حدیث منزلت در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حدیث منزلت است. "حدیث منزلت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حدیث منزلت در حدیث - حدیث منزلت در نهج البلاغه - حدیث منزلت در کلام اسلامی - حدیث منزلت در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث منزلت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

حدیث منزلت بیانگر مقام امیرالمؤمنین(ع)

• حدیث منزلت از روشن‌ترین و قوی‌ترین دلایل امامت و خلافت حضرت علی(ع) است. حدیثی از پیامبر اسلام(ص) که با شکوهمندترین عناوین از علی(ع) یاد کرده است. این گونه احادیث در قلم و بیان عالمان و محدثان به اقتضای صراحت کلام پیامبر(ص) به "احادیث منزلت" مشهورند: «أَنْتَ خَلِیفَتِی فِی أَهْلِی وَ دَارِ هِجْرَتِی وَ قَوْمِی، أَمَا تَرْضَی أَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی»و به تعبیر دیگر: «أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی».
• ماجرای صدور روایت از این قرار است: زمانی که پیامبر(ص) از احتمال هجوم سپاه روم به مدینه باخبر شد، مسلمانان را فراخواند و فرمان داد برای حرکت به سوی سپاه روم آماده شوند، از سوی دیگر می‌دانست منافقان ممکن است در غیاب او دسیسه کنند و مدینه را به آشوب کشند از این رو، تصمیم گرفت امام علی(ع) را با خود نَبَرَد و در مدینه بگذارد. چون منافقان از تصمیم پیامبر(ص) آگاه شدند، شایعه انداختند پیامبر(ص) به علی(ع) بی‌مهری کرده و او را با خود نمی‌برد، امام خود را به پیامبر رساند و جوّ شایعه را گزارش داد. پیامبر(ص) نیز برای روشن ساختن هدف خویش از همراه نکردن علی(ع) با سپاه، از مقام و منزلت والای او نزد خویش پرده برداشت و همۀ مسؤولیت‌های خود را (به جز نبوت) بر دوش او نهاد و زعامت و رهبری پس از خود را به او سپرد و بدین‌سان، کوشش منافقان را بدون نتیجه گذاشت. این حدیث در صد حدیثِ اهل سنت و هفتاد حدیث شیعه آمده است.

مقام هارون در قرآن

• در قرآن کریم، مقام‌های هارون چنین بیان داشته شده: ﴿وَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي هَارُونَ أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾؛ ﴿لَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا﴾؛ هارون(ع) در غیاب موسی(ع) جانشین او نیز بوده است.

حدیث منزلت و اثبات شؤون پیامبر برای علی(ع)

• در احادیث پیامبر(ص) مقام‌های هارون برای علی(ع) به صراحت، تعیین شده است. در حدیثی حتی بیش از نسبت موسی و هارون مطرح شده است. رسول(ص) به علی(ع) فرمودند: «ای علی! تو نسبت به من همانند هبة الله نسبت به آدم و همانند سام نسبت به نوح و همانند اسحاق نسبت به ابراهیم و همانند هارون نسبت به موسی و همانند شمعون نسبت به عیسی هستی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست، ای علی! تو وصی و جانشین من هستی، پس هر کس با وصی بودن و جانشینی تو بجنگد از من نیست و من از او نیستم و من دشمن او در روز قیامت هستم، ای علی! تو برترین افراد امت من و قدیمی‌ترین ایشان در اسلام هستی و عالم‌ترین ایشان و بردبارترین آنها و شجاع‌ترین ایشان و بخشنده‌ترین ایشان هستی، ای علی! تو امام و امیر پس از من و وزیر و رئیس بعد از من هستی و همانند تو در امت من نیست».
• باید توجه داشت حدیث منزلت عام است و همۀ شؤون پیامبر غیر از نبوت را در بر می‌گیرد و در کنار طرح منزلت، خلیفه بودن نیز مطرح شده است؛ بنابراین هم بر منزلت امام علی(ع) گواهی می‌دهد که برترین و استوارترین یاور پیامبر(ص) در امر تبلیغ بوده و نزد پیامبر(ص) جایگاهی داشته است که هیچ یک از صحابه یارای رسیدن به آن را نداشته‌اند از جمله: خوابیدن در بستر پیامبر(ص) در لیلة المبیت؛ جانبازی و فداکاری شگفتش در نبرد بدر؛ حمایت سترگش از پیامبر(ص) در جنگ احد، آن هنگام که بسیاری از مدعیان گریختند؛ مبارزه‌اش با عمرو بن عبدِود در پیکار خندق پس از محاصره ترسناک مشرکان و جلوۀ قدرتش در خیبر در حالی که پیامبر خدا و اصحابش پشت دیوارها و دژهای آن متوقف شده بودند و اینها همه نشانۀ آن است کمک او به پیامبر(ص) سرنوشت‌ساز بوده است و هم به عصمت، خلافت و امامت علی(ع) اشاره دارد؛ زیرا پیامبر(ص) همۀ فضایل و خصایص و مناصب هارون(ع) را برای امام(ع) ثابت کرده است مگر نبوت. استثنای مقام نبوت در پایان حدیث بر این تأیید می‌کند امام علی(ع) از همۀ مناصب دیگر(ع) برخوردار بوده است و به همین جهت خدای متعال، علی(ع) را برای پیامبر(ص) همچون هارون برای موسی(ع) قرار داد. استدلال به این حدیث برای اثبات خلافت امام علی(ع) بدان اندازه روشن است که مأمون خلیفۀ عباسی در مناظره با علمای عصرش با استفاده از همین حدیث خلافت امام علی(ع) را ثابت می‌کند.

احادیث متمایز بودن علی(ع) از دیگر اصحاب

• احادیثی که دلالت می‌کند، علی(ع) از دیگر اصحاب، متمایز بوده و هیچ یک از آنان قابل مقایسه با او نبودند، عبارت‌اند از:

1. امام علی(ع) فرمودند: «خداوند پیامبرش را با من پشتیبانی کرد و مرا به یاری او گرامی داشت و با ### 313### او شرافت داد و احکام دین‌ او را به من بخشید و تنها مرا ویژۀ وصایت او کرد و برای جانشینی در امتش برگزید. پیامبر(ص) در مجلسی انبوه از مهاجر و ### 313### فرمودند: «ای مردم! علی برای من، به منزلۀ هارون برای موسی(ع) است، جز آن‌که پیامبری پس از من نیست». پس مؤمنان به یاری خداوند، سخن پیامبر(ص) را فهمیدند؛ زیرا می‌دانستند که من، نه برادر نسبی اویم آن گونه که هارون برادر موسی(ع) بود و نه پیامبرم که نبوتم اقتضای آن کند؛ بلکه این جانشین کردن من از سوی او بود، همان‌گونه که موسی(ع) هارون را جانشین خود کرد».
2. ابو خالد کابلی می‌‌گوید: به سرور عابدان، علی بن حسین(ع) گفته شد: مردم می‌گویند بهترین مردم پس از پیامبر خدا ابوبکر، سپس عمر، سپس عثمان و پس از آنها، علی(ع) است. امام(ع) فرمود: «پس با حدیث سعید بن مُسَیب از سعد بن ابی وقاص به نقل از پیامبر(ص) چه می‌کنند که به علی(ع) فرمود:" تو برای من به منزله هارون برای موسی(ع) هستی، جز آنکه پیامبری پس از من نیست» چه کسی در زمان موسی(ع) همچون هارون بوده است.

• برخی از اصحاب هم دربارۀ این تمایز صحبت کرده‌اند مانند

1. ابو هارون عبدی می‌‌گوید: از جابر بن عبد الله انصاری پرسیدم: معنای گفتۀ پیامبر(ص) به علی(ع) که: «تو برای من به منزلۀ هارون برای موسی(ع) هستی، جز آنکه پیامبری پس از من نیست» چیست؟ گفت: به خدا سوگند با آن گفته او را جانشین خود بر امتش کرد در حیات و پس از وفاتش و طاعتش را بر آنان واجب ساخت. پس هر کس پس از این گفته به خلافت او گواهی ندهد از ستمکاران است.
2. سلم بن وضاح می‌‌گوید: در نزد محمد بن عبد الله بودیم که معلی بن سلیمان از او پرسید: مقصود پیامبر(ص) از این گفته: «تو برای من به منزله هارون برای موسی(ع) هستی» چه بوده است؟ گفت: مقصودش اطاعت از علی(ع) پس از پیامبر(ص)، همچون اطاعت از پیامبر در زمان حیاتش بوده است.

تأکیدهای پیامبر(ص) بر حدیث منزلت‌

• امام صادق(ع)‌ به نقل از پدرانش فرمودند: «بی‌گمان، پیامبر(ص) به علی(ع) در ده جا فرمودند: تو برای من، به منزلۀ هارون برای موسی هستی» مانند:

1. روز هشدار: پیامبر(ص) بنی عبد المطلب را در شِعب ابو طالبْ‌ گرد آورد و فرمودند: «خدای عزوجل به من فرمان داده خویشان نزدیک و اقوام مُخلصم را هشدار دهم: خداوند متعال، پیامبری برنینگیخت، مگر آنکه از خاندانش برادر، وارث، وزیر، وصی و جانشینی در میان خانواده‌اش قرار داد. حال کدام یک از شما با من بیعت می‌کند به این شرط که در میان خاندانم، تنها او برادر من، وزیر من و وارث من و برایم به منزلۀ هارون برای موسی باشد، جز آنکه پس از من پیامبری نیست؟» همه ساکت ماندند. پیامبر(ص) سه بار سخن خود را برای آنان تکرار کرد و فرمودند: «به خدا سوگند، یا کسی از میانتان بر می‌خیزد یا این که غیر شما به این منزلت می‌رسد و مورد نکوهش قرار می‌گیرید». پس علی(ع) برخاست و در حالی که همه به او می‌نگریستند با پیامبر(ص) بیعت کرد و او را در آنچه بدان فرامی‌خوانْد، اجابت نمود.
2. روز پیمان برادری‌: پیامبر خدا، میان مسلمانان، برادری ایجاد کرد. سپس گفت: «ای علی! تو برادر منی و تو برای من، به منزله هارون برای موسی هستی، جز آن‌که پیامبری پس از من نیست».
3. هنگام بستن درها: پیامبر خدا(ص) فرمودند: «برخی مردم از من دل‌آزرده شده‌اند که چرا علی را در مسجد جای داده‌ام به خدا سوگند، من علی را به مسجد داخل و آنان را از مسجد بیرون نکرده‌ام. خدای عزوجل به موسی(ع) و برادرش وحی کرد: «قوم خود را در مصر در خانه‌هایی سکنی دهید و خانه‌هایتان را رو به قبله قرار دهید و نماز بخوانید» و به موسی فرمان داد کسی در مسجدش سکنی نگزیند و در آن آمیزش نشود و جز هارون و فرزندانش را به آن راه ندهد. علی نیز برای من به منزلۀ هارون برای موسی است در میان خانواده‌ام تنها او برادر من است و برای هیچ کس روا نیست در مسجدم با زنان بیامیزد، جز علی و فرزندان او، پس هر که ناخشنود است به آنجا برود و با دستش به سوی شام اشاره کرد.
4. فتح خیبر: زمانی که علی بن ابی طالب(ع) از فتح خیبر برگشت، پیامبر(ص) به او فرمودند: «ای علی! اگر بیم‌ این نبود که گروهی از امتم، دربارۀ تو چیزی را بگویند که نصرانی‌ها دربارۀ عیسی ‌گفتند، در شأن تو سخنی می‌گفتم که به هر گروهی از مسلمانان بر می‌خوردی، خاک زیر پایت و باقی ‌ماندۀ آب وضویت را بر می‌گرفتند و به آن دو، شفا می‌جستند؛ اما تو را همین بس که برای من به منزلۀ هارون برای موسی هستی، جز آنکه پیامبری پس از من نیست».
5. جنگ تبوک‌: پیامبر خدا به سوی تبوک حرکت کرد و علی(ع) را به جای خود نهاد. علی(ع) فرمودند: «آیا مرا در میان کودکان و زنان می‌نهی؟» فرمود: «آیا خشنود نمی‌شوی برای من، به منزلۀ هارون برای موسی(ع) باشی، جز آنکه پیامبری پس از من نیست».

حدیث منزلت از نظر دانشمندان شیعه و سنی

• حدیث منزلت از نظر دانشمندان شیعه و سنی، در شمار احادیث صحیح و معتبر است و به صورت متواتر از پیامبر اسلام(ص) نقل شده و مورد استناد أئمه، اصحاب و علما در مباحث امامت قرار گرفته است. در منابع تاریخی، روایی و کلامی، این حدیث را بسیار مهم شمرده و آن را به بحث نهاده‌اند و حتی برخی دانشمندان شیعه کتب مستقلی برای باز نمودن آن نگاشته‌اند. میر حامد حسین، از علمای شیعه کتاب‌ عبقات الانوار را بدین حدیث اختصاص داده است. عالمان و محدثان بزرگ اهل سنت هم تأکید می‌‌ورزند این حدیث در میان احادیث نقل ‌شده از پیامبر(ص) استوارترین است و اتفاق راویان حدیث و حافظان آثار را بر صحت آن ابراز دارند و حتی معاویه هم آن را نقل کرده است.
• برخی دانشمندان اهل سنت قائلند حدیث منزلت، تنها بر خلافت امام علی(ع) در مدینه هنگام غزوۀ تبوک دلالت می‌کند و نمی‌توان آن را دلیلی بر خلافت(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) دانست. متکلمان شیعه پاسخ داده‌اند: اولًا پیامبر(ص) در حوادثی دیگر، کسانی دیگر را نیز جانشین خود ساخت؛ اما هیچگاه این چنین از جانشینی آنان یاد نکرد. ثانیاً، این وصف پیامبر(ص) از جایگاه امام علی(ع) منحصر به جنگ تبوک نیست؛ بلکه در چند رویداد دیگر، پیامبر(ص) از علی(ع) و جایگاه او یاد کرده است.

اسناد روایت

• درباره سند این روایت نظرات مختلفی وجود دارد مانند:

1. حَسَکانی دربارۀ اسناد این حدیث نوشته است: و استاد ما، ابو حازم حافظ، دربارۀ حدیث منزلت می‌گفت: آن را با پنج هزار سند، نقل کرده‌ام.
2. محمد بن عبد البر می‌گوید: گروهی از اصحاب، این گفته پیامبر(ص) که: «تو برای من به منزلۀ هارون برای موسی هستی» را روایت کرده‌اند و این حدیث از استوارترین و درست‌ترینْ‌ احادیث است.
3. محمد بن یوسف گنجی نوشته است: بر صحت این حدیث، اتفاق است. پیشوایان حافظ حدیث، مانند: ابوعبدالله بخاری در الصحیح؛ مسلم بن حجاج در الصحیح؛ ابو داوود در السنن؛ ابو عیسی ترمذی در الجامع؛ ابو عبد الرحمان نسایی در السنن و ابن ماجه قزوینی در السنن آن را نقل کرده‌اند و همه بر درستی آن اتفاق دارند تا آنجا که بر صحت آن اجماع است. حاکم نیشابوری گفته است: این حدیث به حد تواتر رسیده است و سیوطی حدیث منزلت را در کتابش به نام "الأزهار المتناثرة فی الأخبار المتواترة" که مختص نقل احادیث متواتر است، بیان و با این کار به تواتر بودن آن تصریح کرده است.

پاسخ ابن قبه رازی به شبهات حدیث منزلت

اشکال اول

• چگونه با استفاده مفاد حدیث منزلت، مقام خلافت رسول خدا برای علی اثبات می‌شود، حال آنکه هارون در زمان موسی از دنیا رفته است؟ در پاسخ به این اشکال می‌توان گفت از این نسبت اطلاق فهم می‌شود که علی(ع) همه مراتب هارون را دارا بود و چون بعد از وفات پیامبر در حیات بود، باید دارای مقام خلافت باشد.
• ابن قبه رازی برای توضیح و تبیین بیشتر بحث مثالی می‌آورد: وقتی حاکمی به وزیر خود بگوید "هر روزی که زید نزد تو آمد، یک دینار به او بپرداز و با عمرو نیز بدین صورت رفتار کن"، حقی برای عمرو ثابت می‌شود. حال ممکن است زید تا سه روز نزد وزیر بیاید و هر بار یک دینار بگیرد و عمرو نیز در طول این سه روز مقرری خود را دریافت کند و بعد از این سه روز نیاید. حال نمی‌توان گفت چون زید دیگر نمی‌آید، روز چهارم حقی به عمرو تعلق نمی‌گیرد، بلکه تا زمانی که زنده است حقش ثابت است. بنابر حدیث منزلت، همان حق خلافتی که هارون در غیاب موسی داشت، همان حق را علی(ع) بعد از وفات پیامبر(ص) دارد. روشن است اگر معترض نظری واقع‌بینانه به مثال داشته باشد، ناگزیر از پذیرفتن این مطلب می‌شود.

اشکال دوم

• بر فرض اگر هارون پس از موسی زنده می‌ماند، معلوم نبود جانشین موسی باشد، تا این مقام برای علی نسبت به رسول خدا ثابت شود. ابن قبه رازی نخست از معترض سؤال می‌کند به چه دلیل خلافت هارون را از منزلت‌های دیگرش جدا می‌کند؟ اگر کسی به او بگوید که هارون هیچ امتیازی نداشت، بعد از موسی نه برترین مردم زمان خود بود و نه بیش از دیگران طرف اعتماد موسی بود و نه جایگزین او در دانش خواهد بود، چگونه پاسخ وی را خواهد داد؟ آیا به او نمی‌گوید که این مقام‌ها برای هارون مشهور است؟ ما نیز به معترض خواهیم گفت مقام خلافت همانند مقام‌ها و منزلت‌های دیگر مشهور است و اگر شخصی یکی از آنها را از سر کینه منکر شود، باید همه آنها را انکار نماید.

اشکال سوم

• مقامی را که رسول خدا برای امام علی(ع) بر اساس حدیث منزلت تبیین فرموده، مختص به دوران حیات پیامبر است و هیچ تعمیمی نسبت به بعد از حیات پیامبر(ص) از آن نمی‌توان فهمید. ابن قبه رازی می‌گوید حدیث ناظر به بعد از حیات رسول خدا می‌باشد و چند دلیل بیان می‌کند. اولین دلیل ابن قبه رازی این است که در قول رسول‌الله که فرمود «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي». دو مضمون وجود دارد: یکی اثبات فضیلت و برتری و مقام خلافت و دیگری نفی مقام نبوت امام، بعد از پیامبر. اگر رسول خدا نبوت را نفی نمی‌کرد و فقط می‌فرمود «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى» این توهم پیش می‌آمد که علی بعد از وی مقام نبوت را داراست؛ زیرا هارون پیامبر خدا بوده است.
• همچنین باید توجه داشت نفی نبوت از علی باید به اعتبار همان زمانی باشد که رسول خدا فضیلت و مقام خلافت هارونی را برای او رقم زد؛ اثبات فضیلت کلی و منزلت پیامبری هارون می‌طلبد مقام نبوت را از علی نفی کند تا مردم به اشتباه نیفتند. جمله «إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي» نبوت بعد از رسول خدا را نفی می‌کند و این نفی به زمانی بر می‌گردد که فضیلت کلی و مقام خلافت هارون در غیاب موسی را برای علی ثابت می‌کند.
• شایسته توجه است که اگر پیامبر نبوت بعد از وفات خود را در یک زمان معین نفی کرده باشد و آن زمان پس از رحلت ایشان باشد، بنا بر گفته مخالفان امامیه در این خبر برای علی مقامی قرار نداده که موجب نبوت او گردد تا نیازی به استثنای آن باشد. پس چنین استثنایی لغو، بیهوده و بی‌معناست و فرستاده خدا هرگز سخن لغو و بیهوده نمی‌گوید. مخالفین امامیه باید توجه داشته باشند که اگر نفی نبوت مربوط به بعد از وفات رسول خدا بوده، لازمه‌اش آن است که علی در زمان حیات پیامبر نبی باشد، لازمه‌ای که باطل و فاسد است؛ زیرا به اتفاق همه مسلمان‌ها علی در زمان حیات آن حضرت مقام نبوت نداشته است. پس لازم است استثنا و نفی نبوت در زمانی باشد که پیامبر همان منزلت و مقام را برای علی قائل است که برای هارون تا هرگز مقام نبوت برای او اثبات نشود.
• ابن قبه رازی دلیل دوم را مانند دلیل اول واضح و روشن می‌داند که می‌تواند در تبیین اشکال مؤثر باشد. او بر این نظر است که اگر رسول خدا فرموده بود "علی نسبت به من، پس از وفاتم، به منزله هارون است نسبت به موسی" ممتنع نبود که علی بعد از وفات رسول خدا پیامبر باشد؛ زیرا بنا بر جمله پیش‌گفته، نبوت علی در زمان حیات رسول خدا نفی شده و سخنی از بعد حیات نیست و این سبب می‌شود که پس از رحلت رسول خدا علی پیامبر باشد؛ چون از طرفی نفی نبوت مقید به زمان حیات پیامبر شده و از سوی دیگر یکی از مراتب هارون پیامبری او بوده است.
• پس مفهوم حدیث منزلت این است که نسبت علی بعد از وفات پیامبر به ایشان همچون نسبت هارون به موسی در حال حیات موسی می‌باشد؛ از این‌رو ثابت می‌گردد که علی پس از رسول خدا باید جانشین او در میان مسلمانان باشد و اطاعت از او بر مسلمانان واجب و لازم است. همچنین به اثبات می‌رسد که علی داناترین و بافضیلت‌ترین امت است؛ زیرا همه این مقامات در دوران زندگی موسی برای هارون ثابت بوده است.

اشکال چهارم

• شاید مقصود پیامبر از کلمه "من بعدی" این باشد که بعد از نبوت من پیامبری نیست، نه پس از رحلت من، در این صورت حدیث متعرض دوران پس از درگذشت رسول خدا نمی‌باشد تا استدلال امامیه مبنی بر جانشینی علی بعد از پیامبر صحیح باشد.
• در جواب این اشکال می‌توان گفت که لفظ «بَعْدِي» در بسیاری از روایات دیگر که مسلمانان نقل کرده‌اند وجود دارد، از جمله خبر «لَا نَبِيَّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ» و اگر چنین تأویلی صحیح باشد که نبوتی بعد از نبوت ایشان نیست، نه آنکه پیامبری بعد از وفات ایشان نباشد، جایز خواهد بود که پس از پیامبر پیامبرانی باشند و این بر خلاف قول مسلمانان است که معتقدند پیامبر اسلام آخرین پیامبر الهی است .

اشکال پنجم

• فرمایش رسول خدا شأن خاص و ماجرایی خاص را نشان می‌دهد؛ از این‌رو معنای خاصی هم از آن برداشت می‌شود، نه آن معنای کلی که امامیه معتقد است، یعنی اثبات امامت علی بعد از رسول خدا. حدیث منزلت این بود که رسول خدا هنگام حرکت به سمت تبوک به علی فرمود: تو به جای من در مدینه بمان. علی در پاسخ گفت: ای رسول خدا مرا با زنان و کودکان میگذارید؟ پیامبر به او فرمود: آیا خشنود نیستی که نسبت به من به منزله هارون به موسی باشی؟ از این‌رو نمی‌توان از حدیث منزلت در راستای استدلال بر امامت استفاده کرد.
• ابن قبه رازی در مقام استدلال و اعمال نظر این اشکال را وارد نمی‌داند؛ چرا که اهل سنت با خبری که تنها خود نقل کرده‌اند، سعی می‌کنند عمومیت خبری را که مورد اتفاق مسلمانان است تخصیص زنند، در حالی که امامیه نیز در مقابل خبر خاص آنان اخباری نقل کرده‌اند که خبر خاص آنان را ردّ می‌کند و خبر مجمع علیه (حدیث منزلت) را به همان معنایی که عقیده دارند، حمل می‌کنند.
• ابن قبه رازی در تبیین بیشتر این موضوع می‌گوید این‌گونه اخبار واحد و خاص برای هیچ یک از دو گروه برهان و دلیل برای اثبات مدعا نمی‌شود؛ زیرا نه امامیه خبر اهل سنت را قبول می‌کند و نه اهل سنت خبر امامیه را می‌پذیرد. نتیجه آنکه خبر مورد اتفاق بر عموم خود باقی می‌ماند. اما امامیه خبری را نقل کرده که پیامبر در غزوه تبوک مسلمانان را جمع کرد و به گونه‌ای صریح فرمود من علی را به جانشینی بعد از خود به شما معرفی می‌کنم وامر شما را به او می‌سپارم و این مسئله به دستور وحی و از جانب خداوند است. سپس در حضور عموم جهت تأکید مطلب فرمود: ای علی، برای من مثل هارون نسبت موسی هستی، جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود. این خبر با خبری که اهل سنت نقل کرده‌اند معارض است؛ بنابراین هر دو از حجیت ساقط‌اند و خبری که همه مسلمانان بر نقل آن اتفاق دارند، باقی میماند که رسول خدا به علی فرمود: تو نسبت به من به منزله هارونی برای موسی، جز اینکه بعد از من پیامبری نخواهد بود.
• ابن قبه رازی در پایان و برای رفع مشکل حجیت خبر راهکاری ارائه می‌دهد. او معتقد است برای فهم دقیق معنای خبر باید به لغت و تفاهم مردم عادی مراجعه شود و آن را اساس تبیین حدیث قرار داد. در این صورت چز آنچه امامیه به آن معتقد است، اثبات نخواهد شد و آن اینکه رسول خدا با حدیث منزلت به امامت و خلافت بلافصل علی، بعد از وفاتش، تصریح فرموده است..

حدیث منزلت در براهین و نصوص امامت

پیامبر گرامی(ص) که در حدیث منزلت نسبت علی(ع) به خود را همانند نسبت هاورن(ع) به موسی(ع) دانسته است، با این تفاوت که هارون(ع) پیامبر بود و علی(ع) پیامبر نیست، زیرا رسول گرامی(ص) آخرین پیامبر الهی است: «أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی، اِلّاأنـّه لانَبیّ بَعدی». حدیث منزلت از احادیث متواتر اسلامی است و در اعتبار آن تردیدی وجود ندارد. هارون(ع) برترین فرد قوم موسی(ع) بود و نسبت علی(ع) به پیامبر گرامی(ص) همانند نسبت هارون به موسی(ع) است، پس با توجه به این مطلب، علی(ع) برترین فرد امت رسول اکرم(ص) خوهد بود.

حدیث منزلت و امامت حضرت علی(ع)

یکی از نصوص امامت حضرت علی(ع) حدیث منزلت است. محدثان اسلامی - اعم از شیعی و سنّی - روایت کرده‌اند که پیامبر گرامی(ص) خطاب به علی(ع) فرمود: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي »؛ نسبت تو به من همانند نسبت هارون(ع) به موسی(ع) است، جز اینکه پس از من پیامبری برانگیخته نخواهد شد”. در این فصل، سند حدیث منزلت و دلالت آن را بر امامت امیرالمؤمنین(ع) تبیین و تحقیق خواهیم کرد.

گفتار اول: سند حدیث منزلت

در سند حدیث منزلت، جای کمترین تردیدی وجود ندارد تا آنجا که ابن‌تیمیه که در فضایل امیرالمؤمنین(ع) روش سلبی را برگزیده و تا جایی که توانسته در آنها تردید و تشکیک کرده است، درباره حدیث منزلت گفته است: ان هذا الحدیث ثبت فی الصحیحین بلا ریب و غیرهما. این حدیث، بدون شک، صحیح و در صحیحین (صحیح بخاری و صحیح مسلم) و غیر آن دو ثبت شده است. ابوعبدالله گنجی شافعی گفته است: “صحت این حدیث، مورد اتفاق است. پیشوایان علم حدیث مانند ابوعبدالله بخاری، مسلم بن حجاج، ابوداوود، ابوعیسی ترمذی، ابوعبدالرحمن نسائی و ابن‌ماجه در صحاح و سنن خود آن را نقل کرده‌اند و بر صحت آن اتفاق نظر دارند و حاکم نیشابوری آن را متواتر دانسته است”.

جلال‌الدین سیوطی آن را در کتابی که درباره احادیث متواتر نگاشته، درج کرده است.

شیخ علی متقی هندی نیز در کتابی که درباره احادیث متواتر نگاشته، دو حدیث غدیر و منزلت را آورده است.

محمد صدر عالم پس از نقل حدیث منزلت گفته است: “این حدیث از نظر سیوطی، متواتر است”. ولی‌الله دهلوی پس از نقل حدیث منزلت گفته است: “شواهد این حدیث، بسیار، و در حد تواتر است”.

مولوی محمد مبینی در باب فضایل امام علی(ع) گفته است: “اکثر احادیث مذکور در این باب متواترند؛ مانند حدیث «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى » و حدیث «أَنَا مِنْ عَلِيٍّ وَ عَلِيٌّ مِنِّي‌» و «اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ»

و حدیث «لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ» و غیرها. ابن عبدالبرّ، حدیث منزلت را از استوراترین و صحیح‌ترین روایات دانسته است: هو من أثبت الأخبار و أصحّها. محدثان اهل‌سنت، این حدیث را از بیش از بیست صحابی روایت کرده‌اند که عده‌ای از آنان عبارت‌اند از: امیرالمؤمنین(ع)، عمر بن خطاب، ابن‌عباس، ابوهریره، جابر بن عبدالله، ابوسعید خدری، براء بن عازب، جابر بن سمرة، انس بن مالک، زید بن ابی‌اوفی، زید بن ارقم، معاویه، مالک بن حویرث، بنیط بن شریط، سعد بن ابی‌وقاص، اسماء بنت عمیس، فاطمه بنت حمزه، حبیش بن جناده، عبدالله بن جعفر، ابوالفیل، ام‌سلمه.

محدث بحرانی در “غایه المرام” درباره حدیث منزلت از طریق اهل‌سنت یکصد روایت و از طریق شیعه هفتاد روایت نقل کرده است.

سخنان بی‌پایه

با توجه به آنچه گفته شد بی‌پایگی سخنان برخی از متکلمان اهل‌سنت که در صحت حدیث منزلت تردید کرده‌اند، روشن می‌شود:

1. ابوالحسن آمدی آن را غیر صحیح پنداشته است.
2. عضدالدین ایجی، صحت آن را نپذیرفته است.
3. سعدالدین تفتازانی، آن را خبر واحد انگاشته است که در برابر اجماع [بر خلافت بویکر] اعتبار ندارد.
4. سید شریف جرجانی نیز سخنان تفتازانی را تأیید کرده و گفته است محدثان آن را صحیح دانسته‌اند، ولی خبر واحد است.
5. جای تعجب است که چگونه آمدی و دیگران، حدیثی را که در صحیح بخاری و مسلم ثبت شده است، غیر صحیح دانسته‌اند، در حالی که عالمان برجسته اهل‌سنت مانند: ابن‌الصلاح، ابواسحاق اسفراینی، ابوحامد اسفراینی، قاضی ابوالطیب، ابواسحاق شیرازی، [[ابوعبدالله حمیدی[[، سرخسی حنفی، قاضی عبدالوهاب مالکی، ابویعلی حنبلی، ابن فورک، محمد بن طاهر مقدسی، ابن‌تیمیه، ابن‌کثیر، ابن‌حجر عسقلانی، سیوطی، عبدالحق دهلوی، ولی الله دهلوی و دیگران، احادیث صحیحین را قطعی الصدور دانسته‌اند.

و چگونه افراد یاد شده در تواتر حدیثی تردیده کرده‌اند که بیش از بیست صحابی آن را نقل کرده‌اند، در حالی که برخی از عالمان اهل‌سنت حدیث صلوة ابی‌بکر را که هشت نفر از صحابه نقل کرده‌اند، متواتر دانسته‌اند.

موارد صدور حدیث منزلت

در یکی از موارد صدور حدیث منزلت جریان سفر پیامبر به غزوه تبوک است تردیدی نیست ولی صدور حدیث به این مورد اختصاص ندارد و در موارد بسیار دیگری نیز وارد شده است موارد صدور یا ورود حدیث منزلت عبارت است از

1. غزوه تبوک که معروف‌ترین آن است.
2. در جریان عقد اخوت میان مسلمانان که پیامبر(ص) میان خود و علی(ع) عقد اخوت برقرار کرد.
3. هنگام تولد امام حسن و امام حسین.
4. در جریان جنگ خیبر.
5. هنگام سد الابواب (بسته شدن درب منازل افراد به مسجد النبی)
6. در غدیر خم.
7. هنگام بیان فضل عقیل، جعفری و علی(ع) قرزندان ابو طالب.

و موارد دیگر

با توجه به ورود حدیث منزلت در موارد یاد شده بی‌پایگی سخن ابن تیمیه روشن شد که گفته است: حدیث منزلت تنها در جریان غزوه تبوک وارد شده است. برای روشن‌تر شدن بی‌پایگی ادعای ابن تیمیه نام عده‌ای از محدثانی را یادآور می‌شویم که ورود حدیث منزلت را در غیر تبوک نقل کرده‌اند: ۱. احمد بن حنبل؛ ۲. ابوحاتم محمد بن حبان؛ ۳. سلیمان بن احمد طبرانی؛ ۴. [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری؛ ۵. ابوبکر جعفر بن محمد مطیری؛ ۶. عبدالملک بن محمد بن ابراهیم خرگوشی؛ ۷. احمد بن موسی بن مردویه اصفهانی؛ ۸ ابونعیم اصفهانی؛ ۹. ابن‌سمّان؛ ۱۰. خطیب بغدادی؛ ۱۱. ابن‌المغازلی؛ ۱۲. ابن‌عساکر؛ ۱۳. ابن‌خلّکان؛ ۱۶. محب‌الدین طبری؛ ۱۵. ابن‌صباغ مالکی؛ ۱۹. جلال‌الدین سیوطی؛ ۱۷. خطیب خوارزمی؛ ۱۸. سبط ابن‌جوزی؛ ۱۹. شهاب‌الدین همدانی؛ ۲۰. شمس‌الدین دولت آبادی و افراد بسیار دیگری.

گفتار دوم: دلایل عمومیت منازل در حدیث منزلت

در استدلال به حدیث منزلت بر امامت حضرت علی(ع) دو مطلب باید اثبات شود: یکی اینکه حدیث بر همه منزلت‌های هارون(ع) نسبت به موسی(ع) دلالت می‌کند، به عبارت دیگر، همه منزلت‌های هارون(ع) نسبت به موسی(ع) داخل در مستثنی‌منه است و دیگری اینکه خلافت و امامت هارون(ع) از جمله منزلت‌های او نسبت به موسی(ع) بوده است. اکنون به تبیین مطلب اول می‌پردازیم.

• اسم جنس مضاف بر عمومیت دلالت می‌کند: کلمه “منزلة” در حدیث غدیر، اسم جنس است که به هارون اضافه شده است و به اعتراف مشایخ علم اصول، اسم جنس مضاف از ادوات عموم است بنابراین بر همه منزلت‌های هارون نسبت به موسی دلالت دارد:

ابن‌حاجب اسم جنس معرفه و اسم جنس مضاف به معرفه را همچون جمع معرفه و جمع مضاف به معرفه را از صیغه‌های عموم دانسته است. جلال‌الدین محلی نیز گفته است: “اسم مفردی که به معرفه اضافه شود و قرینه‌ای بر عهد در بین نباشد، بر عموم دلالت می‌کند”. سپس به کلمه “أمره” در آیة ﴿فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ﴾ استشهاد کرده و یادآور شده است که مقصود، همه اوامر خداوند است و اوامر مستحبی تخصیص خورده است.

ابوالبقاء در الکلیات گفته است: “مفرد مضاف به معرفه بر عموم دلالت می‌کند، چنان که استدلال به آیه ﴿فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ﴾ بر اینکه امر بر وجوب دلالت می‌کند، به آن تصریح کرده‌اند. ابن‌نجیم مصری نیز در الاشباه و النظایر بر این مطلب تصریح کرده است. عبری فرغانی در شرح مناهج الوصول گفته است: اسم جنس در دو صورت بر عموم دلالت می‌کند: یکی هنگامی که با الف ولام (غیر عهد) همراه باشد و دیگر، وقتی که اضافه شود، آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا﴾ و گواه وجه اول و آیه ﴿عَنْ أَمْرِهِ﴾ گواه وجه دوم است. نظام الدین خطابی در حاشیه بر المختصر تفتازانی، و چلبی در حاشیه بر المطول وی نیز بر اینکه اسم جنس مضاف از ادوات عموم است تصریح کرده‌اند.

ابن‌حاجب نیز تصریح کرده است که اسم جنس مفرد و اسم جنس جمع هر گاه اضافه شوند بر عموم دلالت دلالت می‌کنند. هر گاه گفته شود: ماء البحار یا علم زید آب همه دریاها و همه علوم زید مقصود است.

• استثنا، بیانگر تعمیم است: هر گاه مطلبی گفته شود و بعد از آن استثنایی بیان شود، آن مطلب بر عمومیت دلالت می‌کند. در حدیث منزلت، پس از جمله “أنت منی بمنزلة هارون من موسی” نبوت، استثناء شده است. بنابراین، مقصود از مستثنا منه همه منزلت‌هایی است که هارون(ع) نسبت به موسی(ع) داشته، مگر منزلت نبوت که استثنا شده، و آنچه از لحاظ عرف خارج می‌باشد مانند برادری نسبی که هارون نسبت به موسی دارا بود، ولی درباره علی(ع) نسبت به پیامبر گرامی(ص) صادق نیست.

بیضاوی در منهاج الوصول گفته است: “جواز استثنا معیار عمومیت است، زیرا استثنا چیزی را از مستثنا منه خارج می‌کند که اگر استثنا نمی‌شد، در مستثنا منه مندرج بود”.

عبری فرغانی در شرح سخن بیضاوی گفته است: “مصنف پس از اینکه صیغه‌های عموم را بیان کرد به استدلال بر دلالت آنها بر عموم پرداخته و در این باره وجوهی را بیان کرده است که جواز استثنا از وجوهی است که دلالت همه صیغه‌های عموم بر عمومیت را اثبات می‌کند، زیرا استثناء، چیزی را از مدلول لفظ خارج می‌کند که اگر نبود، مندرج در مدلول آن بود”. کمال‌الدین بن امام الکاملیه نیز در شرح منهاج الوصول این مطلب را یادآور شده است. جلال‌الدین محلّی در شرح جمع الجوامع تاج‌الدین سبکی نیز بر این مطلب تصریح کرده است. دیگر مشایخ و استادان علم اصول و ادب نیز این مطلب را بیان کرده‌اند.

اشکال بی‌اساس

با توجه به مطالب یاد شده درباره دلالت اسم جنس مضاف و دلالت استثناء بر عموم، نادرستی اشکال کسانی چون تفتازانی و دهلوی بر استدلال به حدیث منزلت بر امامت علی(ع) به اینکه همه منازل هارون(ع) نسبت به موسی(ع) مقصود نیست، بنابراین بر خلافت علی(ع) دلالت نمی‌کند، روشن است. دهلوی گفته است: همه عالمان اصول قبول ندارند که اسم جنس مضاف بر عموم دلالت می‌کند. سپس برای اثبات این مدعا گفته است: آنان تصریح کرده‌اند که اسم جنس مضاف در مثال غلام زیدو مانند آن برای عهد است، آن‌گاه افزوده است در حدیث منزلت نیز جمله «تُخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ‌» قرینه بر عهد است، یعنی همان‌گونه که هارون(ع) هنگامی که موسی(ع) رهسپار طور شد جانشین او شد، علی(ع) نیز وقتی پیامبر(ص) رهسپار تبوک شد جانشین او شد و خلافت مقید به این قید، پس از انقضای آن باقی نخواهد ماند، همان‌گونه که درباره هارون(ع) باقی نماند.

در نقد سخن دهلوی نکات ذیل در خور توجه است:

1. دلالت نکردن غلام زید و مانند آن‌که قرینه بر عهد وجود دارد، دلیل بر این نیست که اسم جنس مضاف در جایی که قرینه بر عهد وجود نداشته باشد، نیز بر عموم دلالت نمی‌کند.
2. جمله «تُخَلِّفُنِي فِي النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ‌»، در صورتی قرینه بر عهد خواهد بود که مورد را مخصِّص بدانیم، در حالی که این مطلب نادرست است، زیرا قاعده مورد قبول عالمان اصول، این است که العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد ملاک در دلالت کلام بر عمومیت، این است که لفظ بر عمومیت دلالت کند، و خصوصیت مورد ملاک نیست. برخی در نقد استدلال شیعه گفته‌اند: پیامبر(ص) این مطلب را هنگامی بیان کرد که منافقان در مقام تحقیر و توهین نسبت به علی(ع) برآمدند و گفتند: پیامبر(ص) چون از همراه شدن علی(ع) با او در سفر تبوک خشنود نبود، وی را در مدینه باقی گذاشت تا کودکان و زنان را سرپرستی کند. این سخن منافقان بر علی(ع) گران آمد و با پیامبر(ص) در این باره گفت‌و‌گو کرد. پیامبر(ص) برای دلجویی از او فرمود: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي » تفتازانی در نقد این سخن] گفته است که چه بسا این سخن با قاعده العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب دفع شود.
3. حدیث منزلت به جریان مربوط به سفر تبوک اختصاص ندارد، بلکه در موارد بسیار دیگری نیز وارد شده است.

نادرستی احتمال تقیید در خلافت هارون

دهلوی، خلافت هارون(ع) را مقید به زمانی فرض کرده است که موسی(ع) در میقات بود که با بازگشت وی از میقات پایان یافته است. بنابراین خلافت علی(ع) نیز به زمانی که پیامبر(ص) به سفر تبوک رفته بود اختصاص داشته و با بازگشت پیامبر(ص) به مدینه پایان یافته است. این فرضیه، نادرست است، زیرا سخن حضرت موسی(ع) که قرآن کریم آن را گزارش داده مقید به زمان خاصی نیست. درست است که وی این سخن را هنگامی که می‌خواست به میقات برود فرمود، ولی هر گاه مدلول حکم، اطلاق داشته باشد، خصوصیت مورد آن را مقید نمی‌سازد، مانند اینکه اگر به فردی که طهارت ندارد و آیه الکرسی را مسّ کرده است گفته شود: “فرد غیر طاهر نباید قرآن را مسّ کند، مفاد این حکم که اطلاق دارد و بر تمام آیات قرآن منطبق می‌شود، به دلیل اینکه مورد خاص است، مقیّد نمی‌شود.

آری، آنچه می‌توان گفت این است که ملاک خلافت و نیابت، غیبت مستخلف عنه یا عدم امکان دسترسی به اوست. بنابراین، با حضور وی و امکان دسترسی به او، خلافت و نیابت، منتفی خواهد بود؛ ولی روشن است که آنچه با حضور مستخلف عنه منتفی می‌شود اعمال خلافت است، نه داشتن مقام خلافت. بر این اساس، اگر مستخلف عنه پس از بازگشت، خلیفه و نایب خود را عزل نکند، و از آغاز نیز خلافت و نیابت او را به آن مورد یا زمان خاص مقیّد نکرده باشد، هر گاه بار دیگر به سفر رود یا شرایطی پیش آید که دسترسی به او ممکن نباشد، و او نتواند خود به طور مستقیم به رتق و فتق امور بپردازد، مردم به کسی که قبلاً به عنوان جانشین او تعیین شده بود رجوع می‌کنند، و تصمیم‌های او معتبر به شمار می‌رود.

استثناء متّصل است نه منقطع

برخی از عالمان اهل‌سنت در نقد استدلال عالمان شیعه به حدیث منزلت بر امامت علی(ع) گفته‌اند استثناء در این حدیث، منقطع است نه متّصل، و آنچه معیار عمومیت است، استثنای متصل است نه منقطع. تفتازانی گفته است استثناء در حدیث برای خارج کردن برخی از مصادیق منزلت نیست، چنان که اگر گفته می‌شد: «إِلَّا النُّبُوَّةَ»، چنین مفادی داشت، بلکه استثنای منقطع و به معنای لکن است. وی سپس به اینکه یکی از منازل هارون(ع) نسبت به موسی(ع)، برادری نسبی است، که برای علی(ع) ثابت نیست، بر اینکه استثناء متصل نیست استشهاد کرده است، ولی خود متوجه نادرستی آن شده و گفته است: مگر اینکه گفته شود، برادری نسبی به منزله مستثنا است، زیرا منتفی بودن آن آشکار است”.

فاضل قوشچی نیز در شرح تجرید، کلام تفتازانی را به صورت کامل نقل کرده است. دهلوی نیز این مطلب را در التحفه الإثنا عشریه تکرار کرده است. وی بر اینکه استثناء در حدیث منزلت نمی‌تواند متصل باشد به دو وجه استدلال کرده است: وجه اول اینکه جمله «أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي » جمله خبریه است که به “عدم النبوة” تأویل می‌شود، و عدم نبوت از منازل هارون نیست تا استثناء شود و در نتیجه استثناء متصل باشد. دیگر اینکه هارون(ع) منازلی چون شریک بودن در نبوت، بزرگ‌تر بودن از نظر سنّ، فصیح‌تر بودن، و برادری نسبی را دارا بود که برای علی(ع) ثابت نیستند، بنابراین، نمی‌توان استثناء را متصل دانست و آن را نشانه عمومیت منازل به شمار آورد. پاسخ این است که محققان علم اصول و ادب بر آنند که اصل اولی در استثناء متصل بودن است و تا وقتی که استثناء متصل ممکن باشد، حمل بر منقطع نخواهد شد. بر این اساس، موانع لفظی را از جمله موانع متصل بودن استثناء نمی‌دانند، و با تقدیر گرفتن لفظ و مانند آن، مشکل را برطرف و استثناء را بر متصل حمل می‌کنند. از باب مثال: در جمله له عندی مائة درهم الا ثوباً، واژه “قیمة” را در تقدیر گرفته و کلمه ثوباً را به قیمة ثوب تبدیل می‌کنند. بر این اساس، نخستین وجهی که دهلوی به آن استدلال کرده است، نادرست است، زیرا مطابق قاعده یاد شده، می‌توان در حدیث، کلمة «النُّبُوَّةَ» را در تقدیر گرفت و گفت: حدیث در اصل چنین است: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا (النبوة) لأَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي ». یعنی لفظ «النُّبُوَّةَ» که مستثناست، حذف، و علت آن جایگزین آن شده است، مانند کلمه “قیمة” در مثال پیشین. حذف آن نیز بر اساس قاعده ایجاز - که از محاسن کلام است- صورت گرفته است.

وجه دیگر این است که بگوییم: «إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي »به لحاظ معنا بر «إِلَّا النُّبُوَّةَ» حمل می‌شود، زیرا هنگامی که پس از رسول گرامی(ص) پیامبری نخواهد آمد، علی(ع) نیز در منزلت نبوت با هارون(ع) همانند نخواهد بود. این مطلب از باب ذکر ملزوم و اراده لازم است که کاربردی رایج در محاوره‌های بشری است. حمل کلام بر معنا نیز در کلام عرب مشهور است، مانند تذکیر مؤنث، و تأنیث مذکر و تصور معنای واحد در جمع، و تصور معنای جمع در واحد، چنان‌که در آیه ﴿فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي﴾ به جای آنکه “هذه” به کار رود، “هذا” به‌کار رفته است؛ زیرا اشاره به مصداق شمس است هذا الشخص و نیز گفته می‌شود: ذهبت بعض أصابعه با اینکه کلمه بعض، مذکر است، فعل ذهبت به کار رفته است، زیرا کلمه بعض به کلمه اصابع که مؤنث مجازی است اضافه شده است. و در آیه ﴿وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ﴾ با اینکه لفظ ﴿مَنْ﴾ مفرد است، ولی چون معنای آن جمع است، فعل ﴿يَغُوصُونَ﴾ به صورت جمع به کار رفته است. حاصل آنکه حمل بر معنا در کلام عرب، باب گسترده‌ای دارد.

نکته در خور توجه در این باره آن است که در برخی از نقل‌های معتبر، حدیث منزلت به جای «إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي »،«إِلَّا النُّبُوَّةَ» آمده است. ابن‌کثیر به طور مسند از عایشه دختر سعد از پدرش نقل کرده که در جریان سفر پیامبر(ص) به تبوک، علی(ع) نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: “آیا مرا با فرونشستگان باقی می‌گذاری؟” پیامبر(ص) به او فرمود: «أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا النُّبُوَّةَ». وی تصریح کرده است که سند حدیث، صحیح است. احمدبن‌حنبل در فضائل الصحابه باب فضایل امیرالمؤمنین(ع) نسائی در الخصائص سبط بن الجوزی در تذکرة الخواص، خطیب خوارزمی در المناقب ابن‌عساکر در تاریخ دمشق آن را روایت کرده‌اند. این حدیث، گواه روشنی بر این است که مقصود از «إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي »،«إِلَّا النُّبُوَّةَ» است و در نتیجه، استثناء متصل است. وجه دوم در کلام دهلوی نیز بی‌اساس است، زیرا منزلت‌هایی چون برادری نسبی، بزرگ‌تری در سن و مانند آنها در حکم، مستثنا هستند، و عدم ذکر آنها به دلیل روشن بودن مطلب در نظر عرف است، چنان‌که تفتازانی و قوشجی متوجه این نکته شده و یادآور شده‌اند که برادری نسبی در حکم مستثناست، زیرا انتفای آنها روشن است.

نکته دیگر اینکه در کلمات بسیاری از عالمان اهل‌سنت، متصل بودن استثناء در حدیث منزلت مورد قبول واقع شده است که از آن جمله است محمد بن طلحه شافعی، ابن‌صباغ مالکی، محمد بن اسماعیل الأمیر، الطیّبی، قسطلانی، مناوی و عزیزی.

گفتار سوم: تقریرهای چهارگانه

متکلمان شیعه، استدلال به حدیث منزلت بر امامت حضرت علی(ع) را به گونه‌های مختلفی تقریر کرده‌اند. در اینجا چهار تقریر را از نظر می‌گذرانیم.

تقریر اول: جانشینی هارون پس از موسی(ع)

یکی از منزلت‌های هارون(ع) جانشین وی پس از حضرت موسی(ع) بود؛ زیرا او در زمان حیات موسی(ع) جانشین وی شد، و اگر با وجود او شخص دیگری جانشین موسی(ع) شد، بیانگر نقصان در مقام هارون(ع) بود که با مقام نبوت او سازگاری نداشت. پیامبر(ص) در حدیث منزلت، همه منزلت‌های هارون را به جز پیامبری برای علی(ع) اثبات کرده است. پس منزلت جانشینی پیامبر(ص) برای علی(ع) ثابت است.

اشکال: هارون(ع) به نصّ قرآن کریم، شریک حضرت موسی(ع) در امر نبوت بود ﴿وَأَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي﴾ بنابراین در غیبت حضرت موسی(ع) به دلیل اینکه دارای مقام نبوت بود، بر قوم موسی(ع) ولایت و امامت داشت، و به اینکه موسی(ع) او را جانشین خود سازد نیازی نداشت، و جمله ﴿وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ نیز با مطلب یاد شده منافات ندارد، زیرا اولاً: جمله ﴿اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي﴾ عین سخن موسی(ع) نیست، بلکه مفاد آن نقل شده است، و ثانیاً: می‌توان آن را دستوری ارشادی و نصیحت‌آمیز دانست، چنان‌که جمله ﴿وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ همین گونه است، زیرا اگر موسی(ع) نیز او را به اصلاحگری و دوری گزیدن از روش مفسدان دستور نمی‌داد، این کار بر هارون(ع) لازم بود.

پاسخ:

1. اگر چه هارون(ع) به مقتضای این که در هدایت و رهبری بنی اسرائیل شریک موسی(ع) بود، هم مقام نبوت را دارا بود و هم مقام امامت را، ولی حق اعمال امامت به موسی(ع) اختصاص داشت و اعمال امامت توسط هارون(ع) وابسته به اذن موسی(ع) بود و جمله ﴿اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي﴾ نیز بیانگر همین مطلب است.
2. اینکه قرآن کریم در نقل سخن پیامبران و دیگران باید عین الفاظ یا ساختار زبانی سخن آنان را نقل کند، دلیلی در دست نیست، بلکه مقتضای اعجاز بیانی قرآن کریم این است که آن را تغییر دهد، ولی این تغییر لفظی و زبانی، به گونه‌ای نخواهد بود که مفاد و مدلول کلام را تغییر دهد، زیرا در آن صورت نقل قول، لغو، و نسبت سخن به دیگری دروغ خواهد بود، و در نادرستی چنین نسبتی به ساحت خداوند متعال تردیدی نیست. بنابراین، ظاهر آیات قرآن در نقل قول‌ها همانند موارد دیگر، حجت است و بدون دلیل معتبر، نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
3. با توجه به نکته اول، مقایسه جمله ﴿اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي﴾ با جمله ﴿وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ نادرست است، زیرا صالح و مصلح بودن و از راه و روش مفسدان دوری گزیدن، به رهبران جامعه اختصاص ندارد، بلکه وظیفه هر انسان دیندار و خداپرستی است. پس، فرمان موسی(ع) به اصلاح و دوری گزیدن از روش تبهکاران، ارشادی و تأکیدی است، ولی فرمان او به جانشینی وی در امر رهبری سیاسی بنی‌اسرائیل تأسیسی و تکلیفی است.

تقریر دوم: شایستگی هارون برای جانشینی موسی(ع)

به جای آنکه خلافت هارون(ع) پس از موسی(ع) به عنوان منزلت تقدیری و فرضی هارون(ع)مبنای مقایسه و تشبیه در حدیث منزلت قرار گیرد، می‌توان شایستگی خلافت پس از موسی(ع) را مبنا قرار داد که تقدیری و فرضی نیست، زیرا شایستگی خلافت غیر از فعلیت آن است. آنچه تقدیری و فرضی است، فعلیت خلافت هارون(ع) پس از موسی(ع) است، نه شایستگی خلافت پس از وی، چنان‌که اگر فردی، شخص دیگری را وصیّ خود قرار دهد، شایستگی وصیّ در تصرف در اموال وصیت کننده، در همان زمان حاصل می‌شود، اگر چه فعلیت تصرف در اموال موصی مشروط به درگذشت اوست. همین گونه است کسی که ریاست مؤسسه‌ای را بر عهده دارد؛ اگر فردی را در مواقعی که به سفر می‌رود یا به دلیل دیگری از انجام ریاست معذور است به جانشینی خود تعیین کند، استحقاق و شایستگی ریاست نیابی آن فرد از همان زمان حاصل می‌شود، اگر چه فعلیت ریاست نیابی او مشروط به سفر رفتن رئیس یا تحقق عذرهای دیگر است.

در این صورت، با توجه به دو مثال یاد شده، اگر زید به عمرو بگوید منزلت تو نسبت به من مانند منزلت وصیّ نسبت به وصیت کننده، یا جانشین رئیس نسبت به رئیس است، شایستگی عمرو برای آنکه به عنوان وصیّ یا جانشین در امور زید تصرف کند، اثبات می‌شود، و تحقق آن در گرو درگذشت موصی و به سفر رفتن رئیس یا ناتوانی او از انجام وظایف خویش است و در این جهت، میان اینکه وصیّ یا جانشین تا پس از درگذشت وصیت کننده، یا به سفر رفتن رئیس زنده باشد، یا قبل از آن از دنیا برود، تفاوتی وجود نخواهد داشت.

بر این اساس، می‌گوییم: پیامبر(ص) در حدیث منزلت، منزلت‌های هارون - غیر از نبوت - را برای علی(ع) اثبات کرده است. پس علی(ع) در زمان پیامبر(ص) استحقاق و شایستگی این را دارا بود که پس از رحلت پیامبر(ص) جانشین او شود و رهبری امت اسلامی را عهده‌دار شود و با رحلت پیامبر(ص) استحقاق او به فعلیت رسید.

تقریر سوم: وجوب اطاعت هارون بر قوم موسی(ع)

1. یکی از منزلت‌های هارون(ع) این بود که اطاعت او بر امت موسی(ع) واجب بود، زیرا وی هم مقام نبوت داشت و هم مقام خلافت، و اطاعت از پیامبر و خلیفه پیامبر واجب است. بدون شک اگر او پس از حضرت موسی(ع) باقی می‌ماند نیز اطاعتش بر امت موسی(ع) واجب بود، زیرا عزل وی از نبوت یا خلافت با مقام نبوت و عصمت او سازگاری نداشت.
2. پیامبر گرامی(ص) در حدیث منزلت، همه منزلت‌های هارون(ع) نسبت به موسی(ع) - جز منزلت پیامبری - را برای علی(ع) اثبات کرده است.
3. پس، اطاعت علی(ع) بر امت اسلامی واجب است، و چون او پیامبر نیست، وجوب اطاعتش به دلیل مقام خلافت و امامت اوست.

اشکال: لازمه استدلال مزبور این است که همان‌گونه که اطاعت از هارون(ع) بر امت موسی(ع) در زمان موسی(ع) واجب بود، اطاعت از علی(ع) نیز در زمان پیامبر اسلام(ص) بر امت او واجب بوده باشد، در حالی که اجماع مسلمانان بر این است که اطاعت از او به صورت مستقل و جدا از پیامبر(ص) بر مسلمانان واجب نبود.

پاسخ: آنچه مورد اجماع است، نفی وجوب اطاعت از علی(ع) بر امت اسلامی در زمان پیامبر(ص) به صورت مستقل و جدا از پیامبر(ص) است، نه به عنوان جانشینی پیامبر(ص) و به امر و دستور او، و مدلول حدیث منزلت نیز وجوب اطاعت از علی(ع) به عنوان خلیفه پیامبر(ص) است، نه به صورت مستقل.

اشکال: مفاد ظاهر حدیث منزلت، این است که منزلت هارون(ع) از سوی موسی(ع) بوده است: «بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى » در حالی که وجوب اطاعت هارون(ع) ناشی از نبوت او بود که خداوند به او عطا کرده بود نه موسی(ع). بنابراین نمی‌توان وجوب اطاعت هارون(ع) را از منزلت‌هایی دانست که در حدیث منزلت مطرح شده است.

پاسخ:

اولاً: وجوب اطاعت از هارون(ع) دو منشأ داشت: یکی نبوت و دیگر خلافت. نبوت هارون(ع) از جانب خدا، و خلافت وی از سوی موسی(ع) به اذن خداوند بود.

ثانیاً: کلمه «‌مِنْ » در جمله «‌بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى » بر این دلالت نمی‌کند که منزلت‌های هارون(ع) از سوی موسی(ع) بوده است، زیرا مفاد کلمه «‌مِنْ » در این ساختار زبانی که در محاوره‌های عمومی نیز به کار می‌رود، نشئت گرفتن منزلت از سوی دیگری نیست، چنان‌که گفته می‌شود: “منزلت زید نسبت به من مانند منزلت برادر یا پدرم به من است” روشن است که منزلت برادری یا پدری از گوینده سخن مزبور، حاصل نشده است. مقصود از این ساختار کلامی، مشابهت و همانندی دو چیز در اوصاف و احوال است، نه نشئت گرفتن یکی از دیگری؛ یعنی کلمه «‌مِنْ » به معنای کلمه “عند” است و مقصود این است که جایگاه یک چیز یا یک فرد نزد انسان، همانند جایگاه فرد یا چیزی دیگر نزد او یا نزد فرد یا چیز دیگری است.

اشکال: وجوب اطاعت هارون(ع) پس از موسی(ع) امری تقدیری و فرضی است، زیرا او قبل از موسی(ع) از دنیا رفته است، و از طرفی، منزلت به صفاتی گفته می‌شود که برای فردی ثابت بوده، شاخص و معروف باشند، تا بتوان آن را به عنوان مشبه به مطرح کرد، و فرد دیگری را به آن تشبیه کرد، اما صفتی که تقدیری و فرضی است، قابل آنکه مورد اشاره قرار گرفته، و چیزی به آن تشبیه شود نخواهد بود؛ برای مثال: اگر فردی به دیگری بگوید: طلب تو نزد من همانند طلب زید نزد عمرو است، این سخن در صورتی درست است که زید واقعاً از عمرو طلبکار باشد، نه اینکه طلب او تقدیری و فرضی باشد؛ یعنی اگر زید، کالایی را به عمرو فروخته بود، یا پولی را به او قرض داده بود، طلبکار می‌شد، در حالی که چنین مطلبی تحقق نیافته است، چیزی که تحقّق نیافته است از نظر عرف مبنای مقایسه و تشبیه واقع نمی‌شود. پس چون هارون(ع) پس از موسی(ع) باقی نبود، نمی‌توان خلافت با وجوب اطاعت او را به عنوان منزلتی از منزلت‌های او به شمار آورد، آن‌گاه منزلت علی(ع) را با وی مقایسه کرد، و وجوب اطاعت را برای او پس از پیامبر گرامی(ص) اثبات کرد، و اینکه اگر هارون(ع) باقی می‌ماند اطاعت از او واجب بود کافی در اثبات آن نخواهد بود، وگرنه باید نماز واجب یومیه دیگری غیر از نمازهای پنج‌گانه را نیز از احکام شریعت بدانیم، زیرا اگر پیامبر(ص) آن را واجب کرده بود، قطعاً از احکام شریعت بود، ولی این حکم تقدیری و فرضی برای اثبات نماز یومیه دیگری در شریعت اسلام کافی نیست. بنابراین اطاعت هارون(ع) پس از موسی(ع) نیز ثابت نشده است تا بر اساس آن و با استناد به حدیث منزلت، برای علی(ع) نیز اثبات شود.

پاسخ: صفتی که مقدر است اگر سبب معینی داشته باشد که اگر آن سبب تحقق یابد، آن صفت نیز تحقق خواهد یافت، می‌تواند به عنوان منزلت به شمار آید، و قابل اشاره خواهد بود، و می‌توان آن را مبنای مقایسه و تشبیه و اثبات آن برای موضوع دیگری قرار داد؛ برای مثال اگر خالد به زید وعده بدهد که هر گاه کالایی را فروخت مبلغ یک میلیون تومان به او قرض‌الحسنه خواهد داد، در این صورت هر گاه بکر که از این جریان آگاه است، به عمرو که او نیز از جریان مزبور آگاه است بگوید، طلبکاری تو از من مانند طلبکاری خالد از زید است، مقایسه و تشبیه مزبور از نظر محاوره‌های عرفی بی‌اشکال و کاملاً گویای مقصود است، و مفاد آن این است که بکر از عمرو یک میلیون تومان طلب دارد، اگر چه طلبکاری زید از خالد، تقدیری و فرضی است، و چه بسا خالد قبل از آنکه کالای خود را بفروشد و به وعده‌اش عمل کند، از دنیا برود. سرّ مطلب آن است که آنچه مقدر و مفروض است، موضوع است نه حکم، یعنی وعده وام دادن یک میلیون تومان توسط خالد به زید منجز است، ولی شرط آنکه فروش کالای خاصّی است، مقدّر است. از اینجا می‌توان به نادرستی مثال نماز یومیه دیگری پی برد که اگر پیامبر(ص) آن را واجب کرده بود، واجب می‌شد، زیرا در این مثال، حکم، تقدیری و فرضی است، اما درباره حدیث منزلت، وجوب اطاعت هارون(ع) بر امت موسی(ع) تقدیری و فرضی نبود، زیرا در زمان حیات او برایش ثابت شده بود؛ آنچه تقدیری و فرضی است، موضوع است؛ یعنی بقای او تا پس از موسی(ع) مانند اینکه حکم عتق برده به عنوان یکی از خصال کفارات در شریعت اسلام تقدیری و فرضی نیست، ولی در زمان ما که موضوع آن تحقق ندارد، حکم مزبور نیز منتفی است، با این حال، حکم یاد شده همچنان در شریعت ثابت است، و اگر بر فرض بار دیگر موضوع آن تحقق یابد، حکم مزبور نیز معتبر و نافذ خواهد بود. حاصل آنکه در اشکال یاد شده، میان تقدیری و فرضی بودن حکم و موضوع، خلط شده است. این مطلب را می‌توان با مثال دیگری روشن‌تر ساخت، و آن اینکه بکر بگوید منزلت خالد نسبت به من مانند منزلت زید به عمرو است، و ما می‌دانیم که زید وعمرو به قدری با یکدیگر صمیمی‌اند که هر درخواستی را که عمرو از زید بکند که مقدور او است، آن را برآورده خواهد ساخت، ولی عمرو در عمل، چیزی از زید درخواست نکند، سپس خالد از بکر مبلغی را درخواست کند. در این صورت، برآوردن در خواست او بر بکر لازم خواهد بود، و او نمی‌تواند از آن امتناع ورزد و به این دلیل که عمرو از زید پولی را در خواست نکرده، عذرخواهی کند. بنابراین، تحقق یافتن یا نیافتن موضوع، ملاک تسرّی حکمی از موضوعی به موضوع دیگری نیست، بلکه ملاک، منجز بودن حکم است. حدیث منزلت با مثال یاد شده مطابقت کامل دارد؛ زیرا پیامبر(ص) منزلت‌های هارون - غیر از نبوت - را برای علی(ع) اثبات کرده است، و وجوب اطاعت از منزلت‌های هارون بود، که اگر پس از موسی(ع) باقی می‌ماند آنها را دارا بود، و چون علی(ع) پس از پیامبر(ص) باقی مانده، آن منزلت را داشت.

تقریر چهارم: مطابقت مستثنا و مستثنا منه در اطلاق و تقیید

استثنا شدن مقام نبوت از امام علی(ع) پس از پیامبر باعث اثبات سایر منزلت‌ها برای ایشان پس از پیامبر اکرم(ص) است؛ زیرا همان طور که استثناء به صورت مطلق، اطلاق مستثنامنه را ثابت می‌کند؛ استثناء به صورت مقید نیز، مقید بودن مستثنامنه را ثابت می‌کند. برای مثال اگر گفته شود: با دوستانم ملاقات کردم، مگر زید در مدرسه، مفاد این عبارت، آن این است که گوینده با دوستانش به جز زید در مدرسه ملاقات کرده است. بنابراین، مفاد حدیث منزلت، این است که منزلت‌های هارون(ع) نسبت به موسی(ع) به جز نبوت که استثنا شده است، و برادری نسبی که مستثنا بودن آن بدیهی است، برای علی(ع) نسبت به پیامبر اسلام(ص) پس از آن حضرت ثابت است. یکی از منزلت‌های هارون خلافت او بود. بنابراین، مقام خلافت پیامبر(ص) برای علی(ع) پس از رسول خدا(ص) ثابت خواهد بود.

اشکال: مقصود از کلمه «بَعْدِي » در جمله «لَا نَبِيَّ بَعْدِي »پس از نبوت رسول خدا(ص) است، نه پس از رحلت آن حضرت؛ زیرا تشبیه علی(ع) به هارون(ع) باید با شرایط هارون(ع) در واقع و نفس الأمر همانند باشد، و هارون(ع) پس از رحلت موسی(ع) مقام نبوت نداشت، تا جمله «لَا نَبِيَّ بَعْدِي »آن را استثناء کند، ولی او پس از تحقق مقام نبوت برای موسی(ع) دارای مقام نبوت بود، و جمله «لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌» همین مطلب را استثناء می‌کند. بنابراین، استدلال مزبور ناتمام است. گواه دیگر بر این مطلب، آن است که استثناء از نظر زمان با مستثنا منه هماهنگ است؛ برای مثال اگر گفته شود: زید از من یک میلیون تومان طلب دارد مگر یکصد هزار تومان، اثبات و نفی در این سخن ناظر به زمان حال است، و غیر از آن نیازمند قرینه است.

پاسخ: متکلمان شیعه به این اشکال، دو پاسخ داده‌اند:

1. مفاد ظاهری کلمه «بَعْدِي‌» بعدیت زمانی است، چنان‌که اگر گفته شود: فلان فرد وصیّ من پس از من است، یا فلان مال را پس از من به فقیران اعطا کنید، مقصود از درگذشت اوست. اما این پاسخ، استوار نیست، زیرا در دو مثال یاد شده بر اینکه مقصود پس از مرگ است قرینه وجود دارد، ولی چنین نیست که کلمه بعدی هر جا استعمال شود بدون وجود قرینه بر زمان پس از مرگ دلالت کند، چنان‌که اگر فردی بگوید: فلان فرد را پس از من بر دیگران مقدم بدار، یا پس از من سخن بگو، مقصود پس از زمان مرگ او نیست، بلکه زمان حیات اوست و دست‌کم می‌تواند ناظر به زمان حیات او نیز باشد، و اگر زمان حیات را اراده کند، سخن مجازی نگفته است.
2. هر گاه مقصود از «لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌» نفی نبوت علی(ع) پس از نبوت رسول خدا(ص) باشد، یعنی پس از پیامبری رسول گرامی اسلام(ص) فرد دیگری دارای مقام نبوت نخواهد بود، در این صورت، از نظر زمان اطلاق دارد، هم زمان حیات پیامبر(ص) را شامل می‌شود و هم زمان پس از رحلت آن حضرت را. بنابراین، مقتضای مطابقت استثناء با مستثنا منه این است که به جز نبوت، دیگر منزلت‌ها (که منزلت خلافت و امامت از آن جمله است) برای علی(ع) در زمان حیات پیامبر(ص) و پس از زمان او اثبات شود، و اگر دلیل خاصی بر نفی خلافت و امامت او در برخی از این زمان‌ها دلالت کند، به آن ملتزم خواهیم شد. در غیر این صورت، خلافت وی در زمان حیات پیامبر(ص) و پس از رحلت او ثابت خواهد بود.

گفتار چهارم: پاسخگویی به اشکالات

تا اینجا تقریرهای چهارگانه در استدلال به حدیث منزلت بر امامت علی(ع) را بیان کردیم و اشکالاتی که درباره این تقریرها مطرح شده بود را نیز تبیین و تحلیل کردیم و به آنها پاسخ دادیم. در این باره اشکالات دیگری نیز مطرح شده است که در این بخش به تبیین و تحلیل آنها می‌پردازیم.

اشکال اختلاف هارون، منزلت جدیدی نبود: اگر هارون(ع) تا بعد از درگذشت موسی(ع) باقی می‌ماند و رهبری امت موسی(ع) را بر عهده می‌گرفت مطلب یا منزلت جدیدی رخ نمی‌داد؛ زیرا وی در زمان موسی(ع) دارای مقام خلافت بود. بنابراین، مطابق تشبیه علی(ع) به هارون در حدیث منزلت، باید برای علی(ع) نیز پس از پیامبر(ص) منزلت جدیدی حاصل نشده باشد، و چون او در زمان پیامبر(ص) منزلت امامت را نداشت، پس از پیامبر(ص) نیز چنین منزلتی نداشت.

پاسخ:

1. علی(ع) در زمان پیامبر(ص) - با توجه به نصوص امامت مانند حدیث منزلت و غیر آن - دارای منزلت امامت بود و حق تصرف در امور را به عنوان خلافت و نیابت از پیامبر(ص) داشت، گرچه اصطلاحاً امام نامیده نمی‌شد، زیرا در اصطلاح به کسی امام گفته می‌شد که رهبری بالاتر از او نباشد؛ چون در چنین صورتی، تصرفات او به عنوان خلافت و نیابت از رهبر بالاتر انجام می‌شود. بنابراین، منزلت علی(ع) در باب امامت و خلافت دقیقاً با امامت و خلافت هارون(ع) همانند بوده است، و اگر مقصود عنوان امام است، این عنوان برای هارون(ع) در زمان موسی(ع) موجود نبود، پس اگر هارون باقی می‌ماند، حصول این عنوان برای او جدید بود.
2. اثبات خلافت هارون(ع) پس از موسی(ع) - اگر هارون(ع) باقی می‌ماند- منوط به این نیست که این خلافت او پس از موسی(ع) همان خلافت در زمان موسی(ع) باشد، بلکه استمرار خلافت پیشین و حدوث خلافتی جدید، در این باره یکسان است، زیرا خلافت و امامت در دو زمان از نظر حقیقت یکسان است، ولی از نظر خصوصیات مصداقی متفاوت است. در این صورت، برای اثبات خلافت و امامت علی(ع) تشبیه آن به خلافت هارون(ع) کافی است، خواه تشبیه به خلافت او در زمان موسی(ع) باشد یا خلافت وی پس از موسی(ع)، زیرا این خصوصیت‌ها نفیاً و اثباتاً در این مسئله تأثیری ندارد. مثال: اگر زید از زمان قبل تا کنون وکیل عمرو باشد، و خالد به بکر بگوید منزلت تو به من مثل منزلت زید به عمرو است، این تشبیه، وکالت بکر را برای خالد اثبات می‌کند، در حالی که طبق آنچه در اشکال مطرح شد، این سخن، وکالت او را اثبات نمی‌کند، زیرا برای زید که هم اکنون وکیل عمرو است، منزلت جدیدی حاصل نشده است، ولی برای بکر، منزلت جدیدی حاصل شده است، در حالی که این سخن را هیچ عاقلی نمی‌پذیرد، و بکر را وکیل خالد می‌شمارد. بنابراین، آنچه ملاک است، اصل وکالت است، نه استمرار یا تجدد آن. پس علی(ع) نیز طبق حدیث منزلت، خلیفه پیامبر(ص) پس از اوست؛ خواه در زمان پیامبر(ص) دارای مقام خلافت و امامت بوده باشد یا نه.

اشکال: ولایت ابوبکر در زمان پیامبر(ص): اگر مقصود پیامبر(ص) از حدیث منزلت اثبات امامت علی(ع) بود، نمی‌بایست در زمان خود به فرد دیگری مقام ولایت و امامت بدهد، به گونه‌ای که ولایت او علی(ع) را نیز شامل می‌شود، در حالی که پیامبر(ص) در مواردی ابوبکر را بر علی(ع) ولایت داد، یکی در سفر حج قبل از حجة‌الوداع، و دیگری در امامت نماز هنگام بیماری منتهی به رحلت آن حضرت.

پاسخ: روایات درباره ولایت و امامت ابوبکر در سفر حج، مختلف است، براساس برخی از روایات، پیامبر(ص) علی(ع) را فرستاد تا سوره برائت را از ابوبکر که قبلاً مأموریت این کار را یافته بود بگیرد و آن را بر مشرکان در مکه بخواند، و علی(ع) رهبری کاروان را عهده‌دار شد و بر پایه روایاتی دیگر، ابوبکر، رهبری کاروان را ادامه داد و امیر الحاج بود. در این صورت، این روایات با یکدیگر ناسازگارند، و این مسئله به صورت علمی ثابت نخواهد شد، و معارض مدلول حدیث منزلت درباره خلافت علی(ع) نخواهد بود، زیرا مفاد آن این است که در زمان غیبت رسول اکرم(ص) علی(ع) رهبری مسلمانان را بر عهده خواهد داشت. ثانیاً: بر فرض که ابوبکر پس از گرفته شدن آیات برائت از او، همچنان رهبر کاروان بوده باشد، دلیل بر این نخواهد بود که بر علی(ع) نیز ولایت داشته است، زیرا دلالت حدیث منزلت بر امامت علی(ع) اطلاق دارد و همه زمان‌ها و همه افراد را شامل می‌شود، ولی سرپرستی ابوبکر بر کاروان حج به زمان و افراد خاص اختصاص دارد، به ویژه آنکه علی(ع) از آغاز در جمع کاروان حج نبود، و برای ابلاغ آیات برائت به مشرکان اعزام شد و مأموریت ویژه‌ای داشت. ثالثاً: درباره امامت ابوبکر در نماز دقیقاً معلوم نیست که امامت ابوبکر در نماز به دستور پیامبر(ص) بوده است، بلکه احتمال دارد این کار به دستور عایشه انجام شده باشد. آنچه این احتمال را تقویت می‌کند این است که وقتی پیامبر(ص) متوجه شد ابوبکر به امامت نماز جماعت ایستاده است، خطاب به عایشه فرمود: «إِنَّكُنَ كَصُوَيْحِبَاتِ يُوسُفَ‌»؛ شما مانند زنانی هستید که فریفته یوسف(ع) شده بودند”. مفاد این تشبیه آن است که عایشه به دلیل علاقه‌ای که به پدرش داشت، وقتی دید پیامبر(ص) به دلیل بیماری شدید نمی‌تواند به مسجد برود، او را به امامت نماز برانگیخت. گواه دیگر این احتمال، آن است که پیامبر(ص) وقتی از اقامه نماز جماعت از سوی ابوبکر آگاه شد، با زحمت و سختی در حالی که علی(ع) و فضل بن عباس او را کمک می‌کردند، به مسجد رفت و خود، امامت نماز جماعت را انجام داد. بدیهی است اگر امامت ابوبکر در نماز به اذن و دستور پیامبر(ص) بود، چنین اقدامی نمی‌کرد.

گفته شده است: سخن پیامبر(ص) که فرمود: «إِنَّكُنَ كَصُوَيْحِبَاتِ يُوسُفَ‌» بدان علت بود که وقتی اذان نماز گفته شد، پیامبر(ص) فرمود ابوبکر را بگویید نماز جماعت را امامت کند. عایشه به پیامبر گفت: ابوبکر به لحاظ روحی تحمل این را ندارد که به جای شما امام جماعت شود. بهتر است عمر این مسئولیت را برعهده بگیرد، پیامبر(ص) در این هنگام جمله مزبور را فرمود. این توجیه، پذیرفته نیست؛ زیرا تشبیه پیامبر(ص) دقیق و طبق با واقع بوده است. درباره یوسف(ع) وی هیچ‌گونه رجوعی به زنان دلباخته او نداشت و آنان در هیچ امری با او مخالفت نکردند، و تنها دلباخته و فریفته وی بودند. بنابراین، مقتضای واقع‌نگری در تشبیه پیامبر(ص) این است که عایشه درباره امامت نماز نسبت به پدر خود علاقه‌مند و مشتاق بود و می‌خواست با این کار، افتخاری را برای خود و پدرش کسب کند.

درباره قرینه دوم برای تأیید احتمال یاد شده گفته شده است: پیامبر(ص) ابوبکر را از نماز برکنار نکرد، بلکه نماز را به امامت ابوبکر انجام داد. این سخن، بی‌پایه است، زیرا با احادیث صحیح نزد اهل سنت معارض است. در احادیث صحیح تصریح شده است که وقتی پیامبر(ص) وارد مسجد شد، خود امامت جماعت را بر عهده گرفت و ابوبکر به ایشان اقتدا کرد. مضافاً بر اینکه این امر با امامت مطلق پیامبر(ص) بر همه افراد و در همه حالات منافات دارد. فرضیه متعدد بودن امامت ابوبکر در نماز و اینکه در موردی او نسبت به پیامبر(ص) امام بود و در مورد دیگر، مأموم؛ باطل است، زیرا همان‌گونه که امام شافعی تصریح کرده است، امامت ابوبکر در نماز در زمان بیماری پیامبر(ص) در پایان عمر، یک بار بوده، و در آن مورد نیز پس از آنکه پیامبر(ص) وارد مسجد شد، امامت جماعت را بر عهده گرفت و ابوبکر به او اقتدا کرد.

اشکال: عمومیت نداشتن خلافت علی(ع): پیامبر(ص) در سفر حجة‌الوداع، علی(ع) را به یمن فرستاد، و فرد دیگری را جانشین خود در مدینه کرد. این عمل پیامبر(ص) بیانگر آن است که خلافت علی(ع) در مدینه در زمان پیامبر(ص) به جریان سفر به تبوک اختصاص داشته، و عمومیت نداشته است، به گونه‌ای که با غیبت پیامبر(ص)، علی(ع) رهبر مسلمانان در مدینه بوده باشد.

پاسخ: همان‌گونه که در متن اشکال آمده است، وقتی پیامبر(ص) در سفر حجة‌الوداع فرد دیگری غیر از علی(ع) را جانشین خود در مدینه ساخت، علی(ع) در مدینه حضور نداشت، بلکه به یمن اعزام شده بود. اشکال، آن‌گاه وارد بود که اولاً: علی(ع) در مدینه حضور می‌داشت، و پیامبر، فرد دیگری را متولی امور مدینه می‌ساخت، ثانیاً: ولایت او علی(ع) را هم شامل می‌شد، زیرا این مطلب، قابل تصویر است که با حضور علی(ع) در مدینه بنابر مصالح ویژه‌ای، فرد دیگری از سوی پیامبر(ص) متولی امور مدینه شود، ولی علی(ع) مشمول و محکوم ولایت او نباشد، چنان‌که سپردن امور مردم با حضور پیامبر(ص) به فردی دیگر نیز متصور است، و در این فرض، فردی که متولی امور شده است بر پیامبر(ص) ولایت ندارد.

منابع

1. میرزایی، عباس، ابن قبه رازی
2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
3. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
4. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
5. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت