زید بن صوحان عبدی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زید بن صوحان عبدی است. زید بن صوحان عبدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زید بن صوحان عبدی در تاریخ اسلامی - زید بن صوحان عبدی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

او برادر صعصعة بن صوحان است و هر دو از خواص شیعیان امیر مؤمنان علی (ع) به شمار آمده‌اند. مخصوصاً زید که مردی خیر، دین دار، فاضل و دانشمند بود. او و برادرش صعصعه و سیحان، از بزرگان قوم خود، عبد القیس، بودند. زید زمان پیامبر (ص) را درک کرده، اما در این که با حضرت دیدار داشته یا نه، اختلاف است. اما پیامبر اسلام (ص) از او هم مانند اویس قرنی تعریف کرده است. نقل شده در یکی از سفرها شبی رسول خدا (ص) فرمود: زید و چه زیدی؛ جندب و چه جندبی. اصحاب گفتند: یا رسول الله! شب گذشته جمله‌ای فرمودید که معنایش را نفهمیدیم؟ پیامبر (ص) فرمود: "اینها دو نفر از امت من‌اند که یکی از آنها قسمتی از بدنش قبل از خودش به بهشت می‌رود و سپس بقیه بدنش به او ملحق خواهد شد، و دیگری یک بار شمشیری به کار می‌برد که با آن، حق و باطل را از هم جدا می‌سازد".

زید در میان صحابة رسول خدا شخصیت و مقام والایی دارد. در یکی از جنگ‌ها که سلمان فارسی فرمانده لشکر بود، امامت نماز را به زید واگذار کرد، و چون روز جمعه می‌شد، به زید بن صوحان می‌فرمود: "ای زید! برخیز و قومت را موعظه کن". وی بسیار روزه می‌گرفت و نماز می‌خواند، و شب‌های جمعه را احیا می‌داشت. وقتی عمر بن خطاب جمعی از مردم کوفه را‌طلبید، زید در میان ایشان بود. او را در کنار خود نشاند و او را بسیار احترام کرد. سپس رو به مردم کوفه کرد و گفت: "باید با زید چنین رفتار کنید".

این احترام‌ها باعث نمی‌شد که زید حق را پایمال کند، چنان که روزی به عثمان اعتراض کرد و گفت: "چون تو منحرف شدی، امت هم منحرف شدند؛ اگر تو به حق بگرایی، مردم هم به اعتدال می‌گرایند. عثمان که وضع را چنین دید، وی را به شام تبعید کرد؛ زید نیز همسر خود را طلاق داد و به شام رفت .

زید و نامه عایشه

هنگامی که طلحه و زبیر با کمک عایشه آشوب بصره را به وجود آوردند، عایشه به عده‌ای از مردم کوفه نامه نوشت و این نامه را نیز به زید نوشت: "از عایشه، همسر پیامبر، به فرزندش، زید بن صوحان؛ هر وقت نامه‌ام به تو رسید، در خانه بنشین و مردم را از حمایت و جانبداری علی بن ابی طالب بازدار تا این که دستور من به تو برسد".

زید با کمال شهامت، جواب نامه عایشه را به صورتی نوشت که علاوه بر اظهار اطاعت نکردن از وی، او را به اشتباهاتش آگاه سازد. نامه این است: تو به کاری مأمور شده‌ای و ما به کاری دیگر؛ ولی آنچه ما به آن مأموریم را تو به جا آورده‌ای و به ما دستور می‌دهی که آنچه را تو به آن مأموری، ما به جا آوریم، (زیرا) تو مأموری که در خانه‌ات بنشینی، و ما مأموریم که بجنگیم تا فتنه‌ای پیش نیاید .

چگونه ممکن است زید فریب بخورد، با آنکه خود از حذیفة یمانی، مردی که عالم به اسرار پیامبر (ص) بود، حق و باطل را آموخته است. چنان که خود می‌گوید: "حذیفه در بصره برای ما موعظه می‌کرد و ما را از فتنه و آشوبی بر حذر داشت که مردان را از پای در می‌آورد. پرسیدیم راه نجات چیست؟ گفت: " نگاه کنید که علی (ع) جزو کدام دسته است، خود را به آن گروه برسانید؛ هر چند که با زانو بروید و یا خود را به زمین بکشید؛ زیرا از رسول خدا شنیدم که فرمود: علی (ع) امیر نیکان و کشنده بدکاران است. هر که او را یاری کند، یاری می‌شود و هر که او را خوار سازد تا روز قیامت خوار می‌شود.

شهادت زید بن صوحان

در زمان جنگ جمل، روزی بعد از خطبه خواندن عمار و حجر کندی، زید بن صوحان برخاست و گفت: "ای مردم! به امیرالمؤمنین علی (ع) بپیوندید و از فرزند سید المرسلین اطاعت کنید و همگی به سوی او کوچ کنید که به حق دست می‌یابید و پیروز خواهید شد.

در همان روزهایی که لشکر امیرمؤمنان (ع) در بصره در حال گفتگو با سران فتنه به سر می‌برد، زید به امیرمؤمنان گفت: "من در این جنگ کشته می‌شوم". امیر مؤمنان فرمود: "از کجا می‌گویی؟"زید گفت: "در خواب دیدم که دستی از آسمان فرود آمده و مرا به طرف بالا می‌کشد".

در جنگ جمل پس از آنکه زید فداکاری بسیاری کرد و از کثرت جراحات به زمین افتاد، امیر مؤمنان (ع) به بالینش آمده، بالای سرش نشست و به او فرمود: "ای زید! خدا تو را بیامرزد که مردی سبکبار و در پشتیبانی از دین استوار بودی" زید گفت: "یا امیر المؤمنین، تو نیز چنین هستی؛ خدا پاداش خیرت دهد. تا جایی که من می‌شناسم خدا را چنان که باید می‌شناسی و خدا در دل تو بسی بزرگ است و به قرآن آشنایی کامل داری. ولی من هم کورکورانه همراه تو نجنگیدم بلکه از ام سلمه، همسر رسول خدا، شنیدم که می‌گفت، رسول خدا (ص) فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ اَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ اُنْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اُخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ»؛ هر که من مولای اویم، علی مولای اوست؛ خدایا! دوست دار هر که او را دوست بدارد و دشمن بدار هر که او را دشمن بدارد؛ یاری کن کسی را که علی را یاری کند و خوار ساز آنکه او را خوار سازد. لذا دوست نداشتم که خدا مرا خوار کند". زید هنگام جان دادن این گونه وصیت کرد هنگام دفن خونها را از بدنم نشویید و پیراهنم را بیرون نیاورید؛ زیرا فردا با همین وضع این مردم را محاکمه خواهم کرد و نیز وصیت کرد تا قرآنش را با او دفن کنند. زید و برادرش سیحان در سال ۳۶ هجری در جنگ جمل شهید و در یک قبر دفن شدند.

زید بن صوحان عبدی در سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین

خاندان صوحان، همه جزو دوست‌داران امیرالمؤمنین و همه خطیب و سخنران بودند. در نسخه‌ای از کتاب ابن کلبی، فرزندان صوحان بن حجر بن حارث بن هجرس بن صبره، چهار تن معرفی شده‌اند: سعد، سیحان، زید و صعصعه. سمعانی، نَسَبِ صوحان را تا عبدالقیس آورده است.

ابن درید می‌نویسد: از مردان ربیعه، صعصعه، زید و سیحان فرزندان صوحان بن حجر بن حارث بن هجرس هستند. فرزندان بنی صوحان، از یاران علی(ع) و خطیب بودند. زید روز جنگ جمل کشته شد. جاحظ می‌نویسد: از خطبای مشهورِ آنان صَعصعة بن صوحان، زید بن صوحان و سیحان بن صوحان بودند.

شرح حال زید بن صوحان

زید بن صوحان عبدی، با کُنیۀ ابو‌سلمان و ابو‌عایشه از کوفیان و تابعین بود. ابن عبدالبر گفته: وی در زمان پیامبر مسلمان شد و به گفتۀ کلبی، او پیامبر(ص) را درک کرده است. کنیه‌اش ابو‌سلیمان یا ابو‌سلمان یا ابو‌عایشه بود. فضل بن شاذان، او را از کسانی معرفی کرده که علی(ع) را شناختند. از جمله آنان از تابعان و رئیسان آنها و زاهدانشان زید بن صوحان بود. شیخ طوسی، زید را از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) و از اَبدال معرفی می‌کند که عایشه بعد از شنیدن خبر شهادتش، کلمۀ استرجاع را بر زبان جاری کرد.

این نکته در خبری نقل شده است. بیهقی، از خالد بن واشمه نقل می‌کند: پس از پایان جنگ جمل، بر عایشه وارد شدم. او پرسید: طلحه چه کرد؟ گفتم: کشته شد. گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾؛ خداوند او را رحمت کند. پرسید: زبیر چه کرد؟ گفتم: کشته شد. گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾؛ خداوند او را رحمت کند. گفتم: ما، هم برای خدا هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم دربارۀ زید بن صوحان سؤال کرد: آیا او هم کشته شد؟ گفتم: کشته شد. گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾؛ خداوند او را رحمت کند.

گفتم: ای اُمّ‌المؤمنین! طلحه را یاد کردی و بر او رحمت فرستادی، زبیر را یاد کردی و بر او رحمت فرستادی و زید را یاد کردی و بر او هم رحمت فرستادی. چگونه ممکن است درحالی که برخی از اینان برخی دیگر را کشتند! به خدا سوگند خداوند آنان را هیچ گاه در بهشت با هم جمع نمی‌کند! یعنی زید در صف مقابل زبیر و طلحه بود و در نتیجه یکی از این دو گروه، برحق هستند و دیگری بر باطل. عایشه پاسخ داد: آیا نمی‌دانی که رحمت خدا زیاد است و او بر هر کاری تواناست.

این خبر، نظر شیخ طوسی را تأیید می‌کند که عایشه نه تنها کلمۀ اِسترجاع را هنگام شنیدن خبر شهادت زید گفت؛ بلکه بر زید بن صوحان رحمت هم فرستاد.

ابن سعد، زید بن صوحان را ثقه و دارای حدیث کم می‌داند. او را از کسانی دانسته‌اند که قائل به برتری امیرالمؤمنین علی(ع) بر دیگران بود. زید از عمر بن خطّاب و علی بن ابی طالب حدیث شنید و ابووائل شقیق بن سلمۀ اسدی و عیزار بن حریث و دیگران، از او روایت نقل می‌کنند.

دربارۀ او علی بن ابی طالب از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: «هر کس خوشحال می‌شود به مردی بنگرد که برخی اعضایش در رفتن به بهشت بر او سبقت می‌گیرد، پس بنگرد به زید بن صوحان».

یاد نیک پیامبر از زید

نقل است: رسول خدا(ص) از غزوۀ بنی‌المصطلق باز می‌گشتند. مردی از قوم پایین آمد و کاروان را حرکت می‌داد و رَجَز می‌خواند. سپس مرد دیگری فرود آمد. آنگاه رسول خدا(ص) تصمیم گرفت که با یاران خود مُواسات (و آنان را یاری) کند؛ لذا از مرکب فرود آمد و این رَجَز را می‌خواند: جندب؛ و چه چیزی است جندب و اقطع خیر زید. سپس سوار شد. یاران به او نزدیک شدند و گفتند: ای رسول خدا(ص) دیشب از شما شنیدیم که فرمودید: جندب و چه چیزی است جندب؟ و اقطع خیر زید. فرمود: دو مرد در میان این امت هستند که یکی از آنان با زدنِ ضربه‌ای بین حق و باطل جدایی می‌اندازد و دیگری دستش در راه خدا قطع می‌شود. سپس خداوند آخِرِ جسد او را به اوّلش ملحق می‌کند.

این خبر با تعبیرهای گوناگون با تفاوتی اندک، در آثار مختلف نقل شده است. ابوالفرج، خبر را آورده که: پیامبر از غزوۀ بنی المصطلق باز می‌گشتند. گزارش وی مانند گزارش نقل شده است.

در این که منظور از زید در کلام رسول خدا(ص) زید بن صوحان است تردیدی نیست، چون یک دست وی در روز جنگ جلولا و یا قادسیه، و به نقلی: جنگ نهاوند قطع شد. وقتی دستش قطع شد و خونش می‌چکید، تبسم می‌کرد. مردی از قومش با تعجب گفت: الان وقت تبسم نیست! زید گفت: دردی است که وارد شده و ثواب الهی، آن [درد] را از بین می‌برد. آیا آن را با جَزَعِ بی‌فایده همراه کنم درحالی که جای‌گزینی برای کسی که آن را از دست دهد نیست؟ این برای برخی مؤمنانِ مأیوس، بهتر است. مرد گفت: تو آگاه‌تر به خدا از من هستی.

بنابراین خبر، زید شخصیتی است که دستش پیش از خودش به بهشت می‌رود. نکتۀ تأسف بارِ گزارش طبری از سیف بن عمر است که در آن، زید متهم به دزدی می‌شود.

منظور از «جندب» جندب بن کعب ازدی است.

زید بن صوحان و سلمان

از گزارش‌های مختلف استفاده می‌شود که زید همراهِ سلمان فارسی بوده است. سلمان به عنوان مرشد و راهنمای وی عمل می‌کرد، به همین جهت دو مرد کوفی از دوستان زید بن صوحان نزدش آمده و از او می‌خواهند از سلمان بخواهد که چگونگی ایمان آوردنش را برایشان توضیح دهد. آنان نزد سلمان آمدند. او امیرِ مدائن بود. دیدند بر صندلی نشسته و زنبیلی به دست دارد و آن را می‌بافد. اینک به نمونه‌هایی از این ارتباط اشاره می‌کنیم:

1. سلمان در منطقۀ مدائن حاکم بود. او از زید بن صوحان خواست به مردم قرآن یاد دهد و چنان چه اشتباهی داشت به او تذکر می‌داد. خلید عصری گوید: هنگامی که سلمان بر ما وارد شد، نزد او رفته و درخواست قرائت قرآن کردیم. گفت: قرآن عربی است؛ پس باید مرد عربی آن را بخواند. به همین جهت زید بن صوحان قرائت قرآن به ما می‌آموخت و سلمان بر او نظارت داشت. وقتی اشتباه می‌خواند، به او اعتراض می‌کرد و هرگاه درست می‌خواند، می‌‌گفت: آری! به خدا چنین است. سلمان نه تنها به قرائت زید بن صوحان عنایت داشت، بلکه در عمل نیز به قرآن توجه می‌داد. روزی از زید پرسید: چگونه خواهی بود وقتی قرآن و سلطان با هم جنگ کنند؟ زید گفت: من با قرآن خواهم بود. سلمان گفت: خوب زیدی هستی این هنگام.
2. در سپاهی که سلمان فارسی فرمانده‌اش بود به دستور سلمان، زید بن صوحان، امامت [[[نماز]]] آنان را به عهده گرفت. روز جمعه سلمان به زید گفت: حرکت کن و مردمت را موعظه کن. برابرِ نقلی دیگر، زید، هم امامت می‌کرد و هم موعظه. علت آن را سلمان این گونه گفت: به ما دستور داده شده که امامت نکنیم. شاید علت آن بوده که سلمان، فارسی و غیرعرب بوده است.
3. «سالم»، غلام زید گوید: من با مولایم در بازار بودم که سلمان فارسی بر ما گذشت. او باری از طعام و غلّه خریده بود و با خود حمل می‌کرد. زید به او گفت: ای ابوعبدالله این گونه عمل می‌کنی، درحالی که تو از یاران رسول خدا(ص) هستی! سلمان گفت: وقتی نَفْس روزی‌اش را به دست آورَد، برایش اطمینان حاصل می‌شود و برای عبادت وقت پیدا می‌کند و وسواس از او دور می‌شود.

البته گزارش‌های دیگر، ذخیرۀ غلّه را توسط سلمان، رد می‌کند. او با درآمدِ دستی خود، مخارجش را به دست می‌آورد که اشاره شد؛ مگر این که بگوییم این بار، بخشی از همان درآمد بوده است. و زیدِ زاهد، تصوری دیگر از کار و تلاش داشته است. همان گونه که خواهد آمد که او قائل به انجام عبادت و ترک مسائل عادی کار و تلاش برای زندگی بوده است!

زهد و عبادت زید و اعتراض سلمان

ارتباط زید و سلمان محدود به موارد ذکر شده نیست. سلمان می‌کوشید که زید از هرگونه انحراف دور باشد. در تاریخ بغداد آمده: زید بن صوحان شب‌ها به عبادت مشغول و روزها روزه می‌گرفت و شب‌های جمعه را بیدار و به عبادت می‌پرداخت. وقتی زنش می‌آمد، از دیدار او ناراحت می‌شد. این خبر به سلمان رسید که چگونه عمل می‌کند. به منزل وی آمد. زنش گفت: این جا نیست. سلمان گفت: تو را سوگند می‌دهم که بهترین غذاها و بهترین لباس‌ها را آماده کنی. سپس کسی را به دنبال زید فرستاد. او آمد. سلمان غذا را جلو وی گذاشت و گفت: زید کوچولو بخور! گفت: روزه‌دارم. گفت: زید کوچولو بخور! دینت را ناقص قرار مده؛ زیرا بدترین سیرها و حرکت‌ها حرکتی است که خود را به زحمت بیندازی. برای چشمت بر تو حقی است و برای بدنت بر تو حقی است و به درستی که برای همسرت بر تو حقی است. ای زید کوچولو! بخور و آنچه انجام می‌دهی، ترک کن. زید غذا خورد و روشش را ترک کرد.

خبری که نقل می‌کنیم، دلیل دیگری بر زهد زید است. همام گوید: از قتاده شنیدم که می‌‌گفت: حدیث کرد ما را «مطرف» که: ما نزد زید بن صوحان می‌رفتیم و همیشه می‌‌گفت: ای بندگان خدا! گرامی بدارید و به اجمال زندگی کنید؛ وسیلۀ بندگان به خدا فقط دو چیز است: ترس و طمع. این گزارش‌ها سخن ابن شاذان را تأیید می‌کند که زید بن صوحان از زُهّاد تابعان بود.

از گزارش‌های تاریخی استفاده می‌شود زید بن صوحان برای اوّلین بار، خانه‌ای مخصوص عبادت در بصره برای جمعی از زُهّاد ساخته است. زید بن صوحان توجه کرد به مردانی از مردم بصره که برای عبادت کارها را رها کردند و تجارت و غلّه‌ای نداشتند. زید، خانه‌ای برایشان ساخت و آنان را در آنجا ساکن کرد و به جمعی از اقوام خود توصیه کرد که نیازمندی‌های آنها را برطرف نمایند و به آب و خوراک آنان توجه نموده و آنچه نیاز دارند. روزی نزد آنان رفت، او خود را متعهد به دیدار آنان می‌دانست. آنان را در خانه ندید پرسید آنان کجا رفته‌اند؟ گفته شد: عبدالله بن عامر بن کریز والی بصره در زمان عثمان، آنان را خواسته است. زید به سرعت حرکت کرد و آنان را در اتاق انتظار ابن عامر دید قبل از آنان بر ابن عامر وارد شد و پرسید: از اینها چه می‌خواهی؟ گفت: تصمیم دارم آنان را جزو مقربان خود قرار دهم؛ آنان از دیگران شفاعت کننند و من شفاعت آنان را بپذیرم و درخواست کنند و من به آنها بدهم و به من مشورت دهند و من از آنان بپذیرم. گفت: نه، به خدا قَسم تو را رها نمی‌کنم که آنان را در دنیایت فروبَری و در کارَت شریک کنی و به آنان حلاوت آنچه در آن هستید بچشانی من وقتی که شرّ تو از آنان برداشته شود آنان را رها می‌کنم تا بین تو و پروردگارشان در حرکت باشند.

این خبر نشان می‌دهد که زید افراد را به زهد و عبادت تشویق می‌کرده و از ورود در دنیای زروزورِ حاکمان باز می‌داشته است و اجازه نداد افراد با تقرّب به حاکم وقت، دست از عبادت بردارند و مانع سوءاستفادۀ حاکم از این جمع شد.

احترام عُمر بن خطّاب به زید

به نظر می‌رسد سخنان پیامبر(ص) در بارۀ زید باعث شده عمر توجه ویژهای به وی داشته باشد. گروه اعزامی مردم کوفه بر عمر وارد شد در جمع آنان زید بود. مردی شامی نزد عمر آمد و کمک می‌طلبید. عمر گفت: ای مردم کوفه! شما گنج اسلام هستید، اگر مردم بصره از شما کمک بخواهند به آنان کمک می‌کنید و اگر اهل شام کمک بخواهند آنان را کمک می‌کنید. عمر خود مرکب حرکت زید را آماده کرد و گفت: ای مردم کوفه! این گونه با زید برخورد کنید، در غیر این صورت شما را مجازات می‌کنم. برابرِ نقلی: عمر بن خطّاب، زید بن صوحان را خواست و او را بر مرکب قرار داد آن گونه که با فرماندهان عمل می‌کنند. سپس به مردم توجه کرد و گفت: این گونه با زید و همراهانش عمل کنید.

عمر از زید بن صوحان پرسید: منزلت در منا کجاست؟ گفت: در منطقۀ چپ. عمر گفت: آن جایگاه داج؛ یعنی کمک‌کاران تاجران است، در آن منزل مکن.

این گزارش‌ها نشان می‌دهد که عمر برای زید احترامی خاص قائل بود، ولی عثمان، فرزندِ صوحان را به شام تبعید کرد.

بچه‌ای وارد منزل زید بن صوحان شد. گاو زید بچه را کشت. اقوام بچه، گاو را کشتند و از زید شکایت کردند. عمر، حق را به زید داد و غرامت گاو را از پدر بچه برای زید قرار داد.

تبعید زید به شام توسط عثمان

جمعی به سعید بن عاص حاکم کوفه اعتراض کردند و سعید در نامه‌ای به عثمان آنان را سفیه خواند. عثمان آنها را فرا خواند. معترضان کوفه نزد عثمان رفتند. زید حرکت کرد و به عثمان گفت: ای امیرالمؤمنین! به ستم تمایل پیدا کردی و امت تو هم به همان سمت متمایل شدند. عدالت نما، تا امتت هم عدالت کنند. این نکته را سه بار تکرار کرد. عثمان گفت: آیا تو حرف شنو و مطیع هستی؟ گفت: آری! عثمان گفت: به شام برو. زید فوراً حرکت کرد و زنش را طلاق داد و به جایی که گفته بود پیوست. آنان اطاعت از خلیفه را بر خود حق می‌دانستند.

گزارشی هم دربارۀ گفت‌وگوی زید با معاویه نقل شده است: وقتی تبعیدیان از قاریان کوفی در دمشق جمع شدند، با عَمرو بن زراره نزد معاویه رفتند. معاویه با آنان به نیکی برخورد کرد و گرامی‌شان داشت. سپس بین معاویه و اشتر گفت‌وگویی شد که به زندانی شدن اشتر انجامید. عَمرو بن زراره گفت: اگر او را زندانی کنی، کسی را می‌یابی که مانع آن شود؟ معاویه دستور زندانی کردن وی را هم داد. دیگران هم سخن گفتند: برخورد با ما را نیک بدار ای معاویه! و ساکت شدند. معاویه گفت: چرا سخن نمی‌گویید؟ زید گفت: اگر ما از ستمگران باشیم، توبه می‌کنیم و اگر مظلوم و ستم دیده باشیم، از خداوند درخواست عافیت می‌کنیم.

معاویه گفت: ای ابو‌عایشه! تو مرد راست‌گویی هستی. او را اجازه داد به کوفه برود و به سعید بن عاص نوشت: اما بعد، من اجازه داده‌ام که زید بن صوحان به منزلش در کوفه بازگردد، چون فضل، قصد و روش نیک او را دیدم. با او نیکی کن و از آزارش دست بردار و با صورتت و دوستی‌ات روبه‌رو شو؛ زیرا او به من اطمینان داده که از او بدی نبینی. زید از معاویه تشکر کرد و هنگام وداع از او خواست زندانیان را آزاد کند که معاویه هم پذیرفت.

بیشترِ مورّخان جریان را به همین صورت نقل کرده‌اند که علت اعتراض مالک اشتر و ایراد سخنان زید مشخص نیست؛ ولی ابن شبّه گزارش دقیق‌تری آورده است.

او نکاتی در گفت وگوی این جمع با معاویه دارد که بسیار مهم و زیباست: معاویه در جمع تبعیدیان گفت: شما به شهری گام نهاده‌اید که مردمش جز اطاعت نمی‌شناسند؛ پس با آنان مجادله نکنید تا شک در قلب‌هایشان وارد کنید. عَمرو بن زراره و اشتر گفتند:خداوند از عالمان، پیمان محکمی گرفته که دانشِ خود را برای مردم بیان کنند. اگر پرسش کننده‌ای از ما چیزی بپرسد که می‌دانیم، آن را کتمان نکنیم.

معاویه گفت: می‌ترسم شما مترصّدِ فتنه هستید. پس تقوای الهی پیشه کنید و از کسانی نباشید که دچار تفرقه شده و در آن اختلاف کرده‌اند. پس آن دو را زندانی کرد. زید بن صوحان گفت: این چیست؟ به درستی کسانی که ما را از شهرمان به این جا تبعید کردند، ناتوان از زندانی کردن ما نبودند اگر می‌خواستند؛ اگر ستمگر بودیم، خداوند را استغفار می‌کنیم و به سوی او توبه می‌کنیم و اگر ستم دیده هستیم، از خداوند عافیت می‌طلبیم. معاویه گفت: تصور می‌کنم تو مرد صالحی هستی، اگر بخواهی، اجازه می‌دهم به شهرت برگردی و به امیرالمؤمنین می‌نویسم و او را از اجازۀ خود آگاه می‌کنم. زید گفت: نگرانم به من اجازه دهی و نامه به سعید بنویس (نه خلیفه). وقتی خواست برود، دربارۀ اشتر و عَمرو بن زرارهسخن گفت. معاویه آن دو را آزاد کرد. تبعیدیان در شام بودند و کاری نمی‌کردند که باعث ناراحتی معاویه شود؛ ولی او متوجه شد گروهی به دیدن آنان می‌روند. آنها را به حمص تبعید کرد. در آنجا بودند تا اهل کوفه تصمیم بر اخراج سعید گرفتند و به آنان نامه نوشتند تا به کوفه رسیدند. سخنان اشتر و عَمرو بن زراره دربارۀ تعهد عالمان بسیار مهم است. در تاریخ موصل، تبعیدیان به حمص را چنین دانسته است: مالک اشتر، ثابت بن قیس، کمیل بن زیاد، زید بن صوحان، جندب بن زهیر، عروة بن جعد و عمرو بن حمق. برابر این نقل، زید به کوفه برنگشت.

هنگام اعتراض مسلمانان به عثمان، مردم کوفه نیز برای اعتراض نیرو اعزام کردند. همۀ آنان به فرمان دهی این چهار تن زید بن صوحان، مالک اشتر نخعی، زیاد بن نضر حارثی و عبدالله بن اصم، به مدینه رفتند.

بنابراین، زید از مخالفان روش عثمان بود. البته سخنی از او نقل شده که اگر درست باشد به این معناست که او راضی به مجازات مرگ عثمان نبود. وقتی عثمان کشته شد، زید گفت: امروز قلب‌ها نفرت‌های خود را خالی کرد. قَسم به کسی که جانم در دست اوست، این قلب‌ها تا قیامت همسو نخواهد شد.

مهارت زید در سخنرانی

زید، جزو سخنوران بود. این ویژگی وی و دو برادرش سیحان و صعصعه بود که از سخنوران و خطیبان عبدالقیس بودند. سلام بن منذر گوید: زیدسخن می‌گفت: مردی اَعرابی گفتارش را می‌شنید و تعجب می‌کرد. سپس گفت: به تحقیق که سخنانت مرا به تعجب واداشت و دست تو، مرا به تردید می‌اندازد. زید گفت: این دست چپ من است ای اعرابی! و او کسی است که گفت: چه کسی این شمشیر مرا می‌خرد و این اثرِ شمشیر است. جملۀ اخیر، ضرب المَثَل است که شاید برگرفته از سخن زید باشد. ظاهرِ کلام جاحظ، این مطلب را می‌رساند. فروش شمشیر هم شاید به سبب زهد و کناره گیری‌های زید، از درگیری و جنگ بوده است.

اعتراض زید به ابوموسی

در مسجد کوفه مردم جمع شدند تا دربارۀ رفتن به بصره و پیوستن به سپاه امیرالمؤمنین علی(ع) تصمیم بگیرند. حسن بن علی(ع) و عمّار یاسر نیز از طرف حضرت آمده بودند؛ زیرا ابوموسی اَشعری مردم را از پیوستن به امیرالمؤمنین(ع) باز می‌داشت. برابرِ نقل طبری از سیف، زید وارد مسجد شد و به دو نامه اشاره کرد که عایشه نوشته بود؛ یکی را: به وی و دیگری را: به اهل کوفه، که برای جنگ حرکت نکنند. و این را زید گفت: عایشه وظیفه‌ای را که پیامبر(ص) برای او تعیین کرده که در خانه بماند، ترک گفته و به ما دستور می‌دهد وظیفۀ خود را ترک، و به وظیفۀ او عمل کنیم! سخن وی چنین است: «به عایشه دستوری داده‌اند؛ به ما نیز دستوری: به او دستور داده‌اند در خانه‌اش بماند و به ما دستور داده‌اند جنگ کنیم تا فتنه نماند. وی آنچه را دستور داشته، به ما دستور داده و کاری را که ما دستور داشته ایم، پیش گرفته است».

شبث بن ربعی حرکت کرد و سخن زید را مردود و درخواستِ عایشه را مبنی بر ماندن درست دانست. برابرِ این نقل، شبث، زید را متهم می‌کند که دستش را به سبب دزدی، در جلولاء از دست داده و خداوند آن را قطع کرده است ؛ یعنی قطع دست وی نه برای رضای خدا و جهاد در راه خدا بوده، بلکه به دلیل سرقت، چنین مکافاتی نصیبش شده است!

این کمالِ وقاحتِ سیف بن عمر است که شخص متدین، معتقد و مؤمنی را متهم می‌کند. وی در ادامۀ گزارش، به عمّار هم توهین کرده، درحالی که زید و عمّار هر دو جزو بزرگان و نیکان و صالحانی بودند که پیامبر(ص) آنها را ملاک شناخت راه درست از نادرست قرار داده است. کسی که دستش قبل از او به بهشت می‌رود و در حدیث نبوی آمده بود به این معناست که در راه حق به شهادت می‌رسد و جبهه‌ای که در آن قرار دارد برحق است و جبهۀ مقابلش بر باطل. چرا عایشه به زید نامه نوشت؟ و چرا از او خواست در خانه بماند؟ پاسخ روشن است؛ زیرا می‌دانست برابر سخن رسول خدا(ص)، زید در جبهۀ حق قرار دارد. چرا عایشه به دیگران نامه ننوشت! چرا به او بعد از شهادت رحمت فرستاد؟ چون او را برحق می‌دانست و در این که طلحه و زبیر برحق باشند، در برابر پرسشی که از او شد، به توجیه روی آورد.

جالب این است همین خبر را ابن حبّان در کتاب ثقات خود گزارش کرده، بدون این که قسمت‌های نادرستِ سیف بن عمر در آن باشد: ابن صوحان با دو نامه آمد؛ یکی برای ابوموسی اشعری و دیگری برای مردم کوفه. مضمون هر دو نامه، مشابه همان است که بیان شد. عایشه تلاش کرده بود مردم را از حمایت علی باز دارد. فقط گویندۀ کلماتی که دربارۀ وظیفۀ عایشه آمده به جای زید، عمّار معرفی شده است. عمار بعد از قرائت نامۀ عایشه به سرعت حرکت کرد و گفت: عایشه آنچه را دستور داشته به ما دستور داده و کاری را که ما دستور داشته ایم پیش گرفته است. عمّار بن یاسر گفت: عایشه به امری فرمان داده شده و ما به امری جز آن. به او فرمان داده شده که در خانه‌اش بماند و به ما فرمان داده شده تا بجنگیم که فتنه‌ای نباشد. او به ما دستور می‌دهد به آنچه به آن فرمان داده شده، و عمل می‌کند به آنچه ما به آن فرمان داده شده‌ایم. سپس عمار گفت: این فرزند عموی رسول خداست؛ پس به سوی او بروید. سپس به حق بنگرید و کسی که باحق است. بعد امام حسن(ع). آن‌گاه هند بن عمرو جملی گفت: ای مردم! دعوت امیرتان را پاسخ دهید و به سوی برادرانتان بروید، شاید خداوند بین شما صلح برقرار کند. سپس حجر بن عدی سخنرانی کرد.

در این نقل، آمده نامۀ دوم را عایشه برای مردم کوفه نوشته است نَه زید، که با حقایق تاریخی در آن مقطع، سازگارتر است، چون آغاز کار بوده و موضع دقیق زید هنوز مشخص نبوده که عایشه برایش نامه بنویسد

سخنرانی زید در حمایت از امیرالمؤمنین(ع)

پس از این که دو نامۀ عایشه خوانده شد و افرادی دربارۀ حرکت برای نبرد با ناکثین همراه با امیرالمؤمنین(ع) اظهار نظر کردند، زید بن صوحان حرکت کرد و دست قطع شدۀ را خود را بالا برد و گفت: ای عبدالله بن قیس! فرات را از راه خود بازگردان، از آنجا که می‌آید برش‌گردان تا به آنجا که آمده پس رَود، اگر این کار توانی کرد، توانِ این کار نیز، خواهی داشت، از کاری که توان آن را نداری دست بدار. آن‌گاه دو آیه خواند: ﴿الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾.

سپس گفت: به سوی امیر مؤمنان و سَرور مسلمانان رَوید؛ همگان سوی او حرکت کنید که کارِ درست کرده باشید .

ابن کثیر، بخش پایانی سخنرانی زید را نقل کرده است.

شیخ مفید، مشابه همین سخنرانی را آورده، ولی در اثر دیگرش می‌نویسد: زید بن صوحان در مسجد کوفه گفت: «بروید به سوی امیرالمؤمنین و بزرگِ مسلمانان و اولین ایمان آورنده»..

نقل دیگری از سخنرانی زید

اسکافی، خطبۀ مفصّل‌تری نقل کرده است: زید سپاس و ستایش خدا و درود به پیامبر(ص) را به جا آورد و گفت: ای مردم! دربارۀ خدا و پیامبرش هیچ تردیدی نیست و حق و باطل هم پوشیده نیست و شما بر کاری استوار و راهی راست و روشن قرار دارید. همانا بیعت با علی چنان پسندیده است که هیچ فرد دارای یقین از آن دست باز نمی‌دارد و هیچ خطاکاری دست به آن نمی‌گشاید. ای مردم! آیا شما برای امیرالمؤمنین علی(ع) هیچ کار خلافی را می‌دانید؟ آیا چیزی از گذشته یا احوالِ کنونی‌اش را نکوهیده دیده‌اید؟ آیا از او کژی و کاستی دیده اید؟ آیا بیم آن دارید که چیزی را نداند؟ مگر او همان دلاوری نیست که در پایداری‌ها هیچ کس را همتایش نمی‌دانید! چه کسی جز وی می‌تواند مایۀ نظم و ستون حکومت باشد؟ فرمان خدا برای ما رسید و پیش از رسیدنش آن را شنیدم و فرمان خدا به تمام و کمال خواهد رسید؛ گویی هم اکنون آن را می‌بینم.

سپس با صدایی بلندتر گفت: ای بندگان خدا! من با شما مهربانم و خیرخواهتانم، دوست می‌دارم که هدایت شوید و گمراه نگردید. این دین را چاره و گریزی از حاکمی نیست که دادِ ناتوان را از نیرومند و حقِّ ستم دیده را از ستمگر بگیرید، و باید کتاب خدا را برپا و راه و روش محمد(ص) را زنده بدارد.

هان! که هیچ کس در دین خدا فقیه‌تر، و به کتاب خدا داناتر، و به رسول خدا(ص) نزدیک‌تر از امیرالمؤمنین علی(ع) نیست. بشتابید به پیوستن به امیر مؤمنان و سَرور مسلمانان، و در پناه نام خدا حرکت کنید؛ که ما هم حرکت کنندگانیم. ﴿الم * أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ﴾. سپس حجر بن عدی و گروهی دیگر سخنرانی کردند.

پس از جلسۀ مسجد کوفه و اظهار نظرها، بیش از دوازده هزار کوفی برای کمک امیرالمؤمنین حرکت کردند و زید هم جزو آنان بود، که به آن نیز می‌پردازیم.

مبارزه با فتنه

محتوای سخنرانی زید بسیار مهم است. او شرکت خود در جنگ جمل و همراهی با امیر مؤمنان را مبارزه با فتنه می‌داند و آن را وظیفۀ همگانی می‌خواند. اکنون توجه به چند نکته مهم است:

۱. از اظهارات عمّار در مسجد کوفه، خطاب به ابو‌موسی اشعری و اظهارات زید بن صوحان در پاسخ به عایشه نکتۀ مهمی به دست می‌آید که رسول خدا(ص) برای برخی افراد وظیفه‌ای خاص تعیین کرده و به خود آنان فرموده، اما آنها یا درک درستی از سخن پیامبر نداشتند، یا برای کسب موقعیت اجتماعی و انگیزه‌هایی خاص به سخنان پیامبر بی‌توجهی نموده، یا آن را گونه‌ای دیگر تفسیر و توجیه کردند. عمّار، آشکارا به ابو‌موسی می‌گوید: اینک پیامبر(ص) فرموده: «به زودی فتنه‌ای رخ خواهد داد که نشسته در آن بهتر از آن است که ایستاده باشد»؛

عمّار این سخن را وظیفۀ خاص ابو‌موسی دانست که رسول خدا به او فرمود. عمّار به هند جملی نیز گفت: که خداوند را گواه می‌گیرم که رسول خدا(ص) به من دستور داد همراهِ علی با ناکثین، قاسطین و مارقین بجنگم. آن حضرت به عمّار فرمود: به زودی بعد از من همراهِ علی با دو گروه می‌جنگی: بیعت شکنان و ستمگران. سپس تو را گروه متجاوز می‌کشند. این گفتار را پیامبر در جنگ خیبر بیان فرمود.

در برابر عمّار، ابو‌موسی سخنان پیامبر به او را نه تنها وظیفۀ خود بلکه جزو وظایف همۀ اهل کوفه می‌داند و مردم را از کمک به امیرالمؤمنین باز می‌دارد. اما همو هنگام آتش بس صفّین نمایندگی کوفیان را در حَکَمیّت می‌پذیرد و از سخن پیامبر(ص) که پیش‌تر نقل کرده بود، تخلف می‌کند. این تخلف، ضربۀ سختی به سپاه کوفه و جبهۀ حق وارد کرد.

۲. عایشه اُمّ المؤمنین نیز موظف بود در خانۀ خود بماند و با ناکثین همراهی نکند؛ ولی او تخلف ورزید و دیگران ازجمله زید بن صوحان را در نامه‌ای به بی‌توجهی دعوت کرد. این درحالی است که رسول خدا(ص) عایشه را مورد نهی و مخاطب قرار داده بود و از پارس کردن سگ‌های حوأب برحذر داشت.

امّ المؤمنین اُمّ سلمه، نیز عایشه را از حضور در نبرد برضّد حضرت برحذر داشت و به خبرِ سگ‌های حوأب اشاره کرد؛ ولی عایشه به سخنان او گوش نداد. حاکم نیشابوری نقل می‌کند: روزی رسول خدا(ص) از خروج برخی همسرانش سخن گفت، عایشه خندید؛ پیامبر فرمود: «بنگر ای حُمَیرا! که تو آن شخص باشی!» سپس به علی فرمود: «اگر چیزی از کار او را به عهده گرفتی، به او (عایشه) مهربانی کن»

در مسیر بصره وقتی سگ‌های حوأب، جلو عایشه پارس کردند و فهمید آنجا منطقۀ حوأب است، تصمیم به بازگشت گرفت و گفت: مرا برگردانید؛ زیرا پیامبر فرمود: در برابر کدام یک از شما سگ‌های حوأب پارس می‌کنند. عبدالله بن زبیر گفت: دروغ گفته‌اند! چه کسی مدعی شده این جا آب حوأب است. او پنجاه نفر و به نقل‌هایی دیگر چهل و هفتاد نفر آورد که گواهی دادند این جا آبِ حوأب نیست. و بر ادعای عبدالله سوگند خوردند. این اوّلین شهادت دروغ در اسلام بود. اما عایشه باز هم تردید داشت که با شایعۀ رسیدن سپاه علی بن ابی طالب او را وادار به ترک منطقه کردند.

جریان سگ‌های حوأب چنان شهرت دارد که بیشتر لغویان در معنا کردن واژۀ حوأب و دبب، به جریان عایشه اشاره کرده‌اند و در بسیاری آثار روایی اهل سنت و تاریخی نیز آمده است. بیهقی آشکارا آورده که: پیامبر(ص) به عایشه فرمود: «چگونه خواهی بود ای حمیرا! اگر سگ‌های حوأب بر تو پارس کنند»

همین خبر در عقدالفرید چنین آمده: «ای عایشه! گویا بر تو سگ‌های حوأب پارس می‌کنند، درحالی که با علی می‌جنگی و تو ستمگر هستی»

مقریزی، سخن پیامبر را از معجزات حضرت دانسته است؛ برابرِ نقلی فرمود: کدام یک از شما صاحب شتر پُرموست که سگ‌های حوأب بر او پارس می‌کنند و در راست و چپ آن جمع زیادی کشته می‌شوند او عاقبت نجات می‌یابد بعد از این که انتظار می‌رفت کشته شود. استیعاب این خبر را از نشانه‌های نبوت پیامبر اسلام می‌داند که تحقق پیدا کرد. و ماوردی در أعلام النّبوه این خبر را آورده است. امیرالمؤمنین در یک سخنرانی دربارۀ حرکت ناکثین و عملکرد عایشه در بصره فرمود: «عایشه می‌داند که سگ‌های حوأب بر او پارس کردند (که پیامبر او را برحذر داشت) و آن دو (طلحه و زبیر) می‌دانند خطاکارند و چه بسا عالمی که نادانی‌اش او را بکشد و دانش همراه او برایش سودی نداشته باشد. و خداوند ما را کافی و بهترین وکیل است. به تحقیق که فتنه بر پا شده که در آن گروه باغی هستند. پس کجا هستند داوطلبان؟ کجا هستند مؤمنان؟»

همین خطبه را شیخ مفید با تفاوتی نقل کرده است. که به روشنی حضرت آنان را گروهی باغی برشمرده که فتنه کرده‌اند.

سید حمیری، در شعر خود به این موضوع اشاره می‌کند و جاحظ، مخالف وی، به دلیل زیبایی شعرش آن را نقل و در عین حال متهم می‌کند.

نکتۀ مهم این است که شهادت زور و دروغ، برابرِ حدیث نبوی مساوی با شرک و بزرگ‌ترین گناه کبیره است. عبدالله بن زبیر به آسانی مرتکب آن شد و چهل شاهد زور آورد تا خون مسلمانان ریخته شود و او به قدرت برسد! به نقلی، خود او هم سوگند خورد که این جا حوأب نیست.

۳. نکتۀ مهمّ دیگر این که: هم عمّار و هم زید بن صوحان، همراهی با امام علی(ع) را وظیفۀ خود و نیز وظیفۀ هر مسلمانی می‌دانند. آنان با بیان فضایل امیرالمؤمنین و سابقۀ حضرت، حمایت از ایشان را وظیفۀ همگان می‌دانند. همچنین عمّار در سخنانش در کوفه به قرآن استناد می‌کند: اگر دو گروه با هم جنگ کنند، باید با باغی جنگید تا به امر خدا بازگردد ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ﴾. و این گروه را باغی دانست. و آیۀ دیگر مورد استنادش هم آیۀ مبارزه با فتنه است، که این جمع را فتنه‌گر خواند.

امیرالمؤمنین نیز به کسانی که هنگام جنگ کناره‌گیری کرده بودند فرمود: آیا شما به امر به معروف و نهی از منکر مأمور نشدهاید؟ و سپس به این آیه استناد می‌کند که باید با باغی جنگید. به همین جهت پیامبر(ص) به عمّار فرمود: «تو را گروه باغی می‌کشند».

بنابراین، کسانی که در برابر حضرت امیر قرار گرفته‌اند، باغی و متجاوز بودند که باید با آنها جنگید.

۴. افرادی که رسول خدا(ص) وعدۀ بهشت به آنان داد، در جنگ‌های امام علی شرکت کردند که نشان حقانیت حضرت است. جابر، از زید بن حسن، محمد بن مطلّب و محمد بن علی (امام باقر(ع)) نقل کرده که گفتند: همراه علی بن ابی طالب در جنگ‌هایش هفتاد تن از بدریون و هفت صد نفر از کسانی که زیرِ درخت بیعت کردند و جمع زیادی از اصحاب پیامبر شرکت کردند. و از تابعان سه نفر بودند که به ما خبر رسیده پیامبر بر بهشتی بودنشان گواهی داده است: اویس قرنی، زید بن صوحان و جندب‌الخیر، اما اویس قرنی در جمع پیادگان روز صفّین به شهادت رسید و زید بن صوحان در روز جنگ جمل کشته شد. یعقوبی، بخش اوّل این خبر را در جنگ صفّین آورده است.

کوفیان، در خدمت امیرمؤمنان

کوفیان با دوازده هزار تن خدمت حضرت رسیدند. شیخ مفید نقل می‌کند: آنان در ذی قار نزد امام آمدند و حضرت به آنان خوش آمد گفت و برایشان سخنرانی کرد. ابن شهرآشوب می‌نویسد: قعقاع بن عَمرو، هند بن عَمرو، هیثم بن شهاب، زید بن صوحان، مسیب بن نجبه، یزید بن قیس، حجر بن عدی، ابن محدوج و اَشتر، روز سوم همراهِ هفت هزار نفر خدمت حضرت رسیدند و حضرت در یک فرسخی به استقبال شان آمد و به آنان خوش‌آمد گفت و برایشان سخنرانی کرد و فرمود: «خوش آمد باد بر شما، ای مردم کوفه و لشکر اسلام و مرکز دین»؛

این تعبیرهای بسیار والا دربارۀ موقعیت مردم کوفه و نقش آنان در اسلام است.

پرسش‌های زید از امیرالمؤمنین

زید بن صوحان پرسش‌ها متعددی از امیر مؤمنان دربارۀ بر ترین‌ها دارد که بسیار زیبا و نشانه‌ای از کمال خواهی اوست. شیخ صدوق در آثار مختلفش و شیخ طوسی در امالی نقل کرده‌اند: حضرت موسی بن جعفر(ع) از پدرانش، از حضرت امام حسین(ع) روایت می‌کند: در یکی از روزها امیر المؤمنین(ع) با گروهی از یاران خود نشسته و آنها را برای جنگ آماده می‌کرد، در این هنگام پیر مردی که گرد و غبار سفر در چهره‌اش بود وارد شد.

مرد مسافر پرسید: امیرالمؤمنین کجاست؟ حضرت را به او نمودند، او سلام کرد و گفت: ای امیرالمؤمنین! من از طرف شام می‌آیم و پیرمردم، شنیده ام در وجودت فضایل بسیاری هست، و من گمان میکنم به زودی کشته خواهی شد و اینک آنچه را خداوند به تو تعلیم داده، به من بیاموز.

حضرت فرمود: آری، ای پیرمرد! هرکس دو روزش مساوی باشد، در زندگی‌اش زیان دیده است؛ و هر کس کوشش خود را برای رسیدن به دنیا متمرکز کند، از روگرداندن دنیا حسرت خواهد خورد، و هرکه دو روز از ایام زندگی‌اش در شرّ و فساد بگذرد، از مواهب الهی محروم می‌گردد.

تا به مردم فرمود: «ای مردم! مگر نمی‌بینید که اهل دنیا با حالات مختلف صبح را به شب و شب را به روز می‌آورند، یکی زمین می‌خورَد و از درد بر خود میپیچد و دیگری از وی عیادت می‌کند و از دیدن رنج بیمار ناراحت می‌گردد، یکی از فرط ناراحتی و شدّت مرض با جان خود تلاش می‌کند و دیگری امید به زندگی ندارد، و یکی در بستر مرض افتاده و نزدیک است جان دهد، یکی طالب دنیاست درصورتی که مرگ او را دنبال می‌کند، و دیگری غافل از همه چیز همواره در تلاش است درصورتی که از دیدِ حقیقت هرگز دور نبوده است»

در این موقع زید بن صوحان عبدی پرسش‌هایی از حضرت کرد که چون پرسش و پاسخ‌های حضرت بسیار زیباست. متن عربی و ترجمۀ آنها را نقل می‌کنیم: زید گفت:

1. ای امیرالمؤمنین! کدام سلطان قوّت و قدرتش بیشتر است؟ فرمود: هوای نفْس.
2. پرسید: کدام چیز خواری‌اش بیشتر است؟ فرمود: حرص بر جمع مال دنیا.
3. کدام فقر از همه سخت‌تر است؟ فرمود: کفر بعد از ایمان.
4. کدام دعوت از همه گمراه کننده‌تر است؟ فرمود: کسی که مردم را به موهومات (پنداشته‌ها) می‌خواند.
5. کدام عمل افضل و برتر است؟ فرمود: پرهیزکاری.
6. کدام عمل رستگاری و نجاتش بیشتر است؟ فرمود: طلب کردن آنچه در نزد خداوند است.
7. کدام مصاحب از همه بدتر است؟ فرمود: آنکه معصیت‌ها را در نظر انسان جلوه دهد و آدمی را به نافرمانی خداوند وادارد.
8. کدام یک از مردم شقاوتش بیشتر است؟ فرمود: کسی که دین خود را به دنیای دیگری بفروشد.
9. عرض کرد: کدام یک از مخلوقات از همگان نیرومندتر است؟ فرمود: آنکه بردباری‌اش از همه بیشتر است.
10. کدام یک از مردم بخلش بیشتر است؟ فرمود: کسی که از راه حرام مالی به دست آورده و در غیر مصرفش قرار دهد.
11. کدام یک از مردم زرنگی‌اش بیشتر است؟ فرمود: کسی که به حالات خود بنگرد و رستگاری‌اش را از گمراهی درک کند و بنگرد راه سعادت در چیست و به طرف آن گرایش یابد.
12. بردبارترین مردم چه کس است؟ فرمود: کسی که خشمناک نشود.
13. کدام یک از مردم ثَباتِ رأی بیشتری دارند؟ فرمود: کسی که فریب مردم را نخورد و دنیا نیز با زرق و برق خود، او را از راه بیرون نکند.
14. کدام یک از مردم از همه نادان‌ترند؟ فرمود: کسی که گول دنیا را بخورد، درصورتی که می‌بیند دنیا با دیگران چگونه بازی کرد!
15. کدام یک از مردم حسرت و پشیمانی بیشتری دارند؟ فرمود: کسی که از دنیا و آخرت محروم شده باشد که این خود زیان آشکاری است.
16. کدام یک از مردم کورترند؟ فرمود: آن کس که برای غیر خداوند عملی انجام داده و از او انتظار ثواب دارد!
17. کدام قناعت از همه برتر است؟ فرمود: آن کس که به آنچه خداوند وی را عطا کرده باشد قناعت کند، و حرص نزند.
18. کدام مصیبت از همه دردناک‌تر است؟ فرمود: مصائب در امور دین از همه ناراحت کننده و آزار دهنده‌تر است.
19. کدام یک از اعمال عبادی، نزد خداوند دل پذیرتر است؟ فرمود: انتظار فَرَج.
20. کدام یک از مردمان نزد خداوند ارج و اعتبار بیشتری دارند؟ فرمود: آنکه بیشتر از او می‌ترسد، و تقوای بیشتر و زهد زیادتری دارد.
21. کدام سخن نزد خداوند بهتر است؟ فرمود: فراوان به یاد خدا بودن و عجز و لابه با دعا نمودن.
22. کدام گفته از همه راست‌تر است؟ فرمود: گواهی دادن به وحدانیت خداوند متعال و گویندۀ این که خدایی جز خداوند یکتا نیست.
23. کدام یک از کارها نزد خداوند بزرگ‌تر است؟ فرمود: تسلیم در برابر او و پرهیزکاری
24. کدام یک از مردم راست گوترند؟ فرمود: کسی که همه گاه راست بگوید.

افزون بر منابع شیعه، در کتاب دستور معالم الحِکَم بخشی‌هایی از این پرسش‌ها و پاسخ‌ها آمده است. زید بن صوحان عبدی حرکت کرد و گفت: ای امیرمؤمنان! کدام سلطان غالب‌تر و قوی‌تر است؟ فرمود: هوا. تا این که می‌نویسد: کدام یک از مردم گرامی‌تر است؟ فرمود: کسی که همه گاه راست بگوید و زبانش را از حرام‌ها بازدارد و به معروف فرمان و از منکر بازدارد

زید بن صوحان نزد علی آمد و گفت: حدیث کن برای ما از آنچه رسول خدا(ص) تو را از آن نهی کرد. فرمود: «رسول خدا مرا از داشتن انگشتر طلا در نماز و غیر آن نهی کرد و از پوشیدن حریر و از لباس آمیخته با حریر و بالش قرمز یا کجاوۀ ابریشمی قرمز»

مشابه این خبر را از امام صادق(ع)، با حذف «انگشتر طلا» نقل کرده‌اند و در آن تعبیر قَسی وَشی آمده است: که به معنای لباس کتان آمیخته به حریر از منطقۀ «قس» در مصر است. قَسی به معنی درهم، مغشوش و تقلبی است ، ولی چون بعد از حریر آمده، مناسب با لباس است. اینها بخش‌های عمده و اصلی پرسش‌های زید از حضرت امیر است که ما به آن دست یافتیم

نامۀ عایشه به زید و پاسخ قاطع او

مورّخان نوشته‌اند: عایشه، نامه‌ای به زید نوشت و از او خواست به یاری‌اش بیاید؛ در غیراین صورت، در منزل خود بماند و توقف کند. مفصّلِ نامه در عقدالفرید چنین آمده: درود بر تو. اما بعد، به تحقیق که پدرت جزو رئیسانِ جاهلیت و بزرگان اسلام بود و تو نسبت به پدرت به منزلۀ نمازگزار بعد از پیشین هستی که گفته می‌شود: امید است و پیوسته است. و به تو خبر عثمان بن عفان رسیده؛ مشکلاتی که در اسلام تحمل کرد و ما به سوی تو می‌آییم و آشکار شفابخشتر برایت از خبر است. وقتی نامۀ من به تو رسید، مردم را از یاری علی بن ابی طالب بازدار و در جای خود باش تا دستورم به تو برسد. والسّلام.

زید پاسخ نوشت: تو به فرمانی دستور داده شده‌ای و ما به غیر آن دستور داده شده‌ایم؛ به تو دستور داده شده که در خانه‌ات بمانی و به ما دستور داده شده که با مردم بجنگیم تا فتنه‌ای وجود نداشته باشد؛ پس تو ترک کردی آنچه به آن دستور داده شده‌ای و نامه نوشتی و در آن ما را نهی کردی از آنچه به آن دستور داده شده‌ایم.

طبری، به نگارش نامۀ عایشه به زید و پاسخ او اشاره کرده است: به فرزند دلبندم، زید بن صوحان، هرگاه نامه‌ام به دست تو رسید، پیش آی و ما را در این کارمان یاری کن، که اگر چنین نکنی، خواریِ مردم بر من باشد.

و زید نوشت: من فرزند دل بند تو باشم، اگر از این کار کناره‌گیری، وگرنه من اوّلین کسی هستم که با تو بستیزم. و افزود: تو فرمان یافته‌ای در خانه بنشینی و ما را فرمان داده‌اند بجنگیم. فرمانی را که به تو و ما داده‌اند وانهادی، و کاری کردی که ما را باید و تو را نشاید.

شیخ مفید نیز این نامه و پاسخ آن را نقل کرده است. زید در پاسخ عایشه وظیفۀ او را مشخص کرد.

زید در خدمت امیرالمؤمنین

زید به سپاه امام علی(ع) پیوست و از محضر ایشان بهره‌ها برد. نمونه روشن آن، پرسش‌های وی از حضرت است. امیر‌مؤمنان وظیفۀ موعظه و راهنمایی عایشه را به عهدۀ زید نهاد. خبری را از قول شعبی نقل کرده‌اند که: علی بن ابی طالب، عبدالله بن عباس را نزد زید فرستاد. زید به امیرالمؤمنین گفت: من از وقتی شما را می‌شناسم، به ذات الهی آگاه هستید و به درستی که خدا در سینۀ تو بزرگ است.

به نظر می‌رسد پس از این امیرالمؤمنین، زید و عبدالله را نزد عایشه می‌فرستد تا او را موعظه کرده و از خداوند بترسانند.

زید در صحنۀ نبرد

زید که پرچم دار عبدالقیس در نبرد جمل بود تلاش زیادی می‌کرد. امام علی(ع) پرچم را از محمد بن حنفیه گرفت و گفت. پسرک من! تو نزد من باش. مضر کوفه حمله نمودند تا آنکه جنگ دو طرف، به شتر عایشه رسید و سخت نبرد کردند تا خسته شدند و اسلحۀ آنها خُرد شد. دو جناح (مدافع عایشه) به حال خود پایدار بود، ولی کاری از پیش نمی‌برد. با علی قومی دیگر جز مضر بودند که زید بن صوحان در مقدمۀ آنان بود. مردم از زید درخواست هجوم کردند.

او پیش رفت. مردی به او گفت: برکنار باش و نزد قوم خود برگرد؛ مگر نمی‌بینی مضر در قبال تو دلیری می‌کنند و بین تو و شتر (حامل عایشه) حائل شده و مرگ هم پیشاپیش می‌رسد! زید گفت: «من همان مرگ را می‌خواهم که از ننگ زندگانی بهتر است».

او حمله کرد و از پا افتاد. همچنین برادرش سیحان کشته شد. برادر دیگر آنها صعصعه هم سخت مجروح شد. جنگ هم سخت‌تر شد.

ابن ابی الحدید گوید: عَمرو بن یثربی، لگام شتر را گرفت و در نبردی، عِلباء و بعد هند جَمَلی را کُشت؛ آن‌گاه افسارِ شتر را به پسرش داد و مبارز‌ طلبید. زید به امیرالمؤمنین گفت: ای امیرمؤمنان! من دیدم که دستی از آسمان آمد و گفت: به سوی ما بیا و من برای نبرد با ابن یثربی می‌روم؛ وقتی مرا کشت همراه با خونم دفنم کنید و مرا غسل ندهی؛ زیرا نزد پروردگارم (با وضعیتی که دارم) مخاصمه خواهم کرد. بعد، ابن یثربی در اشعاری چنین رجز می‌خواند: «علباء و هند را بر خس وخاشاک، کشته فرو انداختم و سپس پسر صوحان را با خون، خضاب بستم. امروز این پیشرفت برای ما حاصل شد و خون خواهی ما از عدی بن حاتم تفرقه افکن و اَشترِ گمراه و عَمرو بن حَمِق است. و سوارِ نشانه داری که در جنگ خشمگین است. کسی که در حوادث همتا ندارد؛ یعنی علی، و ای کاش میان ما پاره پاره شود». منظور وی در این بخش اشعار، عدی بن حاتم است که بیشترین مخالفت را با عثمان ورزید و بیشترین حمایت را از علی(ع) کرد و در تمام جنگ‌های حضرت حضور فعال داشت. در این اشعار، جمعی از مخالفان عثمان را برشمرده و کینۀ خود را از علی نشان داده است. زید را ابن یثربی ضربت زد و در آستانۀ شهادت قرار گرفت.

حمایت از امیر مؤمنان در بستر شهادت

سخنان فراوانی از زید در بستر شهادت آورده‌اند که بسیار زیباست. در کتاب رجال کشّی و کتاب اختصاص، سخنی از وی نقل شده که دیگران به گونه متفاوت آن را نقل کرده‌اند.

امام صادق(ع) می‌فرماید: زمانی که در روز جنگ جمل، زید بن صوحان بر زمین افتاد، امیر مؤمنان خود را پیش او رساند و کنار سرش نشست و فرمود: خداوند تو را ای زید! رحمت کند؛ تو دارای زحمت کم و کمک زیاد بودی. زید سرش را به سوی حضرت بلند کرد و گفت: و تو را خداوند پاداش نیک دهد ای امیر مؤمنان! من تو را نمی‌شناسم جز این که خداوند را می‌شناسی و در اُمّ الکتاب بلند مرتبه و حکیم هستی و خداوند در قلب تو بسیار بزرگ است. به خداوند همراهِ تو از سر نادانی نجنگیدم، بلکه از امّ‌سلمه شنیدم که می‌گفت: شنیدم رسول خدا(ص) می‌فرمود: «هرکس من مولای او هستم پس علی(ع) مولای اوست. بارالها! دوست بدار کسی را که او را دوست بدارد و دشمن بدار کسی را که با او دشمن است و یاری کن کسی را که او را یاری کرده و خوار فرما کسی را که او را خوار کرده است». و من به خدا سوگند دوست نداشتم تو را خوار کنم تا خداوند مرا خوار و ذلیل نماید.

این خبر را ابن مردویه از اصبغ بن نباته نقل کرده است. در این نقل امیر مؤمنان در واپسین لحظات زندگانی زید که هنوز رمقی داشت، کنارش آمد، درحالی که از درد به خود می‌پیچید و سخنان یاد شده را به زید فرمود. زید پاسخ مشابهی داد و در استناد به گفتار پیامبر در علت حمایت از حضرت چنین ادامه داد: بلکه حذیفة بن یمان برایم می‌گفت: از رسول خدا(ص) شنیدم می‌فرمود: «علی فرمانده نیکان و کشندۀ فاجران است. یاری می‌شود کسی که یاری‌اش کند و خوار می‌گردد کسی که خوارش کند آگاه باشید که حق با اوست و از او پیروی می‌کند. آگاه باشید؛ پس به وی رغبت و گرایش داشته باشید»

برخی، فقط بخش پایانی خبر را نقل کرده‌اند. این خبر با تفاوتی اندک از جابر بن عبدالله انصاری هم نقل شده که: روز حدیبیه دست علی را گرفت و این سخن را به وی فرمود.

از گزارش‌های دیگر استفاده می‌شود که زید سخنان دیگری در تأیید راه خود نقل می‌کند. افزون بر اُمّ سلمه و حذیفه، از سلمان نیز نقل کرده است. وقتی زید بن صوحان ضربه خورد. در جنگ جمل گفت: این نکته را دوست و خلیل من سلمان فارسی گفت: فقط این امت را پیمان شکنی آنان هلاک می‌کند.

یعنی کسانی که با علی(ع) می‌جنگند، نقض عهد و بیعت خود کرده‌اند، به همین جهت پیامبر آنان را ناکثین نامید.

شهادت زید

ابن قتیبه می‌نویسد: زید بن صوحان در جنگ جمل همراه علی(ع) بود، روزی به حضرت گفت: من حتماً کشته خواهم شد! پرسید: چگونه؟ گفت: خواب دیدم دستم از آسمان فرود آمده مرا به طرف خود می‌کشد. سپس کشته شد . سیحان بن صوحان هم در جنگ جمل کشته شد و با برادرش زید در یک قبر دفن گردیدند. نقل شده است: زید خود چنین وصیت کرد: مرا و پسرِ مادرم را در یک قبر دفن کنید و خونی را از ما مشویید؛ زیرا ما قومی هستیم که مخاصمه خواهیم کرد . رحمت خدا بر او باد. تعبیر «فرزندِ مادرم» شاید از آن جهت باشد که مادر سیحان و زید یکی و با مادر صعصعه متفاوت بود. چون او هم زخمی شده بود، اما برخی مورّخان گفته‌اند: پدر و مادر صعصه و زید یکی بود.

قاتل زید

عمرو بن یثربی، عِلباء، هِند جَمَلی و زید را به شهادت رساند. وی این هنگام بعد از کشتن زید دیگربار لگام شتر را رها کرد و به میدان آمد و هم آورد‌طلبید و دربارۀ قاتل او اختلاف است، گروهی می‌گویند: عمّار بن یاسر برای جنگ با او بیرون آمد و مردم ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ می‌‌گفتند و از خداوند میخواستند او را یاری کند. شیخ مفید بر این باور است که عمّار او را در کارزار کشت. عمّار در برابر وی این گونه رجز می‌خواند: در این عرصه زیاد درنگ نخواهی کرد، ای فرزند یثربی! تا تو را طبق دین علی بکشم. ما و بیت خدا سزاوارتر به پیامبر هستیم. بعد عمار او را کشت و جنازه‌اش را به سرعت بردند. اما دیگران باورمندند که عَمرو بن یثربی را عمّار اسیر کرد و نزد علی(ع) آورد. وی به حضرت گفت: مرا باقی بگذار تا برای تو بجنگم از آنان بکشم؛ آن گونه که از شما کشتم. علی(ع) فرمود: آیا بعد از زید، هند، و علباء تو را باقی بگذارم. نَه! به خدا سوگند نزدیک من بیا تا سخنی به تو بگویم. حضرت به او فرمود: تو متمرد هستی. رسول خدا(ص) به من خبر متمردین را داد و تو را در جمع آنان بیان کرد. او گفت: به خدا سوگند اگر به تو دست می‌یافتم چنان بینی‌ات را گاز می‌گرفتم که از تو جدا شود. پس علی دستور داد او را گردن زدند.

طبری به نقل از سیف آورده: دو پای ابن یثربی را عمّار قطع کرد. و گفته‌اند: اوّلین کسی است که علی بعد از اسارت کشته است. به نظر می‌رسد کشتن وی، هم برای جنایت هایش بوده و هم به آن سبب که هنوز جنگ ادامه داشته و او در حین نبرد اسیر شد.

مسجد زید بن صوحان در کوفه

به جهت والاییِ مقام فرزندان صوحان، در کوفه دو مسجد یکی به نام صعصعه و دیگری به نام زید بن صوحان وجود دارد که در کتاب‌های مزار به حضور در آنها سفارش کرده‌اند. شیخ عباسی قمی می‌نویسد: ابراهیم بن هاشم در مسجد زید بن صوحان، توفیق رسیدن به خدمت خضر، یا حضرت حجت را یافته است. ابراهیم بن هاشم از پدرش نقل می‌کند: در سفر حج به عراق رفتم و وارد مسجد سهله شدم؛ مردی مشغول عبادت بود و دعاهایی می‌خواند که آن را نقل کرده است، و بعد به مسجد کوچکی روبه روی آن مسجد رفت دو رکعت با سکینه و وقار خواند؛ همان گونه که اوّلین بار در مسجد سهله خواند. سپس دستش را بلند کرد و گفت: «إِلَهِي قَدْ مَدَّ إِلَيْكَ الْخَاطِئُ». مانندِ دعای مسجد سهله خواند. من پشت سرش رفتم و گفتم: آقای من! این مسجد به چه نام شناخته می‌شود؟ گفت: این مسجد زید بن صوحان، صاحب علی بن ابی طالب(ع) است و این دعا و تهجد و عبادت در آن است سپس از ما غایب شد و ما دیگر او را ندیدیم. همراه من گفت او خضر بود.

جستارهای وابسته

• صعصعة بن صوحان (برادر)
• مسجد زید بن صوحان

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴
2. عباسی، حبیب، مقاله «زید بن صوحان»، اصحاب امام علی