مساجد مدینه
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
مقدمه
آبار (ابیار علی =شجره، احرام، محرم، ذوالحلیفه)، ابراهیم (=مشربه ام ابراهیم)، ابوبکر، ابوذر (=سجده، بحیر)، ابی بن کعب (= بنی جدیله، بقیع)، اجابه (= مباهله)، احد (= جبل احد، فسح) احزاب (= فتح، خندق، اعلی، اجابه) بدائع، بغله (= بنی ظفر، مائده)، بلال، بنی زریق، بنی ساعده، تقوی، ثنایا، جبل الرماه، (= جبل العینین)، جمعه (= بنی سالم، عاتکه، وادی)، حمزه (= شهدا)، دار النابغه (=بنی عدی) درع، ذباب، رایت، رد شمس (= نخل، بوعی، فضیخ) رسول، زهرا (= فاطمه)، سبق، سرف، سقیا، سلمان، شمس (=شمسی)، شیخین، عرفات، عریش، عسکر (=مصرع) علی، عمر، غمامه (= مصلی العید، استسقاء)، قبا، قبلتین (= ذو قبلتین، بنی سلمه) قشله عسکریه، کبیر، مسیجد (= منصرف، غزاله) مستراح (= استراحت)، مصبح، معرس، منارتین، نبوی (نبی، مدینه)[۱].[۲].
مسجد ابوذر: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. بیهقی در شعب الایمان از عبدالرحمان بن عوف نقل کرده است که وی در صحن مسجد نبوی نشسته بود که پیامبرa از مسجد خارج شده و در مکانی به نام «صدقه» وضو ساخته و پس از نماز به سجده‌ای طولانی مشغول شدند. عبدالرحمان گوید: پیامبرa فرمود: «جبرئیلS به من بشارت داد که هر کس بر من درود و صلوات فرستد، خداوند بر او درود می‌فرستد و کسی که بر من سلام نماید خداوند بر او سلام می‌نماید و من به خاطر این مسأله سجده شکر کردم. مسجدی که بعدها به یاد این واقعه ساخته شد به «سجده» معروف گردید.
احمد بن حنبل نیز روایت می‌کند که رسول خداa وارد مسجدی شده و به سجده افتادند. این مسجد همان مسجد «ابوذر غفاری» است[۳]. موقعیت آن اکنون سمت راست کسی است که در تقاطع خیابان ابوذر به سوی فرودگاه سابق و منطقه احد می‌رود. نمای آن نسبتاً نو و جدید است. بعضی این جا را خانه ابوذر غفاری می‌دانند و برخی دیگر معتقدند در زمان خلیفه سوم هنگامی که ابوذر به فرمان خلیفه به ربذه تبعید می‌شود تا این مکان مورد مشایعت امیرالمؤمنین و فرزندانش قرار می‌گیرند ابوذر در این مکان از مرکب پیاده شده و دو رکعت نماز می‌خوانند و سپس راهی ربده می‌شوند. مسجد ابوذر به «مسجد بحیر» هم معروف است، به علت آنکه ده جنب باغی بوده به این نام. البته این نام به مرور زمان فراموش شده است.[۴].
مسجد احرام: یکی از نام‌های مسجد شجره در مدینه است. به سبب آن که حاجیان برای تشرف به حج در این مسجد احرام می‌بندند، به «مسجد الاحرام» معروف شده است.
مسجد امّ ابراهیم: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. ابن زباله و یحیی و ابن شبه از ابن غسان و... روایت کرده‌اند که رسول خداa در «مشربه ام ابراهیم» نماز گزاردند. در این مکان، ماریه قبطیه، همسر گرامی رسول خداa، ابراهیم را به دنیا آورد. این مشربه باغی بوده که بعضی از مورخان گفته‌اند به او تعلق داشته است. در حقیقت، این محل، خانه او بوده که پیامبرa در آن نماز گزاردهاند. در کنار مشربه مورد نظر که در منطقه «العوالی» و بین «نخیلات بنی قاسم» (برادر امام حسن عسکریS) قرار داشته، مقبره اهالی منطقه بوده است[۵]. از مشربه ام ابراهیم با عنوان مسجد «ام ابراهیم» یاد شده که تا اواخر دوران عثمانی مورد عنایت کامل بوده، ولی در دوران سعودی مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. مخروبه این مشربه که تنها دارای یک چهار دیواری و یک در قفل شده است، در خیابان «العوالی» و سمت چپ کسی قرار دارد که از «مستشفی الزهراء» به سوی «مستشفی الوطنی» می‌رود.[۶].
مسجد امیّة الاوسیّین: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بلال: یکی از مساجد مدینه منوره است. «مسجد بلال بن رباح» مکان قلعه یا اُطم «بنی زریق» در محله خالدیه کنونی بوده است که پیامبرa در سال هفتم هجری در آن نماز عید اقامه فرموده‌اند. هنگامی که پیامبرa در این مکان نماز می‌گزاردند، اطم بنی زریق، سمت چپ حضرت قرار می‌گرفت[۷]. مسجد یاد شده که تا اخیر پابرجا بود؛ در توسعه سعودی، میان بنای شهرداری و مسجد غمامه تخریب و به ایستگاه‌ها اتوبوس‌ها و ماشین‌های شهرداری تبدیل شد. مسجدی که امروزه با نام بلال وجود دارد جدید الاحداث بوده و مسجد مورد نظر نیست. همچنین مسجدی منسوب به بلال و بر فراز کوه ابوقبیس در مکه بوده که مساحتی حدود یکصد متر مربع داشته است. این مسجد در طرح‌های جدید توسعه و بنای کاخ‌هایی که برای میهمانان دولت سعودی بر فراز کوه ابوقبیس ساخته شده تخریب گردید و اکنون اثری از آن بر جای نمانده است. بلال بن رَباح، از نخستین گروندگان به اسلام بود. او شکنجه‌های سخت از سوی مشرکان دید؛ اما مقاومت کرد و با فریاد احد، احد خود آنها را آزار داد. وی پس از فتح مکه، بر بام کعبه ایستاد و بانگ اذان برداشت. برخی هم گفته‌اند که روی کوه ابوقبیس اذان گفته و محل اذان وی مسجد شده است. چنین به نظر می‌رسد که بعدها فاکهی در قرن سوم از مسجد ابراهیم که برفراز کوه ابوقبیس بوده، یاد کرده است؛ جایی که ابراهیم در آن نقطه ایستاد و ندای حج سر داد[۸].[۹].
مسجد بنات النّجار: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. این مسجد در مجاورت مسجد جمعه در قبا حدود یکصد متری آن قرار دارد که به نام «بنات النجار» معروف است. آنان دختر عمه‌های پیامبرa بودند. مشهور است وقتی رسول گرامیa از مکه به مدینه هجرت فرمودند، دختران طایفه نجار به استقبال آن حضرت رفته و با ابیات زیبایی از ایشان استقبال کردند: طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَيْنَا مِنْ ثَنِيَّاتِ الْوَدَاعِ وَجَبَ الشُّكْرُ عَلَيْنَا مَا دَعَا لِلَّهِ دَاعٍ ایها المبعوث فینا جئت بالأمر المطاع جئت شرفت المدینه مرحبا یا خیر داع «ماه چهارده از ثنیة الوداع بر ما طلوع کرد و بر ما شکر واجب است مادامی که خواننده‌ای برای خدا بخواند؛ چراکه او ما را به سوی خداوند دعوت نمود، ای کسی که در میان ما مبعوث شده‌ای امر تو مطاع ما است. تو با آمدنت به مدینه شرافت بخشیدی، خوش آمدی ای بهترین دعوت شده»[۱۰]. مسجد یاد شده تنها یک چهار دیواری بدون سقف بود. در اواخر دوران سعودی دیوارهای آن شکاف برداشته و نزدیک بود که اطراف آن فرو ریزد که تعمیراتی در آن صورت پذیرفت. این مسجد مخروبه داخل محوطه‌ای پشت مسجد جمعه سمت جنوب آن - قرار دارد که توجه کسی را به خود جلب نمی‌کند.
مسجد بنی اسلم: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی الحبلی: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی جهینه: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی حارثه: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. این مسجد به طایفه «بنی‌حارثة بن الحارث الخزرج» متعلق بوده است. این طایفه در امتداد «عُرَیض» تا «وادی قناة» در شمال و شرق مدینه ساکن بوده‌اند. نیروهای اسلام در مسیر غزوه احد از میان منطقه مسکونی این قبیله عبور کرده‌اند و می‌گویند پیامبرa در این مکان نماز گزاردهاند[۱۱]. این مسجد کنار جاده احد قرار دارد و بقایای قلعه‌ای متعلق به عثمانی‌ها نیز در مجاورت آن و نمای کوه احد نیز از پشت آن دیده می‌شود.
مسجد بنی حرام صغیر: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی حرام کبیر: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. این مسجد را قبیله «بنی حرام» پس از ورود به این منطقه ساختند. بعضی می‌گویند پیامبرa در مسجد آنان نماز گزاردهاند و بعضی منکر آن شده‌اند[۱۲]. مسجد بنی حرام در دوران اموی تعمیر و در دوران عثمانی تقریباً رو به انهدام رفت. اکنون جز چند ستون و خشت، اثری از آن باقی نمانده است[۱۳]. موقعیت آن به سمت مساجد سبعه است؛ یعنی پس از پایان کوه سلع به سوی مدینه و در سمت چپ خیابان «السّیح» قرار دارد.
مسجد بنی خداره: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی خدره: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است. احتمالاً همان مسجد بنی خداره باشد.
مسجد بنی رائج: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی زریق: یکی از مساجد مدینه است که در دوران سعودی تخریب شده است. می‌گویند پیامبرa در این مسجد نماز گزارده و قرآن خوانده‌اند. بر اساس بعضی روایات، اولین مسجدی است که در آن قرآن خوانده شده است[۱۴]. مسجد «بنی زریق» که رو به روی «باب السلام» و در خیابان «مناخه» قرار داشته در توسعه اطراف مسجدالنبیa تخریب و مکان آن به ایستگاه اتوبوس‌ها تبدیل شده است.
مسجد بنی ساعده: از مساجد مدینه است. ابن شبه نقل کرده که پیامبرa در مسجد «بنی‌ساعده» نماز گزاردهاند. عبدالله بن عباس روایت کرده که آن حضرت در «سقیفه بنی ساعده» نشسته و «سهل بن سعد» با کاسه‌ای از آب ایشان را سیراب می‌کرد[۱۵]. این مسجد در مکان سقیفه بنی ساعده ساخته شد و چاه «بضاعه» نزدیک آن قرار داشت. مسجد بنی ساعده را علی پاشا در سال ۱۰۳۰ ق، تکمیل و تجدید بنا نمود[۱۶]. مکان دقیق آن در خیابان «سحیمی» یعنی در شمال غربی مسجد النبیa واقع بود که در توسعه اطراف مسجد در دوران سعودی تخریب شد. در داخل این خیابان و در محل تقاطع سحیمی و خیابان «سلطانی»، سقیفه بنی ساعده و مسجد آن قرار داشته که تخریب و به باغ شهرداری یا بلدیه تبدیل شد.
مسجد بنی ظفر: از مساجد تخریب شده مدینه در دوران سعودی است. پیامبرa در مسجدی که به «بنی ظفر» از اوس متعلق بوده و در شرق بقیع، کنار باغ برادران «العائده و آل رفاعی» قرار داشته است نماز گزاردهاند[۱۷]. زبیر بن بکار می‌گوید: محمد بن حسن روایت کرده است که پیامبرa بر سنگی در این مسجد می‌نشسته و همراه صحابه‌ای چون «عبدالله بن مسعود» و «معاذ بن جبل» به قرائت قرآن مشغول می‌شدند. گویند این سنگ شکافی داشته که پیامبرa، سر مبارک خود را برای امان ماندن از آفتاب در آن می‌گذاشته‌اند. بعضی نیز گفته‌اند سوره «مائده» در این مسجد بر پیامبرa نازل شد و لذا به «مسجد مائده» نیز مشهور گشت. وجه تسمیه آن به «البغله» (قاطر ماده) به این سبب است که می‌گویند جای پای قاطر رسول خداa بر آن سنگ به جا مانده بود. و یا این جا، مکان دفن بغله آن حضرت بوده است. در سال ۶۳۰ ق. «منصور قلاوون» این مسجد را تعمیر کرده است. مکان آن در پانصد متری خیابان «ملک عبدالعزیز» یعنی خیابانی که در مجاورت شمال بقیع بوده و از «شارع ستین» به آن راه است قرار داشته و سعودی‌ها پس از تخریب، آن را به ساختمان تابعه «هیئت امر به معروف و نهی از منکر» تبدیل کرده‌اند.
مسجد بنی عبید: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی عَدّی: یکی از مساجد تخریب شده در دوران سعودی است. این مسجد در «دارالنابغه» یعنی کنار مقبره «عبدالله بن عبدالمطلب» پدر گرامی رسول خداa قرار داشت. می‌گویند پیامبرa در این مسجد نماز گزاردهاند[۱۸]. مسجد دارالنابغه در خیابان «مناخه» و مقابل «باب السلام» بود که همراه مقبره پدر پیامبرa در تعریض و توسعه خیابان مذکور در حدود سال ۱۳۶۴ ش. تخریب شد.
مسجد بنی عمرو بن مبذول: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی غفار: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بنی قریظه: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. این مسجد در شرق مسجد «فضیخ»، در العوالی و کنار باغی معروف به «حاجزه» ساخته شده است. خانه‌های یهود «بنی قریظه» در این مکان بوده و پیامبرa در خانه‌ای در این مکان نماز گزاردند[۱۹] که بعدها در مکان نماز ایشان مسجدی بنا شد. می‌گویند این مسجد همان جایی است که رسول خداa در محاصره بنی‌قریظه، «سعد بن معاذ» را حَکَم قرار دادند تا در مورد آنان قضاوت کند. مسجد بنی قریظه که حدود نوزده متر مساحت داشته، در دوران عثمانی رو به تخریب رفته و فقط دیوارهای آن باقی مانده بود[۲۰].
مسجد تقوا: از مساجد مدینه است. مسجدی است که در حق آن آیه شریفه 
لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ
[۲۱] نازل شده که به اختلاف نقل، منظور مسجد النبی، مسجد قبا (به احتمال بیشتر)، هر دو مسجد (قبا و مسجد النبی) و یا همه مساجدی است که بر اساس تقوا بنا شود[۲۲].
مسجد توبه: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بیاضه: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد بیضه: از مساجد عصر پیامبرa است که بین راه مکه و مدینه قرار داشته و به مرور زمان از بین رفته است[۲۳].
مسجد ثنایا: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. رسول خداa در حین جنگ احد مجروح شده و دندان پیشین ایشان در مکانی شکسته شد که بعدها در آن مکان مسجدی ساختند. این مسجد دارای گنبدی بوده که به مرور زمان منهدم گشته است[۲۴]. امروزه دیوارهای مخروبه آن در دامنه کوه احد همانند تلی از سنگ و خاک دیده می‌شود که به هیچ وجه توجه کسی را به خود جلب نمی‌کند. این مسجد به قُبة الثنایا نیز معروف است.
مسجد جبل الرماة: از مساجد مدینه است که مسجد جبل العینین هم نام دارد. مسجدی بود بر سمت شرقی کوه عینین که در سنگرگاه و یا عبادتگاه پنجاه تیرانداز سپاه اسلام در غزوه احد ساخته شد. این مسجد در دوران عثمانی ترمیم ولی به مرور زمان و در اثر بی‌توجهی تقریباً از بین رفت و اکنون جز دیوارهای کوتاه و خشتی آن چیزی باقی نمانده است[۲۵].
مسجد جثجاته: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.[۲۶].
مسجد جمعه: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. پیامبرa وقتی از قبا به سوی مدینه رفتند، میان قبیله «بنی سالم بن عوف» نماز جمعه خواندند. به گفته ابن اسحاق، این اولین نماز جمعه‌ای بود که در مدینه اقامه کردند[۲۷]. مسجد بنی سالم در میان «وادی رانوناء» به دست فردی به نام «عبد الصمد» ساخته شد. به این مسجد «عاتکه» نیز گفته‌اند. در شمال آن حصن یا دژی خراب که به آن «المزدلف» می‌گفتند قرار داشت. مالک آن «عتبان بن مالک» یکی از صحابه رسول خداa بود. وی از آن حضرت درخواست کرد تا در آنجا نماز گزارند و پیامبرa نیز چنین کردند. برخی معتقدند که برگشت قبله از بیت‌المقدس به کعبه در این جا بوده است.
مسجد جمعه سقفی داشته که به وسیله دو ستون نگهداری می‌شده است. این سقف به مرور خراب شد که مرحوم «شمس الدین قاوان» به مرمت آن پرداخت[۲۸]. طول آن از جنوب به شمال، بیست ذراع (۸۶/۹ متر) و عرض آن از شرق به غرب شانزده ذراع (۸۹/۷ متر) بوده است. تا قرن نهم نیز دو گنبد داشته و در دوران عثمانی نیز بازسازی و مرمت شده است. بعدها حسن شربتلی به حفظ و ترمیم آن همت گماشت؛ زیرا مسجد مذکور در داخل باغ‌های وی قرار داشت. مکان آن در سمت راست کسی است که از مسجد قبا حدود پانصد متر به پایین (سمت شمال) می‌رود. شایان گفتن است در دوران سعودی حدود سال‌های ۱۳۹۵ق، به بعد به طور کامل بازسازی شده و بنای زیبا و عالی آن از دور نمایان است. این مسجد به «بنی سالم» و مسجد «وادی» نیز معروف بوده است.
مسجد حمزه: از مساجد تخریب شده مدینه در دوران سعودی است. این مسجد که مدفن اولیه حضرت «حمزهS» و «عبدالله بن جحش» بوده، بر اثر سیلی در دوران مروان تخریب شد و به گفته رفعت پاشا، جنازه حمزهS را به مکان کنونی که به مزار شهدای احد معروف است منتقل ساختند. در سال ۵۷۰ ق، مادر خلیفه الناصر عباسی، بر محل کنونی قبر حمزهS مسجدی ساخت. این مسجد دارای گنبد و دری آهنین بوده و قبر عموی رسول خداa در درون آن ضریح و پوششی داشته است. در سال ۸۹۳ ق، سلطان اشرف قایتبای آن مسجد را توسعه داد و چاهی کنار آن حفر کرد. در دوران عثمانی نیز بنای آن به طور زیبایی ترمیم و تجدید بنا گردید[۲۹]. در دوران حکومت سعودی، چون زایران دیوارهای این مسجد را مسح و لمس نموده و هدایا و نذورات می‌دادند، آن را خراب و سپس مسجد دیگری در اطراف آن بنا کردند. چون قبور شهدا مکشوف شد و نیاز به حفظ آن بود، در سال ۱۳۸۳ ق دیواری بر گرد آن قبور کشیده و آن را محصور ساختند[۳۰]. مسجد که اکنون در سمت مغرب مزار شهدای احد قرار داشته و به نام‌های «مسجد احد، علیS و حمزهS» معروف است، همان است که به جای مسجد یاد شده ساخته شده است. این مسجد به «مسجد شهداء» و «مشهد شهداءِ» هم معروف بود.
مسجد دِرع: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. ابن شبه روایت کرده است که پیامبرa هنگام عزیمت به سوی احد در «شیخان» بیتوته کرده و پس از اقامه نماز صبح، حرکت کردند. این محل به «البدائع» نیز معروف بوده است. به نقل ابن عباس، رسول خداa نماز عصر و عشا و نماز صبح قبل از روز جنگ را در این مکان خوانده‌اند. وجه تسمیه آن به «الدّرع» چنین است که آن حضرت هنگام بیتوته و اقامه نماز زره خود را از تن درآورده و در آنجا نهاده بودند[۳۱]. بعدها به یاد این واقعه مسجدی ساخته شد که به «مسجد الدّرع»، «البدایع» و «الشیخان» معروف شد. این مسجد اکنون در سمت چپ کسی است که به سوی کوه و مقابر شهدای احد می‌رود. بنای قدیمی کنونی آن از دوران عثمانی است و صحن و رواق کوچکی دارد. چاهی نیز کنار آن بوده که اکنون تخریب شده است.
مسجد علی بن ابیطالبS: چند مسجد در مدینه منوره به این نام مشهور است. پیامبرa نماز یکی از اعیاد را در «دار الشفاء» (محل کنونی مسجد علیS) اقامه فرمودند. این مسجد در نزدیکی «مسجد غمامه» توسط عمر بن عبدالعزیز ساخته شد و هنوز پابرجاست. در قرن نهم رو به تخریب رفته و زایرانی را که در آن نواحی از دنیا می‌رفتند در آنجا دفن می‌کردند. در سال ۸۸۱ ق، توسط «زین الدین ضیغم» امیر مدینه منوره تعمیر و حکمرانان دوره عثمانی نیز اهتمامی خاص به تعمیر و حفظ آن داشتند[۳۲]. در بعضی روایات آمده است که حضرت علیS در این مکان نماز عید خوانده‌اند. بعضی می‌گویند در دوران خلافت عمر بن عبد العزیز ترمیم و بازسازی شد و بنای آن مربوط به قبل از دوران وی بوده است. بنای کنونی آن از دوران عثمانی بوده و یک مناره نیز دارد که متعلق به قرن نهم است.
همچنین یکی از مساجد سبعه در منطقه جنگ خندق، مسجد علی بن ابیطالبS است. این مسجد به روایت سمهودی در جنوب مسجد «سلمان فارسی» که پس از مسجد فتح بوده قرار داشته و بنای آن به مرور رو به تخریب رفت. زین الدین ضیغم امیر مدینه در سال ۹۷۶ ق، آن را تجدید بنا کرد و سقفی بر آن گذاشت. طول این مسجد از شمال تا جنوب ۱۳ ذراع (۲۰/۵ متر) و عرض آن ۱۶ ذراع (۴۰/۶ متر) بوده است[۳۳]. موقعیت مشهور کنونی آن با گفته سمهودی مطابقت ندارد؛ زیرا مسجد امیرالمؤمنین علیS اکنون کمی بالاتر از مسجد فاطمه(س) و در غرب مسجد عمر واقع است و در حقیقت پس از مسجد سلمان نیست؛ زیرا آن مسجد به ابوبکر منسوب است. بعضی نیز مسجد کنونی علیS را به ابوبکر نسبت می‌دهند. همچنین مسجدی در احد در جهت شرقی صحن مزار حمزه سید الشهداء به نام «مسجد علی» وجود داشته و در کتب تاریخی آن را «حیره» گفته‌اند. انتساب این مسجد به آن حضرت یا از لحاظ دلاوری‌های ایشان در این مکان در غزوه احد است یا آنکه محل عبادت ایشان پس از رحلت رسول اکرمa بود و امام صادقS زیارت آن را توصیه فرمودند. این مسجد کمی پایین از مکان قبلی و تاریخی خود نوسازی شده است. برخی آن را مسجد عسکر می‌دانند..[۳۴].
مسجد عتبان بن مالک: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد سبق: از مساجد مدینه است. مسجدی است در شمال شرقی مسجد نبوی و در فاصله پانصد متری. علت نامگذاری آن این است که در وسط میدان اسبدوانی واقع شده است که در زمان رسول خداa وجود داشت.
مسجد سُقیا: «سقیا» نام مسجد، چاه و روستایی در «حرّة غربی» مدینه منوره است. ترمذی از علیS نقل کرده که با رسول خداa برای غزوه‌ای خارج شدیم تا به «حرّة سقیا» رسیدیم؛ رسول خداa وضویی ساخته و رو به قبله فرمودند: «خدایا! ابراهیم بنده تو و دوست تو بود و برای اهل مکه طلب برکت و خیر کرد؛ من بنده تو و رسول تو هستم و برای اهل مدینه دعای خیر می‌کنم که به آنان همانند اهل مکه، برکت دهی، خدایا! با یک برکت برای آنان دو برکت قرار ده»[۳۵]. همچنین در روایات احمد بن حنبل و طبرانی آمده است که پیامبرa به کنار «چاه سقیا» نماز گزارد و بعدها در مکان نماز آن حضرت مسجدی ساختند. ابن زباله نقل کرده است: پیامبرa برای نبرد (بدر) از سربازان خود در کنار سقیا سان دیده و در این مکان نماز گزاردهاند. مسجد سقیا هفت ذراع (۲۵/۳ متر) مساحت داشته و به صورت مربع بوده است. در دوران عثمانی بنای مخروبه آن را حفر کرده و در آن محرابی از سنگ که نصف آن هنوز باقی مانده بود بافتند و سپس آن را بازسازی کردند[۳۶]. این مسجد به «قُبّة الرؤوس» نیز مشهور بوده است[۳۷]. اکنون با همان بنای دوران عثمانی و به طول تقریبی چهار متر و عرض سه متر باقی مانده و نه تنها هیچ‌گونه اقدامی جهت تعمیر و یا اصلاح آن به عمل نیامده؛ بلکه اطراف آن به زباله‌دانی تبدیل شده است. موقعیت کنونی آن داخل محوطه ترمینال؛ یعنی مقابل «میدان عنبریه» در سمت شمال مدینه است و ساختمان قدیمی و متروکه راه آهن دوره عثمانی نیز در مقابل آن دیده می‌شود. نمای آن سفید و دارای دو گنبد و دری بسیار کوچک است. این مسجد توجه کسی را به خود جلب نکرده و نام و نشانی هم بر آن دیده نمی‌شود. همچنین سقیا، نام مسجدی از مساجد عصر پیامبرa است که میان راه مکه و مدینه قرار داشته و به مرور زمان از بین رفته است[۳۸].
مسجد سلمان فارسی: یکی از مساجد سبعه در مدینه منوره است. این مسجد پس از مسجد فتح و در سمت جنوب آن قرار دارد. این جا محل تهجد و دعای سلمان بود به خاطر نقش او در جریان حفر خندق این مسجد بنا گردید. بعضی آن را به ابوبکر منتسب دانسته‌اند. طول آن از شمال به جنوب چهارده ذراع (۶۰ / ۵ متر) و عرض آن از شرق به غرب هفده ذراع (۸۰/۶ متر) است[۳۹].
مسجد شجره: این مسجد که امروزه به نام‌های «شجره»؛ «ذوالحلیفه»؛ «ابیار علی» مشهور است، یکی از مساجد مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یکی از میقات‌ها و مساجد احرام از اهمیت بسزایی برخوردار است. وجه تسمیه آن به نام‌های فوق چنین است:
- شَجَره: از آن جهت آن را «شجره» می‌خوانند که پیامبر اکرمa در این مکان، کنار درختی به نام «سَمَره» فرود آمده و احرام بسته‌اند[۴۰].
- اِحرام: به سبب آنکه حاجیان برای تشرف به حج در این مسجد احرام می‌بندند، به «مسجدالاحرام» معروف گردیده است.
- ذوالحُلَیفه: «حُلیفه» نام آبی بین «بنی جشم بن بکر» از هوازن و «بنی خفاجه العقیلین» بوده که رسول خداa دوست داشته‌اند برای بستن احرام کنار درختی در این محل فرود آیند[۴۱]. در علت نام این منطقه گفته‌اند: حَلفا نام گیاهی بود و یا از حلف (قسم) است چون در جاهلیت جمعی در این نقطه هم قسم شدند. # ابیار علیS: از آن جهت عامه مردم در سال‌های متمادی آن را «ابیار علیS» گفته‌اند که حضرت علیS برای آبیاری نخلستان‌ها، چاه‌های فراوانی در این منطقه حفر کرده و ابیار نیز اسم جمع «بئر» یعنی چاه است. فیروزآبادی که در قرن هشتم آن را توصیف کرده می‌گوید: این مسجد جز به نام «ابیار علیS» شناخته نیست[۴۲]. به علت آنکه زائر خانه خدا در این جا محرم می‌شود، به مسجد محرم نیز موسوم است.
رسول اکرمa پس از اقامه دو رکعت نماز در این مکان، احرام بسته و می‌فرمودند: «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَكَ وَ الْمُلْكَ لَا شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ». ابن زباله روایت کرده است که رسول خداa نخستین بار، هنگام انجام حج، زیر درختی در این مکان فرود آمده‌اند که در سال‌های بعد در آن محل مسجدی ساخته شد. آن حضرت در آن مسجد به سمت ستون وسط نماز می‌خوانده‌اند و این همان مکان درختی بود که ایشان قبلاً کنار آن نماز می‌گزارده‌اند[۴۳]. پیامبر اکرمa سه بار در این مکان محرم شده‌اند. ۱- هنگام صلح حدیبیه (سال ششم هجری) ۲- عمره ناشده (سال هفتم هجری) ۳- حجة الوداع (سال دهم هجری)[۴۴].
«زین الدین الاستدار»، در سال ۹۶۱ ق بنای مسجد را بازسازی و اطراف آن دیواری بزرگ کشید که تا پایان دوره عثمانی همچنان پا برجا بود. وی مأذنه گوشه شمال غربی آن را نیز بازسازی کرد. به سبب این که مکان محراب اصلی مشخص نبود، محراب دیگری در وسط دیوار قبله قرار داد که شاید مکان اصلی محراب باشد. وی پله‌هایی در سه جهت برای مسجد ساخت تا از ورود چارپایان به داخل جلوگیری شود. طول این مسجد از جنوب تا شمال ۵۲ ذراع (۶۵/ ۲۵ متر) و از شرق به غرب نیز به همین مقدار بوده است[۴۵]. در دوران سعودی به طرز بسیار زیبایی بازسازی شده، و مساحت آن به ۸۸۰۰۰ متر مربع رسیده است. البته مسجدی نیز در حدیبیه (میان راه مکه و مدینه)، مسجد شجره نام داشته که از مساجد عصر پیامبرa بوده و به مرور زمان از بین رفته است[۴۶]. جدای از مسجد شجره معروف در مدینه که میقات است و مسجد شجره در حدیبیه، مسجد دیگری با همین نام در شهر مکه وجود دارد که در شمار کهن‌ترین مساجد این شهر است.
فاکهی می‌نویسد: گفته‌اند که رسول خداa در مسجد شجره نماز خوانده است. این مسجد پایین‌تر از محله یأجج است. نیز آورده است: هر زمان عبدالله بن عمر به مکه می‌رفت، ابتدا در مسجدی فرود می‌آمد که درختی نزدیک آن بود. وقتی آن را خلوت می‌یافت، نماز می‌خواند و اگر خلوت نبود به جای دیگر می‌رفت[۴۷]. فاکهی در جای دیگر آورده است: از جمله مساجدی که نماز خواندن در آنها مستحب است و آثار رسول خداa در آن وجود دارد، مسجدی است که آن را «مسجد شجره» می‌نامند. این مسجد در قسمت بالای مکه، در پشت دار منارة البیضاء، در کنار کوه و در برابر حجون، مقابل مسجد الحَرَس (مسجدالجن) است. در آنجا درختی بوده که رسول خداa آن را صدا کرده و درخت از جای خود حرکت کرده، نزد آن حضرت آمده است. وی سپس پنج روایت درباره این معجزه پیامبرa در محل مسجد مزبور نقل کرده است[۴۸]. در یکی از این روایات آمده است که پیامبر رُکانة بن عبد یزید بن هاشم را به اسلام دعوت کرد. او گفت: ایمان نخواهم آورد تا درخت را صدا کنی و آن نزد تو آید! حضرت به معجزه الهی رو به درخت کرده، فرمودند: به اذن خداوند نزد من آی، و درخت نزد آن حضرت آمد!. ازرقی هم از مسجد شجره یاد کرده و نوشته است که آن مسجد در برابر مسجد الجن است. آنگاه اشارتی به معجزه حضرت رسولa کرده است[۴۹]. زهیر کتبی درباره وضعیت فعلی مسجد شجره می‌نویسد: این مسجد در همسایگی مسجد جن (در مسیر شخص عازم حرم) و در نزدیکی میدان سلیمانیه (و اکنون پل سلیمانیه) قرار دارد. نام فعلی آن مسجد، مسجد جندراوی (منسوب به ابراهیم جندراوی) است. مسجد پیش‌گفته، چند ده متر پایین‌تر از مسجدالجن و در امتداد شارع الجن، طریق مسجدالحرام، درست پیش از پل سلیمانیه است. طول و عرض تقریبی آن دوازده در بیست متر می‌باشد و در حال حاضر تابلوی: «مسجد رقم ۴۳» روی آن به چشم می‌خورد. در شعبان سال ۱۴۲۱ بنای جدید این مسجد به اتمام رسید. گفتنی است روبه‌روی مسجد شجره، (پیش از پل سلیمانیه دست راست کسی که به طرف مسجد جن می‌آید) مسجد کوچک دیگری است که به نظر برخی ساکنان، مسجد الرایة اصلی است. در این صورت، مسجد اول بازار جودریه نباید مسجد الرایه باشد[۵۰].
مسجد صدقة الزبیر: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد ذو قبلتین: مسجد ذو قبلتین در «حرّة الوبره»، شمال غربی مدینه و غرب مساجد سبعه (کوه سلع) قرار دارد. این مسجد در سال‌های ۸۹۳ ق، توسط شاهین جمالی، شیخ خدام حرم پیامبرa مسقف و در دوران سلیمان عثمانی ۹۵۰ه. ق نیز مجدداً تعمیر و تجدید بنا شد[۵۱]. در سال ۱۳۷۰ ق، نیز مناره‌ای در زاویه شمال شرقی صحن آن بر پا و نمای مسجد به کلی بازسازی گردید. به یاد آن حادثه مهم (تغییر قبله)، داخل شبستان مسجد آیه ۱۴۴ سوره بقره بر دیوار شمالی یعنی سمت چپ مدخل ورودی کنونی با خطوط نسخ و نستعلیق زیبا و زرین نوشته شده است. البته مکان این نوشته‌ها محل قبله بیت المقدس نیست، بلکه مکان اصلی آن قبله در سمت راست مدخل ورودی مسجد بوده که قبلاً سنگی به عنوان نشانه آن نصب کرده بودند. از آنجایی که زایران آن را مسح و لمس کرده و به آن تبرک می‌جستند، در سال ۱۳۹۸ ق، آن سنگ را برداشته و آیات تغییر قبله بر دیوار شمالی نگاشته شد. مساحت مسجد اکنون ۳۹۲۰ متر مربع است که دو گنبد بزرگ به قطر ۸/۷ متر و ارتفاع ۱۸/۸ متر نیز بر آن استوار گشته است. برخی از این مسجد با عنوان «مسجد قبلتین» و «بنی سلمه» یاد می‌کنند.[۵۲].
مسجد رایة: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. این مسجد برفراز کوه «ذِباب» در شرق کوه سلع (مکان مساجد سبعه) قرار دارد. پیامبر اکرمa هنگام جنگ «خندق» بالای این کوه نماز گزاردهاند[۵۳]. می‌گویند چون مروان بن حکم مردی از یمن به نام «ذباب» را بر فراز این کوه گردن زد از این رو به «ذِباب» مشهور شده است. اما سبب نامگذاری آن به «مساجد الرایة» این است که «یزید بن هرمز» در قرن اول هجری، پشت این کوه با موالیان می‌جنگید. وی پرچمی در دست داشت بر فراز آن مستقر ساخته بود و لذا مسجد مذکور که بعدها ساخته شد، به «مسجد الرایه» معروف گردید[۵۴]. و الرایة نیز به معنای پرچم است. آثار مخروبه این مسجد همچنان بر فراز کوه ذباب موجود است: اما به علت محاصره آن به وسیله منازل اطراف، کمتر در دید کسی قرار می‌گیرد. تنها راه رسیدن به آن، عبور از منازل اطراف است که به راحتی امکان‌پذیر نیست. بنای مسجد مذکور میان خانه مخروبه‌ای بوده و از حیاط کوچک آن نمای کوه سلع دیده می‌شود. محیط آن چهار متر مربع و بدون سقف است. مسجدی به نام «مسجد الرایة» در مکه هم وجود دارد که به «مسجد ردم الاعلی» معروف است..[۵۵].
مسجد ضِرار: از مساجد مدینه بود. پیش از آنکه رسول خداa رهسپار تبوک شود، دوازده نفر از منافقین مسجدی ساختند و منظوری به جز ایجاد اختلاف و کارشکنی و زیان رساندن به مسلمانان نداشتند. در حالی که رسول خداa برای سفر تبوک آماده می‌شد، پنج نفرشان نزد وی آمدند و گفتند: ای رسول خدا، ما به نمایندگی دیگر همکاران خود نزد تو آمده‌ایم تا تشریف فرما شوی و در مسجدی که به خاطر رنجوران و نیازمندان و شب‌های بارانی و شب‌های زمستان بنا کرده‌ایم، نماز بخوانی. آن پنج نفر عبارت بودند از:
- مُعَتَّب بن قُشَیر،
- ثَعَلبَة بن حاطب،
- خِذام بن خالد،
- ابو حبیبة بن الأزعر،
- نَبتَل بن حارث.
و دیگر همکارانش، عبارت‌اند از: عباد بن حنیف، جاریة بن عامر، زید بن جاریة بن عامر، مجمع بن جاریة بن عامر، بَجزَج، بجاد بن عثمان، ودیعة بن ثابت. رسول خداa در پاسخشان گفت: اکنون قصد سفر دارم و به تهیه مقدمات آن مشغولم. اگر خدا بخواهد، پس از بازگشتن خواهم آمد و در مسجد شما نماز خواهم خواند. در بازگشت از تبوک، هنگامی که رسول خداa به منزل ذی اَوان رسید، به وسیله وحی از قصد بانیان مسجد با خبر شد و آنها را شناخت و بی‌درنگ، مالک بن دخشم (از بنی سالم بن عوف)، و معن بن عدی با برادرش، عاصم بن عدی (از بنی عَجلان) را خواست و فرمود: بروید و این مسجدی را که ستمگران ساخته‌اند، از بیخ و بن بکنید و بسوزانید. مالک و مَعن رفتند و امر رسول خداa را بی‌درنگ اجرا کرد و آیاتی از قرآن مجید درباره بانیان آن نزول یافت[۵۶]:
- و کسانی مسجدی بنا کردند، برای ضرر زدن و کفر ورزیدن و تفرقه افکندن (میان مسلمانان) و به منظور تهیه پایگاهی برای کسی که پیش از این با خدا و رسولش به جنگ ایستاده است، و البته قسم می‌خورند که جز نیکی نخواسته‌ایم، و خدا گواهی می‌دهد که آنان دروغ‌گویان‌اند.
- هرگز در آن مسجد به نماز نایست، البته مسجدی که از نخستین روز، بر اساس تقوا بنا شده است، سزاوارتر است که در آن بایستی، در آن مسجد مردانی هستند که دوست دارند خود را پاک دارند و خدای هم مردمی را که در راه پاک داشتن خویش‌اند، دوست می‌دارد.
- آیا آن کس که ساختمان خود را بر پایه تقوا و رضای خدا نهاده بهتر است، یا کسی که ساختمان خود را بر کنار رودخانه از زیر فروریخته‌ای نهاده، و در نتیجه او را در آتش دوزخ فروانداخته است؟ و خدا مردمان ستمگر را هدایت نمی‌کند.
- ساختمانی که بنا کرده‌اند، پیوسته مایه شک و تردید در دل‌هایشان خواهد بود، مگر دل‌هاشان پاره پاره شود و خدا دانا و حکیم است[۵۷].[۵۸].
مسجد عَینَین: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است که برسمت شرقی «جبل الرُّماة» یا «جبل العَینَین» در محل و سنگر تیراندازان سپاه اسلام در جنگ احد ساخته شد و اکنون جز دیواری کوتاه از آن باقی نمانده است. این مسجد در دوران عثمانی ترمیم ولی به مرور زمان و بر اثر بی‌توجهی تقریباً از بین رفت و امروزه بالای تپه (گوشه شرقی) جبل الرماة که رو به روی مزار شهدای احد قرار دارد، دیواری کوتاه از خشت و گل، مساحتی حدود دوازده متر را محصور ساخته‌اند. بعضی از مردم بومی به این مکان توجه داشته و در آنجا نماز می‌گزارند. مکان یاد شده کمتر در دید کسی قرار می‌گیرد. احتمال می‌رود آن را خراب کرده باشند[۵۹].
مسجد غَمامه: یکی از مساجد مدینه منوره است. از «انس بن مالک» خادم رسول خداa روایت شده است؛ آن حضرت هنگام خشکسالی، برای «استسقاء» و خواندن نماز باران کنار خانه فردی به نام حکیم نماز گزاردند. هنوز ایشان از نماز خود فارغ نشده بودند که ابرها سایه افکنده و باران بارید؛ لذا به این سبب بعدها در آن مکان مسجدی ساخته و آن را غمامه یعنی لکه‌های ابر نامیدند[۶۰].: این مسجد هنوز پابرجاست و از مقابل باب السّلام، ساختمان و گنبدهای آن در دید قرار دارد. پیامبرa همچنین در سال دوم هجرت نماز عید را در این مکان اقامه فرمودند. «عمر بن عبدالعزیز» مأمور شد بر هر مصلّی و نمازگاهی که رسول خداa در آن نماز گزاردهاند، بنایی سازد؛ لذا مسجد مذکور را بنیاد نهاده و تعمیر کرد. در قرن دوم هجری و نیز در سال‌های ۷۴۸ق تا ۷۵۳ ق این مسجد توسط «سلطان محمد بن قلاوون» و سپس در ۸۶۱ ق، توسط «امیر بردبک المعماری» تعمیر و اصلاح شد. در دوران حکومت عثمانی نیز عمارت آن تکمیل[۶۱] و دولت سعودی نیز تعمیراتی در آن انجام داد. مساحت مسجد اکنون ۷۷۳ متر مربع بوده و دارای شش گنبد کوچک و بزرگ است که آن را از سایر مساجد ممتاز می‌سازد. مسجد علیS و مسجد عمر بن خطاب در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. این مسجد به «مسجد استسقاء» هم شناخته می‌شود. چون این مکان مصلی رسول خداa در نمازهای عید بود و اولین نماز عیدی که حضرت در مدینه به جای آوردند نماز عید قربان بود که در این مکان برگزار شد، بعدها به مصلی عید شهرت یافت.
مسجد فاطمه(س): یکی از مساجد سبعه در مدینه منوره است. در مغرب مسجد علیS به یاد دختر گرامی پیامبرa مسجدی کوچک و بدون سقف ساخته شده است. حضرت فاطمه(س) هنگام جنگ خندق در این مکان برای پدر و همسرشان علیS غذا و نان تهیه می‌کرده‌اند. این مسجد پایین‌ترین مساجد این منطقه و کنار خیابان اصلی قرار دارد و به «مسجد زهرا» شناخته می‌شود. تا سال‌های گذشته، قسمتی از مسیر خندق در مقابل مساجد سبعه به صورت یک کانال کوچکی موجود بوده، ولی متأسفانه در تعریض خیابان محو شده است. هم‌اکنون محوطه مساجد، به صورت زیبایی بازسازی شده است. البته مسجدی به این نام در جهت شمال شرقی مسجد غمامه وجود داشته که در نوسازی‌های اخیر تخریب شده است.
مسجد فتح: یکی از مساجد مدینه منوره است. این مسجد در مرتفع‌ترین نقطه؛ یعنی در شمال غربی «کوه سلع» و در جنوب غربی «خندق» واقع و به وادی بطحان مشرف است. خداوند تبارک و تعالی دعای رسول گرامی را برای پیروزی در جنگ بر فراز این تپه مستجاب ساخت و خبر فتح و پیروزی سپاه اسلام در این محل به آن حضرت رسید و لذا به این سبب نام «فتح» بر خود گرفت. «احمد بن حنبل» نقل کرده است که پیامبرa سه روز یعنی روزهای دوشنبه، سه شنبه، و چهارشنبه در این مکان دعا کردند و روز چهارشنبه بین نماز ظهر و عصر دعای ایشان مستجاب شد[۶۲]. دعای رسول خداa چنین بود: «اللهم لك الحمد هديتني من الضلالة فلا...»؛ (خدایا! تو را سپاس که ما را از گمراهی هدایت نمودی کسی که تو را کوچک شمارد بزرگ و گرامی نمی‌شود و کسی که تو را اکرام کند خوار نمی‌شود کسی که تو را خوار کند عزیز نمی‌شود و کسی که تو را عزیز کند خوار نمی‌شود، کسی که تو را کوچک شمارد یاری نمی‌شود و...).
از دعاهای دیگر آن حضرت است: «اللهم منزل الكتاب و منشئ السحاب...»[۶۳]. این دعاها هنگامی انجام شد که کار بر مسلمانان سخت شده و مقاومت در خندق طولانی گردیده بود. در روز چهارشنبه جبرئیلS نازل شد و به پیامبرa مژده داد که دعای تو مستجاب شده و خداوند بادی خواهد فرستاد و آنان را ذلیل و زبون می‌کند. سرانجام مشرکان رو به هزیمت گذاشتند و این امر با امدادهای غیبی و تلاش مجاهدان تحقق یافت. پیامبرa در وسط مکان مسجد فتح یعنی در صحن کنونی آن کنار ستونی نماز خوانده و دعا می‌فرمودند[۶۴]. این ستون امروزه موجود نیست. بعضی گفته‌اند سوره فتح در این مکان بر پیامبرa نازل شده است و لذا آن را به این سبب «مسجد الفتح» نامیده‌اند. این مسجد توسط عمر بن عبدالعزیز (۸۸ ه) تعمیر و رواقی با سه ستون بر آن نهاده شد، سپس «سیف الدین ابی الهیجاء» در سال ۵۶۵ ق. آن را تجدید بنا کرد. حکومت عثمانی نیز به عمران و آبادانی آن همت گماشت[۶۵]. مسجد فتح به جهاتی نام‌هایی دارد: احزاب، از آن جهت که در محل رویداد غزوه احزاب بنا شد. اَعلی، شاید از آن جهت که نسبت به دیگر مساجد در ارتفاع بالاتری از کوه سلع قرار گرفته است. اجابه، از آن جهت که خداوند دعای پیامبرش را برای پیروزی در جنگ مستجاب کرد. خندق، از آن جهت که در محل رویداد غزوه برای جلوگیری از ورود کفار به مدینه خندق حفر کردند.
مسجد فضیخ: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. «فضیخ» در لغت به معنای «عصیر العنب» (شراب انگور) است و بعضی نیز به درخت خرما گفته‌اند. گفته می‌شود آیات «تحریم شراب» در همین مکان نازل شده است. هنگامی که سپاهیان اسلام، همراه پیامبرa برای «غزوه بنی نضیر» خارج شدند، در این مکان توقف کرده و بعضی از اصحاب به سبب حرام نبودن شراب مشغول میگساری شدند، در این حال آیات تحریم شراب نازل شد و «ابو ایوب انصاری» خبر آن را به این عده رسانید و به این سبب مسجدی که در این جا ساخته شد به «فضیخ» مشهور گردید و به مناسبت نزدیکی آن به محل استقرار یهودیان بنی نظیر، بعدها به آن مسجد «بنی نضیر» هم اطلاق شد. پیامبرa در مدت شش شبانه‌روزی که قبیله بنی نضیر را در محاصره داشتند، در این مکان به نماز و عبادت می‌ایستادند[۶۶]. مساحت اولیه مسجد یازده ذراع (۵/۵ متر) بوده است که در دوران عثمانی تعمیر شده و صحن بزرگی برای آن قرار دادند. اکنون می‌توان از طریق عوالی به این مسجد راه یافت؛ یعنی در سمت راست کسی است که به سوی بیمارستان وطنی و کوچه مجاور او می‌رود. این مسجد چهار گنبد و نوزده متر طول دارد.
مسجد قشله: یکی از مساجد مدینه منوره است. این مسجد در «حارَّة الدّوس» نزدیک خانه «ابن ابی الجنوب» ساخته شد و مکان آن اولین نمازگاه عید فطر و قربان پیامبرa بود. این خانه سمت غرب «وادی بطحان» رو به روی تکیه مصریان قرار داشته است. «مسجد قشله» که به یاد نماز عید رسول خداa ساخته شد، در دوران سعودی تخریب و در مکان آن «مجمع ادارات حکومتی» ساخته شد. این مسجد از آثار زیبای دوران عثمانی بوده که داخل پادگان نظامی ساخته شده بود. پادگان یادشده نیز در این جریان تخریب شده است. این پادگان و مسجد در نزدیکی میدان و مسجد «عنبریه» یعنی در جنوب غربی مسجد النبیa به فاصله دو کیلومتری قرار داشته است[۶۷].
مسجد کبیر: از مساجد مدینه است یا مسجد شجره است[۶۸]، یا مصلای استسقاء.
مسجد کوه احد: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. پیامبرa نماز ظهر و عصرِ روز نبرد احد را در این مکان اقامه فرموده‌اند. بعضی می‌گویند: آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ...[۶۹] در این مکان نازل شده است[۷۰] بعدها به یاد آن واقعه مسجدی ساختند که به «مسجد الفسخ» یا مسجد «جبل احد» معروف شد. مکان آنکه اکنون جز یک چهار دیواری مخروبه از آن مسجد چیزی باقی نمانده در دامنه کوه احد و نزدیک غاری است که پیامبرa را پس از جراحت در آن پنهان ساختند.
مسجد مازن: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد مالک بن سنان: یکی از مساجد مدینه منوره است. رسول گرامی اسلامa در سال چهارم هجری در محله «الحناطین» کنار خانه مالک سنان نماز عید خوانده‌اند. مسجد مالک بن سنان که در نمازگاه ایشان ساخته شد، در دوران سعودی ضمن تعریض غرب مسجد النبیa تخریب شد.
مسجد مثیب: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد منارتین: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است. این مسجد در غرب مسجد سقیا قرار داشت. در این محل پیامبر خداa نماز گزاردند و به همین خاطر در آن مسجد احداث شد.
مسجد نور: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد وائل: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد واقف: از مساجد مدینه منوره است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد واقم: از مساجد مدینه است که در طول تاریخ از بین رفته است.
مسجد مباهله: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. مسلم در صحیح از عامر بن سعد روایت کرده است: رسول خداa روزی به مسجد «بنی معاویه» وارد و پس از اقامه نماز به دعا پرداختند، دعای آن حضرت بسیار طولانی شد. پس از پایان دعا، در پاسخ به سؤال ما در مورد طولانی شدن دعا فرمودند: از خداوند سه چیز خواستم که دو خواسته را به من عطا فرمود و یکی را منع کرد. این مسجد به سبب اجابت دعای رسول خداa به «الاِجابَة» معروف شد[۷۱]. پیامبرa در همین مکان برای «مباهله» با «مسیحیان نجران» و به منظور روشن ساختن حقانیت خود و دین اسلام، همراه اهل بیت یعنی علیS، فاطمه(س)، حسنS و حسینS حضور یافتند. در این حادثه مهم و تاریخی، مسیحیان نجران با مشاهده آثار روحانی و معنوی و چهره مصمم و صادقانه اهل بیت رسول خداa حاضر به مباهله نشده و به پرداخت جزیه تن دادند[۷۲].
بدیهی بود که برای این عده، بر حق بودن پیامبر اکرمa از این رو مسلم شد که اگر کسی نسبت به ادعای خود شک داشته باشد هیچ‌گاه بهترین و نزدیک‌ترین عزیزان خود را به معرض خطر نمی‌اندازد زیرا در مباهله، دو طرف به یکدیگر نفرین کرده و از خداوند نابودی طرف ناحق را طلب می‌کنند؛ از این رو مسیحیان که در ادعای خود نیز سست بودند، ترسیدند و تسلیم شدند. موقعیت کنونی این مسجد در سمت راست شارع ستّین (ملک فیصل کنونی) قرار دارد؛ این خیابان در مجاورت ضلع شمال شرقی بقیع است. «فندق الدخیل» در سمت راست و «مستشفی الولادة و الاطفال» نیز در سمت چپ آن خیابان واقع بوده و مسجد الاجابه نیز حدود یکصد متر از فندق الدخیل بالاتر است. این مسجد در دوران عثمانی مورد ترمیم و بازسازی قرار گرفت، طول آن از مغرب به مشرق ۲۵ ذراع (۳۳/ ۱۲ متر) و عرض آن بیست ذراع (۸۵ / ۹ متر) بود. امروزه بر مساحت آن چیزی افزوده نشده، ولی بنای آن تجدید گشته است.[۷۳].
مسجد مستراح: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. پیامبرa به هنگام بازگشت از نبرد احد، در بین راه از رنج و تعبی که جنگ و راه طولانی بر ایشان عارض ساخته بود به استراحت نشستند[۷۴]. در مکان استراحت آن حضرت مسجدی ساختند که «المستراح» (محل استراحت) نامیده شد. مسجد یادشده اکنون بر سمت راست کسی است که به سوی مقابر شهدای احد می‌رود و دقیقاً پس از مدرسه «عمرو بن جموح» قرار دارد. مسجدی نسبتاً کوچک و با بنایی قدیمی است و تابلوی «مسجد المستراح» نیز بر آن دیده می‌شود. البته به «مسجد استراحت» نیز شناخته می‌شود.
مسجد مَصبَح: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. مسجد «مَصبَح» بالای تپه مرتفعی در جنوب غربی قبا و پشت مخازن آب «عین زرقاء» (چشمه زرقاء) ساخته شده است. شاید وجه تسمیه آن به سبب زمان هجرت پیامبرa باشد که هنگام صبح به این مکان وارد شده‌اند. در سمت غرب این مسجد، قلعه«مصبح» و «ثنیة الوداع» بوده که رسول خداa هنگام ورود به قبا در این مکان مورد استقبال قرار گرفتند. امروزه دیوارهای مخروب آن همچنان باقی بوده و سقف آن نیز از بین رفته است.
مسجد مَغسَله: یکی از مساجد تاریخی مدینه منوره است. این مسجد به طایفه «بنی دینار بن نجار» از خزرج متعلق بوده و پیامبر در آن بسیار نماز گزاردهاند[۷۵]. ابن زباله از ایوب بن صالح دیناری نقل کرده است، رسول خداa روزی در مسجد بنی دینار در «غسالین» نماز گزاردند. خانه‌های آن طایفه پشت «بطحان» (سمت غربی حرّه) بود، چون این مکان در باغی به نام «مغیسله» بود؛ لذا مسجد آن نیز به مغسله معروف شد. سمهودی کتیبه‌ای به خط کوفی در آنجا دیده که بر آن نوشته شده بود: هذا مسجد رسول اللهa. صاحب این باغ پس از احداث مسجد، این کتیبه را در آنجا قرار داده بود. مساحت مسجد مغسله در طول و عرض ۲/۴۰ متر و به صورت مربع بوده است[۷۶]. در سال‌های بعد مأذن‌هایی نیز بر آن ساخته شد. اکنون داخل باغ مذکور، پشت مدرسه نظامی که امروزه به مقر دارالرعایه تغییر یافته واقع است و به سبب وجود ساختمان‌های مرتفع دیده نمی‌شود.[۷۷].
منابع
پانویس
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۱۵۷.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۷۷.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی ج۳، ص۸۵۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۸۱.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی ج۳، ص۸۲۶-۸۲۵.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۹۵.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۰۳.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۱۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۹۷.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۱۷.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۸۶۵.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۸.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۸۳۸.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی ج۳، ص۸۵۷.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۴.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۴۷.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۶.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۵.
- ↑ مراة الحرمین، رفعت پاشا، ج۱، ص۴۱۹؛ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۷۰.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۸۲۴.
- ↑ «بی‌گمان مسجدی که از روز نخست بنیان آن را بر پرهیزگاری نهاده‌اند سزاوارتر است که در آن حاضر گردی» سوره توبه، آیه ۱۰۸.
- ↑ تفسیر نمونه، ذیل آیه، مدینه‌شناسی، سید محمد باقر نجفی، ج۱، ص۹.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۷.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۳۹.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۱۶۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۸۹۷-۹۰۵.
- ↑ اخبار مدینة الرسول، ابن نجار، ص۲۵؛ سیره النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۴۹۴.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۸۲۱.
- ↑ مرآة الحرمین، رفعت پاشا، ج۱، ص۳۹۳-۳۹۲؛ سیر ترمیم و تعمیر آن را دقیقاً شرح داده است.
- ↑ تاریخ المعالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۳۷.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی ج۳، ص۸۶۶.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۷۸۵.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۸۳۷ – ۸۳۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۲۶.
- ↑ فضائل المدینه، جندی اللمکی، ص۱۴.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۷۲؛ وفاء الوفاء ج۳، ص۸۴۴ - ۸۴۳.
- ↑ رسالة فی وصف المدینة المنوره، علی بن موسی، ص۳۶.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۷.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۸۳۷ – ۸۳۶.
- ↑ المغانم المکابة، فیروز آبادی، ص۱۹۹.
- ↑ المغانم المکابة، فیروز آبادی، ص۱۱۹.
- ↑ المغانم المکابة، فیروز آبادی، ص۸۲؛ رساله فی وصف المدینه، علی بن موسی، ص۱۶ – ۸.
- ↑ وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۲؛ المسند، احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۲۴ و ۳۳۹.
- ↑ سیرة النبویه، ابن هشام، ج۳، ص۳۵۵ و ۴۲۴؛ طبقات الکبری، ابن سعد، ج۱، ص۸۷ و ۱۲۴.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۲.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۷.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، صص ۳۴ و ۳۵.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی ج۴، صص ۲۷ - ۳۰.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص۱۱۹.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۳۹ - ۱۳۸.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۱۳.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۲.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی ج۳، ص۸۴۶ و ۸۴۷.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۱۴.
- ↑ تاریخ پیامبر اسلام، دکتر محمد ابراهیم آیتی، ص۵۵۵.
- ↑
وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * لَا تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ * أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
«و کسانی هستند که مسجدی را برگزیده‌اند برای زیان رساندن (به مردم) و کفر و اختلاف افکندن میان مؤمنان و (ساختن) کمینگاه برای آن کس که از پیش با خداوند و پیامبر وی به جنگ برخاسته بود؛ و سوگند می‌خورند که ما جز سر نیکی نداریم و خداوند گواهی می‌دهد که آنان دروغگویند * هیچ‌گاه در آن (مسجد) حاضر مشو! بی‌گمان مسجدی که از روز نخست بنیان آن را بر پرهیزگاری نهاده‌اند سزاوارتر است که در آن حاضر گردی؛ در آن مردانی هستند که پاکیزه کردن (خود) را دوست می‌دارند و خداوند پاکیزگان را دوست می‌دارد * آیا کسی که بنیان خود را بر پروا از خداوند و خشنودی (او) نهاده بهتر است یا آنکه بنیان خود را بر لب پرتگاهی در حال ریزش گذارده است که او را به درون آتش دوزخ فرو می‌لغزاند؟ و خداوند گروه ستمکاران را رهنمایی نمی‌کند * همواره بنیانی که بنا نهاده‌اند مایه تردید در دل‌های آنان است تا آنکه دل‌های آنها پاره‌پاره گردد و خداوند، دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۰۷-۱۱۰.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۲۳.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۳۱۸.
- ↑ کنز العمال، متقی هندی، ج۸، ص۲۸۰؛ مسند، احمد بن حنبل، ج۴، ص۲۳۵.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۷۸۶.
- ↑ مرآة الحرمین، رفعت پاشا، ج۱، ص۴۱۶.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۸۳۲.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۲، ص۸۳۲.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمد یاسین الخیاری، ص۱۴۵.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۹؛ مجمع البیان، طبری، ج۶، ص۱۸۷.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، ص۲۹۵.
- ↑ فصلنامه میقات حج، ش۶، ص۱۴۵.
- ↑ «ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۱۰۰۷.
- ↑ آن دو خواسته که اجابت کرد این بود که خواستم خداوند امت مرا به دو چیز نابود نکند. -۱ گرسنگی ۲- غرق شدن و خداوند مستجاب فرمود و آنکه مستجاب نشد درخواستم از خداوند بود که بین امت من تفرقه نباشد (مسند احمد بن حنبل، ج۵، ص۲۴۳؛ مرآة الحرمین، رفعت پاشا، ج۱، ص۴۱۷).
- ↑ آیات مباهله در قرآن کریم آمده است: قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ «بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۳۹.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنوره، احمدیاسین الخیاری، ص۱۳۲.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج۱، ص۶۵.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ج۳، ص۸۶۷.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۴۵.