه * ومَن فِی‌الاَرضِ جَمیعـًا". آیات ۲۵ - ۲۶ فجر / ۸۹ نیز بیان می‌دارد که در قیامت عذابی بی‌سابقه و بی‌مانند بر دوزخیان تحمیل می‌شود: "فَیَومَذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ اَحَد * ولا یوثِقُ وثاقَهُ اَحَد". آیه ۲۴ غاشیه / ۸۸ هم عذاب دوزخ را عذاب اکبر نامیده است: "فَیُعَذِّبُهُ اللّهُ العَذابَ الاَکبَر" و همچنین آیه "اَلَّذی یَصلَی النّارَ الکُبری" (اعلی / ۸۷، ۱۲) از آتش دوزخ ـ یا یکی از اقسام آن با عنوان بزرگ‌ترین آتش یاد کرده است.

تنوع عذاب‌های جهنم

سوختن با آتش، عذابی است که عموم دوزخیان با آن کیفر می‌شوند؛ آتشی که آنان را از همه سو احاطه کرده است: "لَهُم مِن فَوقِهِم ظُـلَلٌ مِنَ النّارِ ومِن تَحتِهِم ظُـلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللّهُ بِهِ عِبادَهُ یـعِبادِ فاتَّقون" (زمر / ۳۹، ۱۶)، "وقُلِ الحَقُّ مِن رَبِّکُم فَمَن شاءَ فَلیُؤمِن ومَن شاءَ فَلیَکفُر اِنّا اَعتَدنا لِلظّــلِمینَ نارًا اَحاطَ بِهِم سُرادِقُها واِن یَستَغیثوا یُغاثوا بِماءٍ کالمُهلِ یَشوِی الوُجوهَ بِئسَ الشَّرابُ وساءَت مُرتَفَقـا" (کهف / ۱۸، ۲۹)، "لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهادٌ ومِن فَوقِهِم غَواشٍ وکَذلِکَ نَجزِی الظّــلِمین" (اعراف / ۷، ۴۱)؛ اما به جز آتش، با چیزهای دیگری نیز عذاب می‌شوند. بعضی آیه ۱۰ بروج / ۸۵ را از آن رو که عذاب جهنم را از عذاب حریق جدا کرده: "اِنَّ الَّذینَ فَتَنُوا المُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ ثُمَّ لَم یَتوبوا فَلَهُم عَذابُ جَهَنَّمَ ولَهُم عَذابُ الحَریق" و بعضی دیگر آیه۳۵ مدثّر / ۷۴ را که تأکید می‌کند آنچه ذکر شده یکی از عذاب‌های بزرگ است: "اِنَّها لاَِحدَی‌الکُبَر" اشاره به این مطلب دانسته‌اند. آیه "وءاخَرُ مِن شَکلِهِ اَزوج" (ص / ۳۸، ۵۸) نشان می‌دهد که به جز انواع عذاب‌هایی که قرآن از آنها نام برده چیزهای دیگری هم هستند که دوزخیان با آنها عذاب می‌شوند؛ ولی قرآن کریم آنها را به تفصیل بیان نکرده است. از آیات "... اِنّا اَعتَدنا جَهَنَّمَ لِلکـفِرینَ نُزُلا" (کهف / ۱۸، ۱۰۲) و "... کانَت لَهُم جَنّـتُ الفِردَوسِ نُزُلا" (کهف / ۱۸، ۱۰۷) استفاده شده که در قیامت غیر از بهشت و دوزخ ثواب‌ها و کیفرهایی وصف‌ناپذیر وجود دارد. در روایات امور فراوان دیگری ذکر شده‌اند که دوزخیان با آنها عذاب می‌شوند که این دسته از روایات می‌توانند توضیحی برای اجمال آیات یاد شده به شمار آیند.

دیگر ابزارهای عذاب دوزخیان جز آتش، به تصریح قرآن کریم عبارت‌اند از:

۱. حمیم که آبی جوشان است و دوزخیان را در آن کشیده: "اِذِ الاَغلـلُ فی اَعنـقِهِم والسَّلـسِلُ یُسحَبون * فِی الحَمیمِ ثُمَّ فِی النّارِ یُسجَرون" (غافر / ۴۰، ۷۱ - ۷۲)، از بالای سرشان بر آنها می‌ریزند: "... یُصَبُّ مِن فَوقِ رُءوسِهِمُ الحَمیم" (حجّ / ۲۲، ۱۹)، "... ثُمَّ صُبّوا فَوقَ رَأسِهِ مِن عَذابِ الحَمیم" (دخان / ۴۴، ۴۸) و به آنان می‌نوشانند: "... لَهُم شَرابٌ مِن حَمیمٍ وعَذابٌ اَلیمٌ بِما کانوا یَکفُرون" (انعام / ۶، ۷۰)؛
۲. مایعاتی سوزان، بدبو و متعفن و بدطعم: "هـذا فَلیَذوقوهُ حَمیمٌ وغَسّاق" (ص / ۳۸، ۵۷)، "مِن وراهِ جَهَنَّمُ ویُسقی مِن ماءٍ صَدید" (ابراهیم / ۱۴، ۱۶)؛
۳. مایعاتی همانند "مُهْل" (فلزات مذاب) که صورت‌ها را بریان می‌کند و پس از سوختن در آتش و التماس‌های دوزخیان، آنها را وا می‌دارند تا به جای آب از آن بیاشامند: "... واِن یَستَغیثوا یُغاثوا بِماءٍ کالمُهلِ یَشوِی الوُجوهَ بِئسَ الشَّرابُ وساءَت مُرتَفَقـا" (کهف / ۱۸، ۲۹) و چون از آن بیاشامند امعاء آنها پاره پاره خواهد شد: "وسُقوا ماءً حَمیمـًا فَقَطَّعَ اَمعاءَهُم" (محمّد / ۴۷، ۱۵)؛
۴. غذاهای گلوگیر: "وطَعامـًا ذا غُصَّةٍ وعَذابـًا اَلیمـا" (مزمّل / ۷۳، ۱۳) مانند زقوم: "اِنَّ شَجَرَتَ الزَّقّوم * طَعامُ الاَثیم" (دخان / ۴۴، ۴۳ - ۴۴)، "اَذلِکَ خَیرٌ نُزُلاً اَم شَجَرَةُ الزَّقّوم" (صافّات / ۳۷، ۶۲)، "لَأکِلونَ مِن شَجَرٍ مِن زَقّوم". (واقعه / ۵۶، ۵۲) که بر غذاهای تنفرآمیز دوزخیان اطلاق شده است  و غِسْلین: "ولا طَعامٌ اِلاّ مِن غِسلین" (حاقّه / ۶۹، ۳۶) که آب چرک و خونی است که از بدن دوزخیان فرو می‌ریزد  و ضریع: "لَیسَ لَهُم طَعامٌ اِلاّ مِن ضَریع" (غاشیه / ۸۸، ۶) که گیاهی بدبو و تنفرآور است؛
۵. لباس‌هایی از آتش: "... قُطِّعَت لَهُم ثیابٌ مِن نارٍ.".. (حجّ / ۲۲، ۱۹)؛
۶. پیراهن‌هایی از قطران: "سَرابیلُهُم مِن قَطِرانٍ وتَغشی وُجوهَهُمُ النّار" (ابراهیم / ۱۴، ۵۰) که به مس مذاب  یا ماده‌ای سیاه و اشتعال‌پذیر تفسیر شده است؛
۷. غل و زنجیر: "اِنّا اَعتَدنا لِلکـفِرینَ سَلـسِلاً واَغلـلاً وسَعیرا" (انسان / ۷۶، ۴)، "وتَرَی المُجرِمینَ یَومَذٍ مُقَرَّنینَ فِی الاَصفاد" (ابراهیم / ۱۴، ۴۹)، "اِنَّ لَدَینا اَنکالاً وجَحیمـا" (مزمّل / ۷۳، ۱۲) که با آن دست‌ها را به گردن  یا دوزخیان را به یکدیگر  یا هر یک از دوزخیان را به قرین شیطانی خود  می‌بندند.

۸. بادهای سوزنده که از منافذ پوست عبور کرده، جسم را می‌سوزانند: "فَمَنَّ اللّهُ عَلَینا ووقـنا عَذابَ السَّموم" (طور / ۵۲، ۲۷)، "واَصحـبُ الشِّمالِ ما اَصحـبُ الشِّمال * فی سَمومٍ وحَمیم" (واقعه / ۵۶، ۴۱ - ۴۲)

۹. گرزهای آهنین: "ولَهُم مَقـمِعُ مِن حَدید" (حجّ / ۲۲، ۲۱) و طلا و نقره که در آتش دوزخ گداخته شده، با آن بر دوزخیان داغ می‌نهند: "یَومَ یُحمی عَلَیها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکوی بِها جِباهُهُم وجُنوبُهُم وظُهورُهُم هـذا ما کَنَزتُم لاَِنفُسِکُم فَذوقوا ما کُنتُم تَکنِزون". (توبه / ۹، ۳۵) در آیه قبل کسانی که زر و سیم را بر هم انباشته، آنها را در راه خدا هزینه نمی‌کنند به عذاب دردناک تهدید شده‌اند: "... والَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ والفِضَّةَ ولا یُنفِقونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرهُم بِعَذابٍ اَلیم". (توبه / ۹، ۳۴) سپس در توضیح عذاب آنان بیان شده که زر و سیمِ اندوخته شده را در آتش دوزخ گداخته، پیشانی، پهلو و پشتشان را با آن داغ می‌نهند و به آنها می‌گویند: این همان چیزی است که برای خودتان اندوختید. اکنون بچشید آنچه را برای خود اندوخته بودید. (توبه / ۹، ۳۵) روایاتی  از رسول گرامی(ص) و امام باقر(ع) نشان می‌دهند که آیه شریفه به اموالی اشاره دارد که بدون پرداخت حقوق واجب جمع‌آوری شده‌اند.

احوال جهنمیان

دوزخیان از پروردگار خویش محجوب: "کَلاّ اِنَّهُم عَن رَبِّهِم یَومَذٍ لَمَحجوبون" (مطفّفین / ۸۳، ۱۵) و از رحمت خداوند متعالی مطرود و ملامت شده‌اند: "... ثُمَّ جَعَلنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصلـها مَذمومـًا مَدحورا" (اسراء / ۱۷، ۱۸)، "... فَتُلقی فی جَهَنَّمَ مَلومـًا مَدحورا". (اسراء / ۱۷، ۳۹) آنان دچار شرمساری،ذلت و خواری‌اند: "رَبَّنا اِنَّکَ مَن تُدخِلِ النّارَ فَقَد اَخزَیتَهُ.".. (آل عمران / ۳، ۱۹۲)، "... وتَرهَقُهُم ذِلَّةٌ."... (یونس / ۱۰، ۲۷) آیه "قالَ اخسَـ ٔ ا فیها ولا تُکَلِّمون" (مؤمنون / ۲۳، ۱۰۸) نمونه‌ای از بی‌مقداری دوزخیان را نشان داده است. افزون بر ذلت که تیرگی معنوی به شمار می‌آید از نظر ظاهر نیز چهره‌هاشان چنان سیاه است که گویی با پاره‌هایی از شب تاریک پوشانده شده است: "... کَاَنَّما اُغشِیَت وُجوهُهُم قِطَعـًا مِنَ الَّیلِ مُظلِمـًا اُولکَ اَصحـبُ النّارِ هُم فِیها خــلِدون" (یونس / ۱۰، ۲۷) و آنان را در آتش بر صورت‌هاشان می‌کشانند: "یَومَ یُسحَبونَ فِی النّارِ عَلی وُجوهِهِم ذوقوا مَسَّ سَقَر".

(قمر / ۵۴، ۴۸) صورت‌هاشان سوخته و لب‌هایشان بر اثر سوختگی جمع شده و دندان‌هایشان از میان لب‌ها پیداست: "تَلفَحُ وُجوهَهُمُ النّارُ وهُم فیها کــلِحون". (مؤمنون / ۲۳، ۱۰۴) دچار تشنگی شدیدند: "ونَسوقُ المُجرِمینَ اِلی جَهَنَّمَ وِردا" (مریم / ۱۹، ۸۶)؛ ولی به جای آب به آنان مایعاتی جوشان و متعفن می‌نوشانند: "لا یَذوقونَ فیها بَردًا ولا شَرابـا * اِلاّ حَمیمـًا وغَسّاقـا". (نبأ / ۷۸، ۲۴ - ۲۵) هیچ امیدی به تخفیف عذاب هر چند با مرگ ندارند: "لا یُفَتَّرُ عَنهُم وهُم فیهِ مُبلِسون" (زخرف / ۴۳، ۷۵)، "والَّذینَ کَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ لا یُقضی عَلَیهِم فَیَموتوا ولا یُخَفَّفُ عَنهُم مِن عَذابِها کَذلِکَ نَجزی کُلَّ کَفور". (فاطر / ۳۵، ۳۶) در آتش دوزخ می‌سوزند؛ ولی هرگز نمی‌میرند تا راحت شوند: "اِنَّهُ مَن یَأتِ رَبَّه مُجرِمـًا فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا یَموتُ فیها ولا یَحیی" (طه / ۲۰، ۷۴)، بلکه دوباره پوستی برای چشیدن عذاب برای آنان فراهم می‌آید: "اِنَّ الَّذینَ کَفَروا بِـ ٔ یـتِنا سَوفَ نُصلیهِم نارًا کُلَّما نَضِجَت جُلودُهُم بَدَّلنـهُم جُلودًا غَیرَها لِیَذوقوا العَذابَ اِنَّ اللّهَ کانَ عَزیزًا حَکِیمـا". (نساء / ۴، ۵۶) تقاضای مرگ می‌کنند؛ ولی درخواست آنان رد می‌شود: "ونادَوا یـمــلِکُ لِیَقضِ عَلَینا رَبُّکَ قالَ اِنَّکُم مـکِثون". (زخرف / ۴۳، ۷۷) صبر و بی‌تابی برای آنان یکسان است: "اِصلَوها فَاصبِروا اَو لا تَصبِروا سَواءٌ عَلَیکُم اِنَّما تُجزَونَ ما کُنتُم تَعمَلون". (طور / ۵۲، ۱۶) همه چیز برای‌آنان سوزنده است و از هر چیزی که ذره‌ای خنکی برای آنان داشته باشد محروم‌اند: "لا یَذوقونَ فیها بَردًا ولا شَرابـا". (نبأ / ۷۸، ۲۴) ویژگی‌های آفرینشی انسان در آنان باقی است، بنابراین چنین نیست که بدن آنان با آتش سازگار باشد و از آتش رنج نبرد، در نتیجه آنان همواره در تلاشی بی‌ثمر و آرزویی دست نیافتنی برای فرار از دوزخ‌اند؛ اما هرگز به این آرزو دست نخواهند یافت و هر بار که قصد خروج دارند آنها را به دوزخ بازمی‌گردانند: "کُلَّما اَرادوا اَن یَخرُجوا مِنها مِن غَمٍّ اُعیدوا فیها وذُوقوا عَذابَ الحَریق" (حجّ / ۲۲، ۲۲)، "واَمَّا الَّذینَ فَسَقوا فَمَأوهُمُ النّارُ کُلَّما اَرادوا اَن یَخرُجوا مِنها اُعیدوا فیها وقیلَ لَهُم ذُوقوا عَذابَ النّارِ الَّذی کُنتُم بِهِ تُکَذِّبون". (سجده / ۳۲، ۲۰) از شدت عذاب، در هر نفس که فرو برند و نیز هر نفس که برآرند، ناله‌ای بلند با صدایی گوش‌خراش چونان آواز درازگوشان دارند: "فَاَمَّا الَّذینَ شَقوا فَفِی النّارِ لَهُم فیها زَفیرٌ وشَهیق". (هود / ۱۱، ۱۰۶) همه وجود آنان را از بالا و پایین عذاب فرا گرفته است: "یَومَ یَغشـهُمُ العَذابُ مِن فَوقِهِم ومِن تَحتِ اَرجُلِهِم ویَقولُ ذوقوا ما کُنتُم تَعمَلون" (عنکبوت / ۲۹، ۵۵)، به گونه‌ای که هیچ جزئی از وجود آنان از عذاب مصون نیست: "لَهُم مِن فَوقِهِم ظُـلَلٌ مِنَ النّارِ ومِن تَحتِهِم ظُـلَلٌ ذلِکَ یُخَوِّفُ اللّهُ بِهِ عِبادَهُ یـعِبادِ فاتَّقون". (زمر / ۳۹، ۱۶) دوزخیان را به غل می‌کشند؛ یعنی دست و پا و گردن آنان را به یکدیگر می‌بندند؛ آن‌گاه با زنجیری به طول ۷۰ ذراع به بند می‌کشند: "خُذوهُ فَغُلّوه * ثُمَّ الجَحِیمَ صَلّوه * ثُمَّ فی سِلسِلَةٍ ذَرعُها سَبعونَ ذِراعـًا فاسلُکوه" (حاقّه / ۶۹، ۳۰ - ۳۲) و با چنین حالی آنان را در مکان‌هایی تنگ از آتش می‌افکنند و در این حال فریادهای "واثبوراه" به گونه‌ای از آنان بر می‌خیزد که وصف ناپذیر است: "واِذا اُلقوا مِنها مَکانـًا ضَیِّقـًا مُقَرَّنینَ دَعَوا هُنالِکَ ثُبورا" (فرقان/ ۲۵، ۱۳) و چنان به آنان فشار وارد می‌شود که حال آنان همانند میخی است که در دیوار کوبیده شده است. از هر جای بدن چه از درون و چه بیرون، حتی از رستنگاه هر مو رنجی همانند سکرات مرگ بر دوزخیان تحمیل می‌شود که با مانند آن رنج، انسان زنده می‌میرد؛ اما دوزخیان از این رنج نمی‌میرند تا رهایی یابند: "یَتَجَرَّعُهُ ولا یَکادُ یُسیغُهُ ویَأتیهِ المَوتُ مِن کُلِّ مَکانٍ وما هُوَ بِمَیِّتٍ ومِن وراهِ عَذابٌ غَلیظ". (ابراهیم / ۱۴، ۱۷) جای هر دوزخی را در بهشت ـ که اگر اطاعت پروردگار کرده بود در آن متنعم بود ـ به او نشان می‌دهند و با دیدن این منظره و از اینکه عده‌ای دیگر وارث جایگاه آنان در بهشت شده‌اند: "اَلَّذینَ یَرِثونَ الفِردَوسَ هُم فیها خــلِدون" (مؤمنون / ۲۳، ۱۱) اندوهی وصف‌ناپذیر بر دوزخیان چیره می‌شود. هریک از دوزخیان را شیطانی همراهی می‌کند و همواره با او خواهد بود: "ومَن یَعشُ عَن ذِکرِ الرَّحمـنِ نُقَیِّض لَهُ شَیطـنـًا فَهُوَ لَهُ قَرین" (زخرف / ۴۳، ۳۶)، "واِذَا النُّفوسُ زُوِّجَت". (تکویر / ۸۱، ۷) این همراهی آن چنان برای دوزخی مایه عذاب و سختی است که عذاب آتش در کنار آن رنگ می‌بازد و همه آرزوی دوزخی آن است که میان او و شیطان همراهش فاصله‌ای همانند فاصله مغرب و مشرق باشد: "حَتّی اِذا جاءَنا قالَ یــلَیتَ بَینی وبَینَکَ بُعدَ المَشرِقَینِ فَبِئسَ القَرین". (زخرف / ۴۳، ۳۸) همه خواستنی‌هایی که در دنیا داشته‌اند از آنان گرفته می‌شود: "وحیلَ بَینَهُم وبَینَ ما یَشتَهونَ.".. (سبأ / ۳۴، ۵۴)؛ ولی صفات زشتی که در دنیا در جان آنان نهادینه شده در دوزخ نیز با آنان می‌ماند، در نتیجه آنها در قیامت نیز دروغ می‌گویند: "یَومَ یَبعَثُهُمُ اللّهُ جَمیعـًا فَیَحلِفونَ لَهُ کَما یَحلِفونَ لَکُم" (مجادله / ۵۸، ۱۸) و در دوزخ هم با یکدیگر دشمنی ورزیده، با هم نزاع می‌کنند: "اِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ اَهلِ النّار". (ص / ۳۸، ۶۴) .

خلود کافران در جهنم

قرآن کریم بیش از ۷۰ بار درباره بهشت و جهنم واژه خلد و مشتقات آن را به کار برده که ۳۹ مورد آن درباره عذاب دوزخ است؛ همچنین تعابیر دیگری مانند "اِنَّکُم مـکِثون" (زخرف / ۴۳، ۷۷)، "اِنَّ عَذابَها کانَ غَرامـا" (فرقان/ ۲۵، ۶۵)، "مَأوهُم جَهَنَّمُ" (آل‌عمران / ۳، ۱۹۷؛ نساء / ۴، ۱۲۱؛ توبه / ۹، ۹۵)، "مَأوهُمُ النّارُ" (یونس / ۱۰، ۸)، "عَذابٌ مُقیم" (توبه / ۹، ۶۸)، (هود / ۱۱، ۳۹) (زمر / ۳۹، ۴۰)، "وما هُم عَنها بِغابین" (انفطار / ۸۲، ۱۶)، "وما هُم بِخـرِجینَ مِنَ النّار" (بقره / ۲، ۱۶۷)، "وما هُم بِخـرِجینَ مِنها" (مائده / ۵، ۳۷)، به کار رفته که همگی به گونه‌ای خلود را می‌رسانند. بعضی از مفسران مراد از عذاب غلیظ در آیه ۱۷ ابراهیم / ۱۴ و عذاب اکبر در آیه ۲۴ غاشیه / ۸۸ را خلود در آتش دانسته‌اند، با این حال بعضی با توجیه ظاهر آیات مزبور و با استناد به ادله عقلی یا ظاهر آیاتی مانند: "لـبِثینَ فیها اَحقابـا" (نبأ / ۷۸، ۲۳)، "جَزاءً وِفاقـا" (نبأ / ۷۸، ۲۶) و "خــلِدینَ فیها مادامَتِ السَّمـوتُ والاَرضُ اِلاّ ما شاءَ رَبُّکَ اِنَّ رَبَّکَ فَعّالٌ لِما یُرید" (هود / ۱۱، ۱۰۷) ابدیت عذاب را منکر و برآن‌اند که عذاب برای دوزخیان پایان خواهد یافت و خلود را به زمان طولانی تفسیر می‌کنند. با توجه به آیات فراوانی که بر جاودانگی عذاب جمعی از دوزخیان دلالت دارند، نظریه انقطاع عذاب در همه اَشکال آنکه مجموعا به ۷ نظریه بالغ می‌شود و نیز روایاتی از طریق عامه که حاکی از پایان یافتن عذاب دوزخ و برچیده شدن بساط جهنم‌اند، به دلیل مخالفت با کتاب و نیز روایات مستفیض از طریق اهل بیت(ع) رد شده است. علمای شیعه با اتفاق برآن‌اند که جاودانگی در عذاب مخصوص کسانی است که با شرک یا کفر از دنیا رفته باشند؛ اما کسانی که با اعتقاد به توحید از دنیا رفته‌اند، هرچند به گناهان کبیره آلوده بوده واز آن توبه نکرده باشند، پس از مدتی از عذاب نجات خواهند یافت؛ ولی معتزله و خوارج بر آن‌اند که گناهکاران از اهل توحید نیز برای همیشه در عذاب‌اند و برای اثبات مدعای خود به آیاتی استدلال کرده‌اند؛ مانند "ومَن یَقتُل مُؤمِنـًا مُتَعَمِّدًا فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خــلِدًا فیها وغَضِبَ اللّهُ عَلَیهِ ولَعَنَهُ واَعَدَّ لَهُ عَذابـًا عَظیمـا" (نساء / ۴، ۹۳)، "بَلی مَن کَسَبَ سَیِّئَةً واَحـطَت بِهِ خَطِیـ ٔ تُهُ فَاُولکَ اَصحـبُ النّارِ هُم فِیها خــلِدون" (بقره / ۲، ۸۱)، "... ومَن یَعصِ اللّهَ ورَسولَهُ فَاِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خــلِدینَ فیها اَبَدا" (جنّ / ۷۲، ۲۳)، "ومَن یَعصِ اللّهَ ورَسولَهُ ویَتَعَدَّ حُدودَهُ یُدخِلهُ نارًا خــلِدًا فیها ولَهُ عَذابٌ مُهین" (نساء / ۴، ۱۴)، "اِنَّ المُجرِمینَ فی عَذابِ جَهَنَّمَ خــلِدون" (زخرف / ۴۳، ۷۴) و "والَّذینَ کَسَبوا السَّیِّـ ٔ تِ جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثلِها وتَرهَقُهُم ذِلَّةٌ ما لَهُم مِنَ اللّهِ مِن عاصِمٍ کَاَنَّما اُغشِیَت وُجوهُهُم قِطَعـًا مِنَ الَّیلِ مُظلِمـًا اُولکَ اَصحـبُ النّارِ هُم فِیها خــلِدون". (یونس / ۱۰، ۲۷) در برابر، منکران خلود مرتکبان کبیره ضمن پاسخ از استدلال به آیات فوق به آیاتی نظیر "اِنَّ اللّهَ لا یَغفِرُ اَن یُشرَکَ بِهِ ویَغفِرُ ما دونَ ذلِکَ لِمَن یَشاءُ ومَن یُشرِک بِاللّهِ فَقَدِ افتَرَی اِثمـًا عَظیمـا" (نساء / ۴، ۴۸)، "اِنَّ اللّهَ لا یَغفِرُ اَن یُشرَکَ بِهِ ویَغفِرُ ما دونَ ذلِکَ لِمَن یَشاءُ ومَن یُشرِک بِاللّهِ فَقَد ضَلَّ ضَلـلاً بَعیدا" (نساء / ۴، ۱۱۶) و "بَلی مَن کَسَبَ سَیِّئَةً واَحـطَت بِهِ خَطِیـ ٔ تُهُ فَاُولکَ اَصحـبُ النّارِ هُم فِیها خــلِدون" (بقره / ۲، ۸۱) استناد جسته‌اند. .

نگهبانان دوزخ

در آیات "وسیقَ الَّذینَ کَفَروا اِلی جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتّی اِذا جاءُوها فُتِحَت اَبوبُها وقالَ لَهُم خَزَنَتُها" (زمر / ۳۹، ۷۱)، "وقالَ الَّذینَ فِی‌النّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادعوا رَبَّکُم یُخَفِّف عَنّا یَومـًا مِنَ العَذاب" (غافر / ۴۰، ۴۹) و "تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الغَیظِ کُلَّما اُلقِیَ فیها فَوجٌ سَاَلَهُم خَزَنَتُها اَلَم یَأتِکُم نَذیر" (ملک / ۶۷، ۸) از خزنه جهنم سخن رفته است. خزنه جمع خازن به معنای نگهبان است. درآیه ۳۱ مدثّر / ۷۴ از خزنه جهنم باعنوان "اَصحاب النار" یاد و بیان شده که آنان از ملائکه‌اند: "وما جَعَلنا اَصحـبَ النّارِ اِلاّ مَلـکَةً.".. و در آیه ۶ تحریم / ۶۶ نیز تصریح شده که گماشتگان دوزخ فرشتگان‌اند: "... عَلَیها مَلـکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ."... گفته می‌شود: از آن‌رو خداوند متعالی گماشتگان دوزخ را از ملائکه قرار داده که عالم ملک در سلطه عالم ملکوت قرار دارد و در نتیجه ملائکه که از عالم ملکوت‌اند بر اهل عذاب سلطه و غلبه دارند یا از آن‌رو که از جنس آدمیان و جنیانی که در دوزخ عذاب می‌شوند نباشند تا هیچ زمینه‌ای برای ترحم و انس گرفتن میان آنان و اهل عذاب نباشد و هم از آن‌رو که ملائکه در زمینه عذاب مجرمان سختگیرترین و نیرومندترین و در زمینه خشم برای خدا شدیدترین آفریده‌های خداوند بوده، در اجرای دستورهای سخت، از همه تواناترند. در آیه ۱۸ علق / ۹۶ از خزنه جهنم با نام "زبانیه" یاد شده است: "سَنَدعُ الزَّبانِیَه". مفسران مراد از زبانیه را ملائکه عذاب دانسته‌اند. "زبانیه" از ریشه "زبن" به معنای دفع همراه با شدت و به نظری واژه زبانیه به معنای شُرْطه (پلیس) یا مقامات لشکری است. در آیه ۷۷ زخرف / ۴۳ از "مالک" یاد شده که دوزخیان از او تقاضا می‌کنند که از پروردگارش بخواهد که آنان را بمیراند تا از عذاب برهند: "ونادَوا یـمــلِکُ لِیَقضِ عَلَینا رَبُّکَ قالَ اِنَّکُم مـکِثون". طبق آیه ۳۱ مدثّر / ۷۴ مالک از فرشتگان گماشته شده بر دوزخ است و صریح روایتی از رسول گرامی(ص) و ظاهر روایاتی از امام باقر و امام صادق(ع) و نیز روایات عامه نشان می‌دهد که او فرمانده فرشتگان گماشته شده بر دوزخ است. از همین روایات استفاده می‌شود که مالک نام فرشته یادشده است، چنان‌که بعضی به آن تصریح کرده‌اند؛ ولی از سخنان بعضی از مفسران شاید استفاده شود که مالک نام فرشته یاد شده نیست، بلکه از آن‌رو که او زمامدار امر دوزخ است با این لفظ به او اشاره شده است. به نظری این فرشته را از آن رو مالک نامیده‌اند که امر دوزخیان به او واگذار شده و دوزخیان کسانی هستند که دنیا را مالک بوده و آن را بر همه چیز ترجیح می‌داده‌اند. قرآن کریم ملائکه نگهبان دوزخ را با عناوین "غِلاظ" و "شِداد" وصف کرده و یادآور شده که آنها از فرمان خدا سرپیچی‌نکرده، هرچه را دستور دارند عمل می‌کنند: "... عَلَیها مَلـکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعصونَ اللّهَ ما اَمَرَهُم ویَفعَلونَ ما یُؤمَرون". (تحریم / ۶۶، ۶) واژه "غِلاظ" اشاره به تندخویی و رفتار خشن آنان، و واژه "شِداد" اشاره به عزم راسخ و نیرومند در امتثال فرمان‌های خداوند است. در احادیث معراج که دیدار رسول گرامی(ص) از دوزخ و ملاقات با مالک را بازگو کرده، آمده است که برخلاف سایر فرشتگان که با چهره‌ای گشاده با پیامبر(ص) روبه رو شده‌اند، پیامبر(ص) مالک را ترشرو و با چهره‌ای درهم کشیده مشاهده فرموده و جبرئیل(ع) توضیح داده که خداوند او را این چنین آفریده و هرگز نخندیده و نخواهد خندید و جبرئیل و همه فرشتگان از او بیمناک‌اند. وظیفه نگهبانان دوزخ، شکنجه دوزخیان با انواع عذاب و ممانعت از خروج آنان از دوزخ است.

برخلاف دوزخیان که مشمول غضب خداوند بوده، از رحمت الهی دورند، ملائکه موکل بر دوزخ مورد ثنای الهی قرار گرفته‌اند: "لایَعصونَ اللّهَ ما اَمَرَهُم ویَفعَلونَ ما یُؤمَرون". (تحریم / ۶۶، ۶) به روایتی از امام عسکری(ع) آتش دوزخ هرچند برای کافران عذاب ولی برای خزنه جهنم رحمت است. به گفته‌ای شکنجه دوزخیان برای خزنه جهنم مایه سرور و لذت است. .

تعداد خازنان

آیه "عَلَیها تِسعَةَ عَشَر" (مدثّر / ۷۴، ۳۰) به صورت مبهم عدد گماشتگان دوزخ را ۱۹ ذکر کرده است، در نتیجه احتمالات گوناگونی از سوی مفسران طرح شده؛ مانند آنکه مجموع گماشتگان بر دوزخ ۱۹ فرشته‌اند که مالک نیز در شمار آنان است یا آنکه مالک در شمار آنان نیامده و در نتیجه آنان ۲۰ فرشته‌اند. به گفته‌ای مراد ۱۹ صف یا ۱۹ صنف از فرشتگان است و به نظری آیه مذکور به عدد رؤسای نگهبانان دوزخ اشاره دارد که تعداد زیردستان آنان را جز خدا کسی نمی‌داند و آیه "وما جَعَلنا اَصحـبَ النّارِ اِلاّ مَلـکَةً... وما یَعلَمُ جُنودَ رَبِّکَ اِلاّ هُوَ وما هِیَ اِلاّ ذِکری لِلبَشَر" (مدثّر / ۷۴، ۳۱) به این حقیقت اشاره دارد. در روایتی از تفسیر قمی آمده است که بر هر یک از دوزخیان ۱۹ فرشته گماشته می‌شود که او را عذاب کنند. در سرّ اختصاص دادن ۱۹ گماشته بر دوزخ توجیهاتی ذوقی ارائه شده که بعضی تلویحا آن را تفسیر به رأی دانسته‌اند. .

گفت و گوی دوزخیان با خداوند، ملایکه و بهشتیان

بر اساس آیات قرآن، خداوند متعالی، ملائکه موکل بر جهنم، اهل بهشت و اصحاب اعراف خطاب‌هایی به دوزخیان دارند و آنها نیز پاسخ‌هایی می‌دهند، چنان‌که در آیاتی از سخنان اهل دوزخ با یکدیگر، درخواست‌های دوزخیان از خداوند متعالی، بهشتیان، خازنان جهنم و پاسخ آنان و نیز آرزوهایی از اهل دوزخ سخن به میان آمده است.

در خطاب‌هایی از سوی خداوند متعالی (مؤمنون / ۲۳، ۱۰۳ - ۱۱۴؛ غافر / ۴۰، ۱۰ - ۱۲؛ جاثیه / ۴۵، ۳۱ - ۳۵) و ملائکه دوزخ (غافر / ۴۰، ۵۰؛ ملک / ۶۷، ۹ - ۱۱) به دوزخیان یادآوری می‌شود که آنان به رغم اتمام حجت و ارسال پیامبران، آیات الهی و قیامت را تکذیب کرده، به آن کفر ورزیده‌اند و در برابر آن استکبار کرده و به استهزاء دست زده‌اند؛ همچنین در این خطاب‌ها دوزخیان، ملامت شده، از نجات نومید می‌شوند، از این رو آنان به اعتراف به گناه، اظهار پشیمانی و توبه روی آورده، درخواست نجات می‌کنند که از آنان پذیرفته نمی‌شود، بلکه به آنان اعلام می‌شود که به طور کامل از رحمت الهی مطرود بوده، در آتش خواهند ماند. اصحاب اعراف نیز ضمن سخنانی ملامت‌آمیز خطاب به جمعی از دوزخیان، به گروهی از مؤمنان اشاره کرده، از دوزخیان می‌پرسند: آیا اینان همان کسانی هستند که شما سوگند یاد کردید که خداوند هیچ گاه آنان را مشمول رحمت خود قرار نخواهد داد؟ سپس به مؤمنان یاد شده می‌گویند: شما وارد بهشت شوید. (اعراف / ۷، ۴۸ ـ ۴۹).

در گفت و گوهایی میان اهل بهشت و دوزخیان، بهشتیان از سر توبیخ، صدق وعده الهی را به دوزخیان یادآور شده (اعراف / ۷، ۴۴)، در پرسشی از سر شماتت، سبب گرفتار شدن به دوزخ را از آنان می‌پرسند (مدّثر / ۷۴، ۳۸ - ۴۲)؛ همچنین دوزخیان از اهل بهشت آب و ارزاق بهشتی می‌خواهند؛ ولی جواب رد می‌شنوند. (اعراف / ۷، ۵۰).

جمع‌بندی گفته‌های دوزخیان در آتش عبارت است از التماس برای بازگشت به دنیا (شعراء / ۲۶، ۱۰۲؛ بقره / ۲، ۱۶۷؛ مؤمنون / ۲۳، ۱۰۷)، بیرون آمدن از آتش (فاطر / ۳۵، ۳۷، غافر / ۴۰، ۱۱) و تخفیف عذاب (غافر / ۴۰، ۴۹) یا درخواست مرگ (زخرف / ۴۳، ۷۷)، پرخاش به سران و بزرگان خود (ص / ۳۸، ۶۰)، نفرین بر آنان (اعراف / ۷، ۳۸؛ احزاب / ۳۳، ۶۸؛ ص / ۳۸، ۶۱)، درخواست از آنان برای تحمل بخشی از عذاب آنها (غافر / ۴۰، ۴۷) و اظهار حسرت و آرزوی پیروی از خداوند متعالی و پیامبران در دنیا. (احزاب / ۳۳، ۶۶).

گفت و گوهای خصمانه دوزخیان با یکدیگر

قرآن کریم پس از بیان مشاجره‌های دوزخیان با یکدیگر در جمله‌ای کوتاه درباره روابط حاکم بر دوزخیان و احساس آنها نسبت به یکدیگر فرموده است که به یقین این مخاصمه و ستیزه‌گری اهل آتش با یکدیگر ثابت و واقع شدنی است: "اِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ اَهلِ‌النّار". (ص / ۳۸، ۶۴) این امر ناشی از خوی تنازع و تشاجری است که در دنیا بر آنها حاکم بوده و در دوزخ آشکار می‌گردد. نمونه‌هایی از تخاصم دوزخیان با یکدیگر در آیات ۵۹ ـ ۶۱ ص / ۳۸؛ ۳۸ - ۳۹ اعراف / ۷؛ ۴۷ - ۴۸ غافر / ۴۰ و ۹۶ - ۱۰۲ شعراء / ۲۶ ارائه شده‌اند.

آیات ۶۲ ـ ۶۳ سوره ص / ۳۸ بیان می‌دارند که دوزخیان در دوزخ به جست و جوی مؤمنانی می‌پردازند که در دنیا آنها را از اشرار دانسته، مسخره می‌کردند؛ ولی هیچ یک از آنان را در دوزخ نمی‌بینند؛ آن‌گاه به یکدیگر می‌گویند: ما را چه شده است که مردانی را که از زمره اشرار می‌شمردیم در اینجا نمی‌بینیم؟ آیا آنان نجات یافته‌اند و ما به ناحق آنها را به تمسخر می‌گرفتیم یا آنان نیز در آتش‌اند ولی چشمان ما از آنها منحرف است که آنان را نمی‌بینیم: "وقالوا ما لَنا لا نَری رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُم مِنَ‌الاَشرار * اَتَّخَذنـهُم سِخریـًّا اَم زاغَت عَنهُمُ الاَبصـر". بعضی آیه را اشاره به ابوجهل و امثال او دانسته‌اند که آنها در دوزخ افرادی مانند عمار و بلال حبشی را ندیده، سخن یاد شده را می‌گویند. در روایتی از امام صادق(ع) آیه فوق بر منحرفان از ولایت اهل‌بیت(ع) و پیروان آنان تطبیق شده است .

جهنم در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور از این مدخل آیاتی است که دشمنان پیامبر از سوی خداوند تهدید به آتش جهنم شده‌اند و یا نتیجه اعمال آنها دخول در آتش جهنم ذکرشده است و یا اینکه ظالمان و مشرکان در آتش جهنم آرزو می‌کنند که ای کاش از پیامبر پیروی کرده بودیم.

1. ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾
2. ﴿أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا فِيهَا ذَلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ﴾
3. ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾
4. ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا﴾
5. ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾
6. ﴿يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾
7. ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾
8. ﴿وَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ * وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾
9. ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَكَرِهُوا أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ﴾
10. ﴿وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا * وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَلِيلًا * إِنَّ لَدَيْنَا أَنْكَالًا وَجَحِيمًا * وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا أَلِيمًا﴾
11. ﴿أَرَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّى﴾؛ ﴿كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ﴾؛ ﴿سَنَدْعُ الزَّبَانِيَةَ﴾
12. ﴿وَلَوْلَا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلَاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾
13. ﴿فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا﴾
14. ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ * أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾

نکات: در آیات فوق این محورها مطرح گردیده است:

1. دشمنان پیامبر به عذاب جهنم تهدید شده‌اند: ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى... وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾... ﴿مَنْ يُحَادِدِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ﴾
2. مخالفت و نافرمانی از پیامبر اسلام از اسباب خلود در آتش جهنم. ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا﴾.
3. آرزوی جهنمیان در قیامت، اطاعت از رسول خدا در دنیا: ﴿يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾.
4. ایمان به رسالت پیامبر اسلام و قرآن، موجب مصونیت از ابتلاءبه جهنم: ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ....فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾
5. تخلف از همراهی پیامبر در جهاد، موجب گرفتاری به عذاب جهنم.: ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ... قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ﴾
6. تکذیب پیامبر و تعالیم او، درپی دارنده آتش سوزان جهنم: ﴿وَذَرْنِي وَالْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ... إِنَّ لَدَيْنَا أَنْكَالًا وَجَحِيمًا﴾
7. سد راه پیامبر و اخلال بر علیه وی، موجب گرفتاری آتش سوزان جهنم: ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا﴾.
8. استفاده ابزاری از دین و مسجد برای یاری رساندن به دشمنان خدا و رسول از موجبات ورود به آتش جهنم: ﴿وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا﴾
9. ﴿أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: