عصمت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شروط امامت است. عصمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت در لغت - عصمت در قرآن - عصمت در علوم قرآنی - عصمت در حدیث - عصمت در کلام اسلامی - عصمت در تاریخ اسلامی - عصمت در فقه اسلامی - عصمت در فلسفه اسلامی - عصمت در عرفان اسلامی - عصمت در معارف و سیره نبوی - عصمت در معارف و سیره رضوی - عصمت در معارف و سیره علوی - عصمت در معارف دعا و زیارات - عصمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عصمت از دیدگاه اهل سنت - عصمت در ادیان و مکاتب - پرسش‌های مرتبط

عصمت که گاهی درباره پیامبران، امامان، فرشتگان، وحی و قرآن به‌کار می‌رود، به معنای محفوظ بودن از نقص و پلیدی است و در خصوص عصمت پیامبران و امامان به معنای مصونیت آنان از گناه به‌کار می‌‌برند. درباره چیستی و مراتب یا گستره آن اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی از دانشمندان علوم اسلامی حقیقت عصمت را نیروی درونی عقلی یا ملکه نفسانی برخاسته از لطف و تفضل الهی، علم لدنی، اراده و انتخاب یا مجموع عوامل طبیعی، انسانی و الهی معصوم دانسته‌اند.

امّت اسلامی بر عصمت پیامبران از شرک، کفر و خطا در دریافت و ابلاغ وحی اتفاق نظر دارند. اما درباره مصونیتشان از گناهان و همچنین مصونیت از خطا در امور روزمره دچار اختلاف نظر شده‌اند. به باور بیشتر مسلمانان، پیامبران در این دو زمینه نیز معصوم هستند. اما علمای شیعه بر آنند که پیامبران از همه گناهان معصوم هستند و با تقوای والای خود و توفیق الهی هیچ‌گاه از روی عمد یا سهو دچار خطا و فراموشی در دریافت و ابلاغ وحی یا مرتکب گناه یا لغزش و اشتباه در امور فردی و اجتماعی نمی‌شوند. شیعیان همین گونه از عصمت را برای امامان اهل بیت(ع) نیز اثبات کرده و آن را از شرایط امامت می‌‌شمارند. در سایر مذاهب اسلامی، دانشمندان آنان دیدگاه‌های متفاوتی درباره عصمت انبیا، پدران انبیا، اولیای الهی، زنان پیامبر خاتم، اهل بیت او، صحابه، اولواالامر و غیره ارائه داده‌اند.

البته باورمندان به عصمت پیامبران یا امامان، این موهبت الهی را موجب سلب اختیار از معصوم نمی‌دانند؛ زیرا او با توجه به کمالات و آگاهی خود اراده می‌‌کند که از گناه و زشتی دوری کند. بنابر این، گرچه او بر ارتکاب معصیت تواناست، اما گناه نمی‌کند؛ ازاین‌رو،‌ مستحق ستایش و پاداش است.

از جمله دلایل مذکور برای اثبات عقلی عصمت پیامبران و امامان دلیل نقض غرض و مخالفت با حکمت الهی است. بر اساس برخی از آیات - همچون: آیه اولی‌الامر، آیه تطهیر، آیه ابتلای ابراهیم و غیره - عصمت پیامبران و امامان قابل اثبات است. همچنین: روایات متعددی در اثبات عصمت پیامبران یا امامان - مانند: حدیث ثقلین، حدیث امان و حدیث سفینه - مورد استناد قرار گرفته است.

مقدمه

بین فرق اسلامی، شیعه عصمت را یکی از شرایط و خصوصیّات امام می‌داند و معتقد است امام نیز همچون پیامبر باید از هر گونه اشتباه و خطا و آلودگی مصون باشد. برای یک رهبر که انبوه مسئولیّت‌های مکتب و امّت را تحمل می‌کند، همواره این خطر وجود دارد که دانسته یا ندانسته به انحراف و لغزش کشیده شود و در این صورت اعتبار و شرف و ارزش‌های امّتی که تحت زعامت او است به تباهی کشیده خواهد شد و پیامدهای نامطلوب آن دامن جامعه اسلامی را خواهد گرفت؛ امّا عصمت نیروی بازدارنده درونی است که از منبع عظیم ایمان و بینش دقیق سرچشمه می‌گیرد و امام و رهبر را در برابر هر نوع گناه و لغزشی بیمه می‌کند. این صفت نیرومند درونی و نفسانی که از رؤیت باطن و ملکوت و حقیقت جهان هستی حاصل می‌شود، به گونه‌ای است که انسان را از دست زدن به هر نوع عصیان - چه کوچک و چه بزرگ، چه آشکار و چه نهان - باز می‌دارد.

پیشینه تاریخی

مقالهٔ اصلی: عصمت در تاریخ اسلامی

بحثِ عصمت دارای پیشینه‌ای طولانی است و در ادیان الهی و بلکه ادیان غیر وحیانی نیز به نوعی به آن توجه شده است. در دین یهود به عصمت پیامبران(ع) توجه شده و برخی سخن پیامبران(ع) را سخن خداوند دانسته‌اند. در آیین مسیحیت نیز عصمت پیامبر(ع) بلکه عصمت نویسندگان کتاب مقدس و تأیید آنان توسط روح‌القدس مطرح شده است. قرآن کریم نیز از عصمت فرشتگان و پیامبران(ع) یاد کرده و ابلاغ وحی و قرآن را از دستبرد تحریف مصون دانسته است. در بعضی احادیث، مانند حدیث ثقلین به طهارت و عصمت اهل بیت پیامبر(ص) اشاره شده است.

بحث از عصمت در پی آیات و روایات توسعه یافته است و از همان آغاز رحلت پیامبر(ص) در اختلافات به سیره و سنت آن حضرت تمسک کرده و در مسائل گوناگون اعتقادی، کلامی و فقهی تلاش کرده‌اند در کنار استناد به قرآن، مدعای خویش را با گفتار و رفتار نبوی(ص) همراه سازند تا آنجا که عصمت پیامبر(ص) به عنوان مسئله کلامی مطرح گردید و مبنای برخی از منابع علم فقه شد.

در اوایل قرن دوم هجری قمری، نحله‌ها و مکتب‌های کلامی و فقهی به بحث از عصمت پرداخته‌اند و بخشی از آثار خود را به این بحث اختصاص داده‌اند. در قرن‌های بعد، مفسران، محدثان و متکلمان شیعی مسئله عصمت را در آثار خود مطرح کرده‌اند.

جایگاه بحث عصمت

مسئله عصمت با توجه به نقش محوری آن در اختلاف دیرینه شیعه و اهل سنت درباره مسئله امامت و شرایط جانشینی پیامبر اکرم(ص) توجه مسلمانان به ویژه اندیشمندان شیعی را برانگیخته؛ به گونه‌ای که لزوم عصمت امام(ع) یکی از اصول اعتقادی و مهم‌ترین ویژگی تفکر شیعه در باب امامت شمرده می‌شود. این مسئله تأثیر گسترده‌ای بر نظریات اصولی و استنباط فقهی داشته است؛ بلکه کمتر مسئله فقهی می‌توان یافت که مبتنی بر عصمت پیامبر(ص) نباشد و بررسی آن از این نظر ضروری است که از یک‌سو ملاک حجیت قرآن و سنت نبوی(ص)، دو منبع مهم استنباط احکام فقهی است و از سوی دیگر، عصمت امام(ع) که مبنای بسیاری از مسایل فقه امامیه است، بر پایه عصمت پیامبر(ص) و حجیت کلام ایشان در حق امامان معصوم(ع) استوار است و از جهت دیگر اختلاف نظرهایی که در تفسیر و قلمرو عصمت وجود دارد باعث تمایزهایی در استنباط فقهی می‌گردد.

معناشناسی عصمت

واژه شناسی لغوی

مقالهٔ اصلی: عصمت در لغت

عصمت در لغت به معنای بازداشتن، حفظ کردن، نگه‌داشتن، محافظت و ممانعت است.

معنای اصطلاحی

عصمت در اصطلاح بر اساس شخص و شیء معنای متفاوتی پیدا می‌‌کند، به این بیان که اگر بخواهیم عصمت را نسبت به شخص معنا کنیم باید بگوییم عصمت یک نیروی درونی حفاظت از گناه و مصونیت از اشتباه است که مایۀ اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته‌ها و اعمال پیامبر و امام و انطباق آنها با دین حق و دین خداست و چون معصومین به خاطر قابلیت و لطف الهی می‌‌توانند چنین نیرویی داشته باشند و از هر خطا و گناه مصون بمانند به ایشان معصوم می‌گویند. تمامی مسلمین نسبت به عصمت پیامبران اتفاق نظر دارند اما شیعیان دوازده امامی معتقدند چنین عصمتی برای اهل بیت پیامبر خاتم هم وجود دارد. اما اگر درصدد بیان عصمت برای غیر از شخصیت معصومین مانند قرآن کریم باشیم، عصمت به معنای عدم راهیابی باطل، کژی و تحریف در ساحت مقدس این کلام است.

به‌عبارت دیگر عصمت، یعنی مصونیت از گناه و از اشتباه؛ یعنی معصومین نه تحت تأثیر هواهای نفسانی قرار می‌گیرند و مرتکب گناه می‌شوند و نه در کار خود دچار خطا و اشتباه می‌شوند و عصمت حدّ اعلای قابلیّت اعتماد را به آنها می‌دهد. عصمت نهایت درجه ایمان است که هر اندازه ایمان زیادتر باشد عصمت از گناه هم زیادتر خواهد شد.

باید توجه داشت عصمت از گناه، عصمت نسبی است یعنی مراتب و درجات دارد. اگر درجه ایمان به حدّ شهود برسد، به حدّی که آدمی حالت خود را در حین ارتکاب گناه حالت شخصی ببیند که می‌خواهد خود را از کوه پرت کند و یا زهر کشنده‌ای را بنوشد، در اینجا احتمال اختیار گناه به صفر می‌رسد؛ یعنی هرگز به طرف گناه نمی‌رود. چنین حالی را “عصمت از گناه” می‌نامیم.

منشأ عصمت (عوامل و اسباب)

مقالهٔ اصلی: منشأ عصمت

دو منشأ برای عصمت بیان شده است:

1. قوه یا ملکه‌ای از سوی خداوند است که مانع از صدور خطا و گناه می‌‌شود. براساس این دلیل عصمت از گناه یک عمل قهری و جبری است و نشان دهدۀ قوه و ملکۀ خدادادی است که موجب چنین عصمتی شده است و سبب می‌‌شود انگیزه و داعی برای گناه کردن معصومین از بین برود.
2. معصومین برای محافظت از خودشان از گناه، خطا و اشتباه، یک نیروی درونی و بیرونی دارند. نیروی درونی یعنی انگیزه‌ای برای انجام دادن معصیت در وجود آنها نیست و نیروی بیرونی، یعنی مانعی که نزدیک شدن به گناه را از معصومین می‌‌گیرد، چنانکه در جریان حضرت یوسف از این نیرو استفاده شد: ﴿كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ﴾.

ضرورت عصمت

مقالهٔ اصلی: ضرورت عصمت

ضرورت عقلی عصمت

همچنین ببینید: آیا عصمت برای انبیا و امامان ضرورت دارد؟ (پرسش)

عصمت یک عمل خارق‌العاده نیست، بلکه با شناخت زیربنای عصمت می‌‌توان فهمید عصمت، مقولۀ عقلی است. عصمت عنایت خداوند برای عده ای از افراد است که به اوج قلۀ معرفت و تقوا رسیده باشند و خداوند متعال به همین دلیل به آنها چنین عنایت کرده که بتوانند باطن و زشتی گناه را ببینند و دیدن چنین زشتی‌هایی سبب شده است این افراد نه تنها به گناه نزدیک نشوند بلکه به فکر گناه هم نیفتند. مصداق بارز این افراد براساس آیات و روایات امامان معصومند.

ضرورت عصمت پیامبران و امامان را می‌توان از چند دلیل عقلی شناخت:

اول: اینکه پیامبران و امامان اگر معصوم نباشند، تسلسل، لازم می‌آید و تالی که تسلسل باشد، باطل است؛ پس مقدم که معصوم نبودن است، مثل آن، باطل است. بیان شرطیت عصمت، این است که مقتضی وجوب نصب امام، امکان خطا در مورد رعیت است. اگر این مقتضی در حق حجت خدا (پیامبر یا امام) هم ثابت باشد، واجب است برای او حجت دیگری باشد و این سلسله تا بی‌نهایت ادامه پیدا کند یا به حجتی که معصوم و مصون از خطا باشد، منتهی شود که او حجت اصلی خواهد بود.

دوّم: اینکه پیامبران و امامان، حافظ شرع هستند. پس واجب است که معصوم باشند. اگر جایز الخطا باشند، وثوقی به آنچه که خدای تعالی ما را به آن متعبد و مکلف کرده است باقی نمی‌ماند و این، با هدف از تکلیف که انقیاد به مراد خدای تعالی است، ناسازگار است.

سوم: اینکه اگر از پیامبران و امامان خطا سر زند، انکار بر ضد آنان، واجب خواهد بود و این با امر به اطاعت که در قول خدای متعال: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ آمده است متناقض است.

چهارم: اگر از پیامبران و امامان معصیت صادر شود، نقض غرض از نصب الهی لازم می‌آید. تالی، باطل است پس مقدم هم مثل آن است.

رابطه قول به عصمت با غلو

همچنین ببینید: آیا قول به عصمت در انبیا و امامان مستلزم غلو است؟ (پرسش)

اختیاری بودن عصمت

مقالهٔ اصلی: اختیاری بودن عصمت

اختیاری بودن عصمت

از آنجایی که عصمت امری موهبتی و الهی است، ممکن است گمان شود امر عصمت با اختیار ناسازگار است و شخص معصوم از روی اجبار از خطا و گناه مصون می‌ماند و این از موضوعاتی است که متکلمان به آن توجه کرده‌اند. عدم درک صحیح از رابطه این دو، اشاعره را به جبرگرایی واداشته؛ به گونه‌ای که عصمت را در معصومان(ع) کمال تلقی نمی‌کنند.

بعضی آیات قرآن و روایات بر اختیاری بودن عصمت پیامبران(ع) و ائمه(ع) تأکید کرده‌اند. متکلمان امامیه هم ناسازگاری عصمت با قدرت و اختیار انسان را نفی کرده‌اند. دلیل این سازگاری آن است که نیروی عصمت هرگز از میان برنده قدرت و اختیار انسان نیست تا شخص معصوم را به صورت جبری از کار قبیح باز دارد؛ بلکه باعث تشدید اراده و قدرت اختیار انسان می‌گردد.

بنابر این، عصمت عملی جبری نیست؛ چون در این صورت معصوم از زمره انسان‌های عادّی خارج بوده و عدم ارتکاب گناه هیچ‌گونه افتخاری برایش محسوب نمی‌شود و او حجّت و مقتدای مردم نخواهد بود؛ امّا در مورد عصمت علمی هیچ اشکالی وجود ندارد که امکان هر نوع اشتباه در بینش و اعتقاد و دریافت و اجرای پیام الهی منفی باشد و این امر با اراده و عنایت خاصّ الهی تحقّق می‌یابد؛ یعنی معصوم با اراده خاصّ الهی و توسّط مأموران آسمانی در این زمینه محافظت می‌شود.

ادعای جبری بودن عصمت

همچنین ببینید: آیا عصمت سبب سلب اختیار معصوم است و هیچ فضیلتی ندارد؟ (پرسش) و منشأ قول به عصمت جبری چیست؟ (پرسش)

برخی با توجه به تعاریف عصمت و دلایل آن قایل شده‌اند عصمت زاییدۀ اختیار معصوم نیست و معتقدند عصمت آنان به خاطر عامل قهری و جبری است که از ناحیۀ خدا در ذات معصومین نهادینه شده است؛ حتی عده ای پا را فراتر گذاشته و معتقدند چنین عصمتی به هیچ عنوان واقع نمی‌شود، چراکه در ماهیت تمام انسان‌ها امیال و شهوات نفسانی وجود دارد و اگر معتقد شویم معصومین چنین امیال و دواعی شهوانی را ندارند باید ملتزم شویم آنها از دایرۀ انسانیت خارجند، در حالی که چنین ادعایی نزد هیچکس پذیرفته نیست.

در جواب گفته شده است عصمت معصومین به واسطۀ دو امر حاصل می‌‌شود:

1. امر موهبتی که همان ملکه و قوه و یا علم خدادادی است، چنانکه امام صادق(ع) فرمودند: «معصوم به واسطۀ لطف الهی از جمیع محارم الهی مصون و معصوم است چنانکه خداوند فرموده: ﴿وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ﴾. در واقع چنین موهبتی قبل از خلقت جهان مادی در عالم ذر برای آنان حاصل شد.
2. امر اکتسابی یعنی اختیار و اراده برای جلوگیری از هر گناه و اشتباهی: به این بیان که ملکه و علم موهبتی خداوند سبب تامه برای عصمت معصومین نیست و چنین عصمتی تنها با علم خدادادی و بدون اراده و اختیار معصوم حاصل نمی‌شود، زیرا علم موهبتی و لطف الهی قدرت برای گناه کردن را در معصوم معدوم نمی‌کند، به عبارتی علم موهبتی فقط ابزاری برای گناه نکردن معصومین است و نمی‌تواند اراده و اختیار معصومین برای گناه کردن و یا نکردن را از آنها سلب کند، اما اگر این علم موهبتی، قویتر و شدیدتر شود ارادۀ اکتسابی معصومین به مقتضای علمشان، قوی‌تر خواهد شد و با همین اختیار و اراده معصیت نمی‌کنند.

اینکه عوامل گناه در معصوم وجود ندارد و احتمال ارتکاب عصیان در او صفر است، به این معنی نیست که به اراده الهی یک نیروی جبری او را از آلودگی به گناه باز می‌دارد، طوری که توان انجام هر نوع معصیت را از او سلب می‌کند بلکه در عین برخورداری از آزادی عمل و اختیار، با ایمان واقعی به اینکه همواره در حضور پروردگار است و یقین به خطر عظیم و قبح فاحش گناه، معصوم، حتّی تصور انجام گناه را نیز نمی‌کند و از طرفی انگیزه ارتکاب گناه نیز در او نیست.

محمّد بن ابی عمیر می‌گوید: "از هشام - شاگرد برجسته امام صادق(ع)- پرسیدم: آیا امام از مقام عصمت برخوردار است؟ پاسخ داد: آری! گفتم: برای من چگونگی عصمت را بیان کن. گفت: چند عامل منشأ عصیان است: حرص، حسد، شهوت و خشم. از این عوامل هیچ یک در وجود امام رخنه نمی‌کند. چگونه حرص داشته باشد، در حالی که امکانات بسیاری در اختیار او است. و حتّی بیت المال مسلمانان را در دست دارد، حسد نمی‌ورزد؛ زیرا کسی حسد می‌ورزد که بالاتر از خود نتواند دید و عالی‌تر از امامت چه مقامی می‌توان تصوّر کرد؟ ممکن نیست امام در امور دنیا خشمگین گردد؛ زیرا پروردگار اجرای حدود الهی را به او سپرده است؛ امّا در ارتباط با جهان آخرت که خشم و غضب ناپسند نیست. امام هرگز در دام شهوات و هوس‌ها گرفتار نخواهد شد؛ چه به خوبی آگاه است که لذّات و خواست‌های این دنیای گذرا، در برابر نعمت‌های بی‌حساب و پاداش خداوندی در روز رستاخیر - که ویژه پاکان حق‌پرست است - بسیار ناچیز است و اصولاً به حساب نمی‌آید.

خلاصه، نوع علم، بینش امام و ایمان و یقین و تقوا و وارستگی او زمینه و انگیزه هر نوع انحراف و گناهی را در او از بین می‌برد.

گستره عصمت (قلمرو)

مقالهٔ اصلی: گستره عصمت

وسعت عصمت معصومین شامل امور فردی، امور اجتماعی، امور دینی و امور غیر دینی می‌‌شود، به نحوی که می‌‌توان گفت امامت امامان معصوم زیر سایۀ عصمت آنان توسط خداوند جعل شده است. در فرمایشی از امام رضا(ع) درباره چنین تلازمی (امامت و عصمت) آمده است: «فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ یَخُصُّهُ اللَّهُ بِذَلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»«فَهَلْ یَقْدِرُونَ عَلَی مِثْلِ هَذَا فَیَخْتَارُونَهُ أَوْ یَکُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَیُقَدِّمُونَهُ».

مصادیق عصمت

عصمت وحی

مقالهٔ اصلی: عصمت وحی

عصمت وحی به معنای مصونیت، سلامت و خطاناپذیری وحی است. در این زمینه پیامبران الهی باید دارای صفت عصمت باشند تا حقایق وحیانی سالم به دست انسان‌ها برسد. همچنین به دلیل آنکه خداوند درصدد هدایت انسان هاست و ارسال وحی باید از هرگونه خطایی مصون باشد، علاوه بر عصمت پیامبران، ملائکه ایی هم که وحی را از طرف خداوند برای پیامبران نازل می‌‌کنند نیز باید از عصمت برخوردار باشند. بنابراین مقتضای علم و قدرت و حکمت الهی و لازمۀ هدایت انسان‌ها آن است که وحی الهی بدون هیچگونه خطا و اشتباهی به دست مردم برسد.

عصمت قرآن

مقالهٔ اصلی: عصمت قرآن

عصمت در قرآن به معنای عدم راهیابی باطل، کژی و تحریف در ساحت مقدس این کلام است. این عصمت دارای مراحلی است: عصمت از ناحیۀ (خداوند)؛ عصمت از ناحیه حاملان وحی؛ عصمت در دریافت وحی؛ عصمت در نگهداری وحی و .... عصمت قرآن هم عصمت معنوی است، یعنی عصمت در تبیین و تفسیر قرآن و هم عصمت لفظی یعنی مصونیت قرآن از به کار گرفتن واژگان و ترکیبات نادرست از ناحیۀ صادر کننده و نیز محفوظ ماندن از هرگونه تحریف لفظی در مراحل پس از صدور.

عصمت پیامبر

مقالهٔ اصلی: عصمت پیامبر

عصمت پیامبران یعنی پیامبران به وسیلۀ قوه یا ملکه‌ای که خداوند در وجوشان نهادینه کرده از صدور هرگونه گناه، خطا و اشتباهی مصون هستند. این عصمت مرکب از امر اکتسابی و امر موهبتی است؛ موهبتی است به این دلیل که ملکه عصمت محصول صفای فطرت و علم ویژه پیامبر به صفات خداوند و پیامدهای اعمال است که هرگز میل به گناه در او پدیدار نخواهد شد و اکتسابی است، چراکه نزدیک نشدن ایشان به گناه و خطا به خاطر اراده و اختیارشان برای مقابله با گناه است و این عصمت با اختیار آنان منافات ندارد زیرا عصمت پیامبران ناشی از آگاهی نسبت به باطن گناه و خطا است و عصمتی که زاییدۀ علم و آگاهی باشد، نمی‌تواند منافاتی با مقولۀ اختیار داشته باشد، چراکه پیامبر باید از اراده‌ای قوی برخوردار باشد تا در انتقال پیام الهی تحت تأثیر هوای نفس و شیطان قرار نگیرد.

عصمت اولوالامر

مقالهٔ اصلی: عصمت اولو الامر

عصمت اولو الامر به معنای دوری از خطا و گناه است. این عصمت موجب اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته‌ها و اعمال ایشان و انطباق آنها با دین حق و دین خداست و چون اولو الامر به خاطر قابلیت و لطف الهی می‌‌توانند چنین نیرویی را داشته باشند به ایشان معصوم می‌گویند.

عصمت عنایت خداوند برای عده ای از افراد است که به اوج قلۀ معرفت و تقوا رسیده باشند و خداوند متعال به همین دلیل به آنها چنین عنایت کرده که بتوانند باطن و زشتی گناه را ببینند. عصمت، ناشی از کثرت علم است و معصوم به زشتی و قبح گناه، علم دارد و با توجه به این علم، ارتکاب معصیت، محال است و این علم، موجب سلب اختیار نخواهد شد.

عصمت امام

مقالهٔ اصلی: عصمت امام

عصمت امام به معنای دوری امام از خطا و گناه است. این عصمت موجب اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته‌ها و اعمال امام و انطباق آنها با دین حق و دین خداست و چون ائمه به خاطر قابلیت و لطف الهی می‌‌توانند چنین نیرویی را داشته باشند به ایشان معصوم می‌گویند.

عصمت عنایت خداوند برای عده ای از افراد است که به اوج قلۀ معرفت و تقوا رسیده باشند و خداوند متعال به همین دلیل به آنها چنین عنایت کرده که بتوانند باطن و زشتی گناه را ببینند. عصمت، ناشی از کثرت علم است و معصوم به زشتی و قبح گناه، علم دارد و با توجه به این علم، ارتکاب معصیت، محال است و این علم، موجب سلب اختیار نخواهد شد.

عصمت اهل بیت

مقالهٔ اصلی: عصمت اهل بیت

عصمت اهل بیت به معنای دوری از خطا و گناه است. این عصمت موجب اعتماد و اطمینان پیروان به درستی گفته‌ها و اعمال اهل بیت و انطباق آنها با دین حق و دین خداست و چون اهل بیت به خاطر قابلیت و لطف الهی می‌‌توانند چنین نیرویی را داشته باشند به ایشان معصوم می‌گویند.

عصمت عنایت خداوند برای عده ای از افراد است که به اوج قلۀ معرفت و تقوا رسیده باشند و خداوند متعال به همین دلیل به آنها چنین عنایت کرده که بتوانند باطن و زشتی گناه را ببینند. عصمت، ناشی از کثرت علم است و معصوم به زشتی و قبح گناه، علم دارد و با توجه به این علم، ارتکاب معصیت، محال است و این علم، موجب سلب اختیار نخواهد شد.

عصمت حضرت فاطمه

مقالهٔ اصلی: عصمت حضرت فاطمه

عصمت حضرت مریم

مقالهٔ اصلی: عصمت حضرت مریم

عصمت فرشته

مقالهٔ اصلی: عصمت فرشته

دلایل عصمت (اثبات عصمت)

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت وحی

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت قرآن

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبر

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبر خاتم

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت اولو الامر

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت امام

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت اهل بیت

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت حضرت فاطمه

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت حضرت مریم

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت فرشته

آثار و کارکردهای عصمت

مقالهٔ اصلی: کارکردهای عصمت

1. از مهم‌ترین کارکردهای عصمت می‌‌توان به فهم و تلقی درست حقایق اشاره کرد. به این معنا که انسانی که دارای علم خاص شد می‌‌توان حقایق را چنان که هست درک و فهم کند و در آن به خطا و اشتباه نرود. بنابراین مصونیت از خطا و اشتباه از درک و فهم و تلقی حقایق هستی از مهم‌ترین کارکردهای عصمت است. این معنا به طور خاص درباره تلقی پیامبران از وحی و کتب آسمانی در آیاتی از جمله آیه ۵۲ سوره حج بیان شده است. در آیات ۷۵ و ۷۶ همین سوره نیز این معنا مورد تاکید قرار گرفته است که پیامبران الهی در دریافت وحی دارای عصمت می‌‌باشند و از هرگونه خطا، تحریف و اشتباهی در امان می‌‌باشند.(المیزان، ج ۱۴، صص ۴۰۹ تا ۴۱۱) آیات ۲۶ تا ۲۸ سوره جن نیز بر عصمت پیامبران در دریافت وحی دلالت دارد. (المیزان، ج ۲۰، ص۵۷)
2. دومین کارکرد عصمت را می‌‌بایست در حفظ و بیان حقیقی جست و جو کرد؛ زیرا بسیاری از مردم تلقی درستی از حقایق پیدا می‌‌کنند ولی ناتوان از حفظ و بیان دقیق آن چه یافته‌اند می‌‌باشند. این که چیزی را که با وجودش درک کرده به دیگران برساند و توضیح و تبیین نماید، امری بسیار سخت و دشوار است. این دشواری هم در انتخاب واژگان و دیگر ابزارهای پیام رسانی و همچنین بیان به دور از تحریف و خطا و اشتباه می‌‌باشد. بسیاری از عارفان که مشاهدات و مکاشفاتی دارند، در مقام بیان درمانده می‌‌شوند و حتی نمی‌توانند به سبب کاستی در ابزارهای پیام رسانی و اطلاع رسانی بی‌تحریفی مفاهیم را در قالب پیام و الفاظ بیان کنند. این گونه است که از «ما لایوصف» و غیر توصیفی بودن مدرکات و مشاهدات خود سخن به میان می‌‌آورند. این در حالی است که در همان آیات و منابع پیش گفته، خداوند پیامبران را مصون از خطا و تحریف در ابلاغ و بیان وحی که دریافته و تلقی کرده‌اند معرفی می‌‌کند. بنابراین پیامبران با عصمت خویش در همه مراتب تلقی و حفظ و بیان، هر آن چه را از وحی و کتب آسمانی و وحیانی دریافت کرده‌اند، به اطلاع مخاطبان پیام می‌‌رسانند.
3. سومین کارکرد عصمت را می‌‌بایست در مقام عمل یافت؛ زیرا بسیاری از مردم در مقام عمل ناتوان از عمل مطابق با حقایقی هستند که یافته‌اند. به این معنا که در مقام علم، حقایق را می‌‌بییند و می‌‌یابند ولی در مقام عمل نمی‌توانند مطابق آن کار کنند و به خطا و اشتباه می‌‌روند و حتی رفتاری منافی با حقیقت انجام می‌‌دهند. شاید بتوان گفت که سامری و بلعم باعورا دو تن از اهل بصیرتی بودند که با همه دریافت‌های درست از حقایق هستی در مقام عمل بر خلاف یافته‌ها رفته و مغضوب خداوند شدند. اما اگر کسی دارای عصمت در مقام عمل باشد، خود را از هر گونه ستم وگناه حفظ می‌‌کند و حتی عصمت در این مقام، مایه رویگردانی آدمی از گناه می‌‌شود. خداوند در داستان حضرت یوسف(ع) با اشاره به کارکرد عصمت در مقام عمل بیان می‌‌کند که آن حضرت(ع) با آنکه توانایی جنسی داشته و به طور طبیعی به آن پاسخ می‌‌داد، ولی به سبب عصمت درمقام عمل حتی قصد گناه نمی‌کند.(یوسف آیه ۲۴) امام رضا(ع) درباره جمله «و هم بها لولا ان رءا برهان ربه» فرمود: یوسف معصوم بود و معصوم قصد ارتکاب گناه نمی‌کند.(عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص۱۷۹، حدیث ۱ از باب ۱۱۵ و نیز تفسیر نورالثقلین، عبد علی حویزی، ج ۲، ص۴۱۹ و حدیث ۴۲)

بنابراین عصمت در همه ابعاد زندگی بشر از مقام دریافت حقایق تا بیان و عمل آن نقش به سزا و تاثیرگذاری را ایفا می‌‌کند. از این رو هر کسی که خواهان سعادت و خوشبختی است می‌‌بایست به عصمت به عنوان علم زندگی سعادتمندانه توجه و اهتمام داشته باشد. انسانی که دارای عصمت می‌‌شود در حقیقت انسانی خدایی گونه و متاله است؛ زیرا عصمت در همه سطوح و مراتب زمانی به دست می‌‌آید که بستر آن با علل و عوامل در وجود انسان فراهم آمده باشد. با فراهم آمدن این علل و عوامل است که علم آدمی وضعیت خاصی می‌‌یابد و از دانش حصولی به حضوری تبدیل شده و حافظ آدمی در همه مراتب وجودی و زندگی‌اش می‌‌شود.

عصمت در مراتب عالی موجب می‌‌شود تا شخص به مقام امامت دست یابد. زمانی این مقام امامت به پیامبری اعطا می‌‌شود که بتواند در مقام عصمت اکتسابی با تلاش خویش آن عصمت الهی و خدادادی را تقویت کرده و افزایش دهد. ازاین روست که حضرت ابراهیم(ع) با آنکه از مقام پیامبری و عصمت آن برخوردار بود، پس از آزمون‌های سخت و دشواری به مقام عصمتی رسید که قابلیت امامت را یافت. (بقره، آیه ۱۲۴)

از آیاتی که درباره امامت و عصمت مربوط به آن نازل شده می‌‌توان دریافت که هر گونه ظلم خرد و کوچک به نفس می‌‌تواند شخص را از دسترسی به امامت باز دارد، چه رسد که شخص سابقه کفر و شرک داشته باشد و از مصادیق ظالمین باشد. از نظر قرآن شرک، ظلم عظیم دانسته شده و کسی که در زمانی کم نیز مشرک بوده باشد، از امامت و رهبری امت بیرون می‌‌رود و نمی‌تواند امام و خلیفه امت باشد. از این روست که عصمت در مراتب عالی به عنوان مهم‌ترین شرط امامت امت از سوی خداوند معرفی شده است؛ زیرا هدایت امت و مردم، امری نیست که هرکسی عهده دار آن شود و بخواهد به عنوان اسوه کامل عمل کند.

خداوند در آیه ۵۹ سوره نساء شرط ولایت امری بر مردم را عصمت از گناه و خطا دانسته است؛ زیرا اطاعت بدون قید و به صورت مطلق در کنار اطاعت از رسول خداوند آمده است و خداوند واجب نمی‌کند اطاعت کسی را به طور مطلق مگر کسی که عصمت وی ثابت شده باشد. بنابراین هیچ کسی نمی‌تواند به مقام امامت امر برسد و اولوالامر شود مگر آنکه دارای عصمت مطلق باشد(التبیان، ج ۳، ص۲۳۶) و این مقام تنها از آن امامان معصوم(ع) است که آیه درباره ایشان نازل شده است.(تفسیر نورالثقلین، ج ۱، صص ۴۹۸ تا ۵۰۷)

جستارهای وابسته

• عصمت مطلق
• عصمت نسبی
• عصمت از خطا
• عصمت از گناه
• عصمت در احکام
• عصمت در اعتقاد
• عصمت در افعال
• عصمت در تبلیغ
• عصمت علمی
• عصمت عملی
• عصمت وحی
• عصمت قرآن
• عصمت پیامبر
• عصمت پیامبر خاتم
• عصمت اولو الامر
• عصمت امام
• عصمت اهل بیت
• عصمت حضرت فاطمه
• عصمت غیر انبیا
• انسان معصوم
• عصمت ملائکه
• عصمت امرای امام
• عصمت انبیا
• عصمت اهل اجماع
• عصمت نواب امام
• آیات عصمت
• اسباب عصمت
• اعتراف معصومین به گناه
• زمان عصمت
• علم به مثالب معاصی
• علم به مناقب طاعات
• مقام عصمت
• وجوب عصمت

منابع

1. قربانی، علی، امامت‌پژوهی
2. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی ج۲
3. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
4. الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی
5. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
6. مقامی، مهدی، درسنامه امام‌شناسی
7. فرهنگ شیعه
8. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
9. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر