تفسیر عصر صحابه در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفسیر عصر صحابه است. تفسیر عصر صحابه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تفسیر عصر صحابه در علوم قرآنی - تفسیر عصر صحابه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی صحابه

مقالهٔ اصلی: صحابه

«صحابه» در لغت جمع «صاحب»، و صاحب از ریشه «ص ـ ح ـ ب» و به معنای ملازم و همنشین است. درباره تعریف اصطلاحی صحابه اختلاف است؛ ولی تعریف ابن حجر را بیشتر متأخران از او، پذیرفته‌اند . از دیدگاه وی صحابی کسی است که پیامبر (ص) را ملاقات کرده، به او ایمان آورده و با اسلام از دنیا رفته باشد. گرچه در این تعریف نیز مناقشه جدّی شده؛ ولی همین تعریف ملاک بحث حاضر است.

جایگاه و گستره تفسیر صحابه

یکی از مهم‌ترین منابع دریافت تفسیر آیات قرآنی پس از پیامبر خاتم نزد مسلمانان صحابه‌ای بودند که سال‌ها از نزدیک با آن حضرت بوده و با معانی آیات قرآن آشنا شده بودند. آنان تفسیر بسیاری از آیات را بیواسطه از پیامبر (ص) شنیده بودند. این امر در کنار آشنایی آنان با اسباب و شرایط زمانی و مکانی نزول آیات، ادبیات عرب در عصر نزول و سیره عملی و علمی رسول خدا (ص)، تفسیر صحابه را چون گنجینه‌ای عظیم در برابر دیدگان مفسران در طول تاریخ تفسیر قرار داده است. به طور کلی صحابه حلقه واسطه میان پیامبر و تابعین بودند و علم به بسیاری از معارف قرآنی از طریق ایشان برای دیگران حاصل شده است.

گذشته از ضرورت تفسیر به جهت شناخت احکام اسلام و آموزه‌های قرآنی برای عمل بدان‌ها و اجرای آنها در حوزه‌های حکومتی، اجتماعی و مسائل فردی، ورود خیل عظیمی از ملت‌ها و پیروان ادیان دیگر به اسلام در نتیجه فتوحات اسلامی که در عین ناآشنایی به زبان عربی خواستار شناخت قرآن و معارف قرآنی بودند، در کنار ظهور نسل جدید مسلمانان (تابعین) و نیاز آنها به فراگیری اصول اسلام و احکام شریعت را باید مهم‌ترین انگیزه‌های صحابه در تفسیر قرآن کریم دانست؛ اما اینکه مسسئله امامت و جانشینی پیامبر (ص) در شمار انگیزه‌های صحابه در تفسیر ذکر شود سخنی سست و غیر محققانه است؛ زیرا تفسیر صحابه عمدتاً از مجادلات سیاسی و کلامی خالی بوده است، حتی امیرمؤمنان علی (ع) زمانی که ابن عباس را برای ارشاد و اتمام حجّت نزد خوارج فرستاد او را از احتجاج به آیات قرآن باز داشت . البته همه صحابه درک یکسانی از معانی و مفاهیم قرآن نداشتند، بلکه فهم برخی از آنان به سبب تفاوت آنها در استعداد عقلی، میزان حضور علمی نزد پیامبر (ص)، شناخت زمان نزول آیات و آگاهی آنان به شعر و زبان، متفاوت بوده است، بنابراین، نظر ابن خلدون که گفته است: چون قرآن به زبان عرب و بنابر اسلوب بلاغت آنها نازل شده است، همه اصحاب، معانی مفردات و ترکیبات قرآنی را می‌‌فهمیدند تنها در صورتی پذیرفتنی است که مقصود وی فهم اجمالی آیات قرآن باشد نه فهم تفصیلی و دقیق آن، چنان که خود او نیز در ادامه سخن به آن اشاره کرده است. شواهد تاریخی چون فهم نادرست عدی از آیه ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾ و نیز عایشه از آیه ﴿وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ﴾ پوشیده ماندن معنای ﴿أَبًّ﴾ در آیه ﴿وَفَاكِهَةً وَأَبًّا﴾ بر ابوبکر، عاجز ماندن عمر از بیان معنای ﴿أَبًّ﴾ در آیه مذکور و ﴿تَخَوُّفٍ﴾ در آیه ﴿أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ﴾ و آرزوی فهمیدن معنای ﴿الْكَلَالَةِ﴾ در آیه ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ﴾ و اعتراف ابن عباس به اینکه معنای «فاطر» را در آیه ﴿فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ﴾ از نزاع دو اعرابی بر سر چاه آبی فهمیده است، به خوبی بیانگر این واقعیت‌اند.

صحابه مفسر

به نقل سیوطی ۱۰ تن از صحابه به تفسیر قرآن کریم مشهور گشته‌اند که عبارت‌اند از: خلفای اربعه، عبدالله بن مسعود، ابی ابن کعب، عبدالله بن عباس، زید بن ثابت، ابوموسی اشعری و عبدالله بن زبیر. ذهبی جز این ۱۰ تن، انس بن مالک، ابوهریره، عبدالله بن عمر، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن عمرو بن عاص و عایشه را نیز در شمار صحابیان مفسر ذکر کرده است؛ اما در این میان، علی بن ابی طالب، ابن مسعود، ابن عباس و ابی بن کعب از شهرت بیشتری برخوردارند و از دیگر مفسران صحابی روایات تفسیری اندکی نقل شده است.

بزرگ‌ترین مفسر قرآن کریم پس از پیامبر اکرم (ص) علی بن ابی طالب (ع) است. وی که نخستین مؤمن به پیامبر (ص) و برترین صحابی رسول خداست همواره ملازم پیامبر بود و در همه غزوه‌های پیامبر (ص) جز تبوک ـ که رسول خدا (ص) او را جانشین خود در مدینه و در میان خانواده‌اش قرار داد ـ حضور داشت. بی‌شک مطابق اسناد موجود و روایات معتبر شیعه و اهل سنّت، پس از رسول خدا (ص) داناترین مردم به دین و احکام الهی و قرآن کریم امام علی (ع) است. به دلالت آیه تطهیر خدای متعال او را از هرگونه پلیدی در عقیده و رفتار و گفتار پاک و منزّه فرموده است. او صاحب علم الکتاب (علم به همه کتاب) و از اهل الذکر است که خداوند به پرسش از ایشان امر فرموده است. پیامبر (ص) او را داناترین امّت و دروازه شهر دانش خویش دانسته و فرموده: علی با قرآن و قرآن با علی است؛ این دو از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. او خود می‌‌فرماید: آیه‌ای بر پیامبر نازل نشد، مگر اینکه رسول خدا (ص) آن را بر من املا کرد و من با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و عام و خاص آنها را به من آموخت؛ آن گاه از خداوند خواست تا فهم و حفظ آن را به من عطا فرماید... ، به خدا سوگند هیچ آیه‌ای در قرآن نیست مگر اینکه می‌‌دانم درباره چه و در کجا و در شأن چه کسی نازل شده است. ملازمت پیوسته با پیامبر (ص)، فضایل بی‌نظیر و دانش بی‌کرانی که از پیامبر (ص) آموخته بود او را از جایگاهی رفیع در میان صحابه برخوردار ساخته بود و صحابه در بسیاری از امور و مشکلات به او مراجعه می‌‌کردند. عبدالله بن مسعود او را بهترین و داناترین شخص پس از پیامبر (ص) و عالم به ظاهر و باطن تمام قرآن دانسته است. ابن عباس دانش تفسیر خود را از علی (ع) دانسته، می‌‌گوید: دانش پیامبر (ص) از خدا و دانش علی (ع) از پیامبر (ص) و دانش من از دانش علی (ع) است و اندوخته‌های علمی من و اصحاب پیامبر (ص) جملگی در برابر دانش علی (ع) به سان قطره‌ای در برابر ۷ دریاست؛ نیز می‌‌گوید اگر در موضوعی سخنی از علی (ع) ثابت می‌‌شد به آن بسنده می‌‌کردیم و سراغ دیگری نمی‌رفتیم. اعلمیت علی (ع) به اسباب نزول و تفسیر و تأویل قرآن و موضوعات دیگر نزد فریقین محرز و مسلمّ بود و از همین رو به «کلام الله ناطق» ملقب گردید. زرکشی و قرطبی او را سرآمد مفسران از صحابه دانسته‌اند. زرقانی ضمن اشاره به اشراق درونی، سعه وجودی و پیوند محکم علی (ع) با رسول خدا (ص) او را صاحب فطرتی ناب، هوشمندی‌ای بی‌نظیر و عقلی توانا می‌‌داند که خدای متعال به وی عطا فرموده است و این همه را از علل کثرت آموزه‌های تفسیری وی معرفی می‌‌کند. ذهبی نیز با ستایش علم، عقل، بصیرت و فصاحت علی (ع) او را تربیت یافته بیت نبوی و داناترین افراد به موقعیت نزول آیات و شناخت تأویل آنها دانسته است. ابن ابی الحدید معتقد است همه علوم اسلامی و از جمله علم تفسیر به امام علی (ع) باز می‌‌گردد؛ زیرا بیشتر دستمایه‌های برجای مانده در تفسیر یا مستقیماً از اوست یا از ابن عباس که همراهی و ملازمت و شاگردی او نزد علی (ع) بر همگان آشکار است صحابه مفسر عبارت‌اند از:

علی بن ابی طالب

امام علی (ع) نخستین کسی است که به جمع و تدوین قرآن پس از پیامبر (ص) همت گماشت. کمّ و کیف قرآنِ جمع‌آوری شده توسط وی که به مصحف امام علی (ع) معروف گشته همواره مورد بحث دانشمندان علوم قرآن و تفسیر بوده است. هرچند بر اثر در دسترس نبودن، اطلاعات دقیقی از آن در دست نیست؛ ولی مسلماً از نظر متن قرآن چیزی بیش از قرآن کنونی نداشته است.

عبدالله بن مسعود

دیگر صحابی مفسر، عبدالله بن مسعود است. وی ششمین ایمان آورنده به پیامبر (ص) و نخستین کسی است که پس از رسول خدا (ص) آشکارا و با صدای بلند در مکه قرآن تلاوت کرد. وی در هر دو هجرت شرکت جست و در همه غزوه‌ها همراه پیامبر (ص) حضور داشت و در ملازمت و همراهی پیامبر (ص) کم‌نظیر بود و در بیشتر کارها به آن حضرت خدمت می‌‌کرد. پیامبر (ص) خوش می‌‌داشت که قرآن را با تلاوت او بشنود. ابن مسعود به کسب دانش به ویژه معارف قرآن بسیار اهتمام می‌ورزید و به گفته خود، آموختن آیات قرآن را با شناخت مفاهیم آنها و نحوه عمل بدان‌ها همراه می‌‌کرد، از همین رو از داناترین صحابه به معانی قرآن بود. همه صحابه به فضیلت و دانش او به کتاب و سنّت اعتراف کرده‌اند. امام علی (ع) درباره او فرموده است: قرآن و سنت را آموخت و به پایان برد. ابن مسعود پس از وفات پیامبر (ص) و به ویژه زمانی که خلیفه دوم او را برای تعلیم قرآن و احکام اسلام به کوفه فرستاد به تفسیر قرآن برای مردم همت گماشت و شاگردان برجسته‌ای تربیت کرد. او را باید پایه‌گذار مکتب تفسیری کوفه دانست؛ زیرا مفسران کوفه در زمان تابعان از تفسیر او پیروی می‌‌کردند. از مفسران بزرگ تابعی علقمة بن قیس نخعی، اسود بن یزید نخعی، مسروق بن اجدع، ابووائل شقیق بن سلمه اسدی کوفی، عبیدة بن عمرو سلمانی، قیس بن ابی حازم و دیگران از اصحاب و شاگردان او هستند. از او در تفسیر مطالب فراوانی بر جای مانده و سندهای منتهی به وی را قوی دانسته‌اند. ابن مسعود از صحابه دوستدار علی (ع) بود که ابوبکر را برای سبقت بر امام علی (ع) در مسئله خلافت سرزنش کرد. شأن نزول آیه تبلیغ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ که درباره اعلام ولایت علی (ع) در روز غدیر است از او نقل شده است. او از راویان حدیث غدیر است و همو بود که حدیث « اَلْخُلَفَاءُ اِثْنَا عَشَرَ » را در کوفه و پیرامون آن رواج داد. وی مطالب تفسیری بسیاری را نیز از امام علی (ع) فرا گرفته است. ابن مسعود مصحفی ویژه خود داشت که شامل ۱۱۱ سوره بود و سوره‌های فاتحة الکتاب و معوّذتین (سوره فلق و سوره ناس) را نداشت. وی فاتحه را جزء قرآن می‌‌دانست؛ ولی معتقد بود چون همواره در نمازهای یومیّه خوانده می‌‌شود حفظ خواهد شد؛ ولی دو سوره معوّذتین را از تعویذات پیامبر (ص) می‌‌دانست و از قرآن به شمار نمی‌آورد. مصحف او افزوده‌هایی نیز داشت که به عقیده بسیاری از دانشمندان و محققان علوم قرآنی نکات تفسیری بوده است و نه الفاظ قرآن.

ابی بن کعب انصاری

ابی بن کعب دیگر مفسر برجسته از میان صحابه است که به سال ۳۰ قمری در مدینه وفات یافت. وی از اصحاب عقبه دوم بود و در همه جنگ‌های پیامبر (ص) حضور داشت. نخستین کاتب پیامبر (ص) در مدینه بود و به سبب جایگاه ممتازش در دانش و کمال و فضل و شرف به «سید المسلمین» مشهور بود. مسلمانان او را «سید القراء» نیز لقب داده بودند؛ زیرا پیامبر فرمود: برجسته‌ترین قاریان اُبیّ بن کعب است. وی همه وقت خود را صرف تعلیم قرائت قرآن کرد و شاید به همین سبب بود که بنابر نقلی ریاست گروه یکسان‌سازی مصاحف در زمان عثمان به او واگذار شد. در منابع و تفاسیر، روایات تفسیری زیادی از ابیّ نقل شده است که بیشتر آنها را دارای سندهای معتبر دانسته‌اند. او را پایه‌گذار مکتب تفسیری مدینه دانسته‌اند. بسیاری از مفسران از جمله ثعلبی، زمخشری و واحدی نیشابوری برای هریک از سوره‌های قرآن حدیثی در فضیلت آن سوره از ابیّ بن کعب نقل کرده‌اند که به حدیث فضایل سُوَر مشهور است. این حدیث با سه سند نقل شده است؛ ولی بعضی از محققان این روایات را هم از نظر سند و هم از جهت متن، تضعیف کرده‌اند. اُبیّ بن کعب مصحفی ویژه خود گرد آورده بود و شامیان مطابق مصحف او قرائت می‌‌کردند؛ گویا مصحف او در دمشق رایج بوده یا ابو درداء که متولّی تعلیم قرآن به شامیان بوده، قرآن را بر قرائت ابیّ می‌‌خوانده است. به نقلی مصحف وی حاوی دو سوره اضافی به نام‌های «خلع» و «حفد» یا «جیّد» بوده است که به فرض صحّت اسناد این دو سوره به او دعاهایی بوده‌اند که وی از پیامبر (ص) آموخته بود و نه سوره‌ای از قرآن؛ همچنین افزوده‌هایی تفسیری در مصحف او گزارش شده است. ابوالصلاح حلبی، ابیّ بن کعب را نیز همچون ابن مسعود از صحابه دوستدار علی (ع) می‌‌شمارد. ابیّ نیز یکی از ۱۲ نفری بود که ابوبکر را به سبب پیشی گرفتن بر امام علی (ع) نکوهش کرده بود.

عبدالله بن عباس

ابن عباس مشهورترین صحابی مفسر قرآن کریم است که به سبب دانش فراوانش به «بحر» و «حبر الأُمّه» لقب یافته و در دانش تفسیر به پایه‌ای رسیده بود که او را «ترجمان القرآن» و «ربانی امت» می‌‌خواندند. پیامبر (ص) بارها او را دعا کرده و از جمله فرموده‌اند: خدایا! او را فقیه در دین و عالم به تأویل قرآن گردان. پس از رحلت پیامبر (ص) در حالی که حدود ۱۳ سال سن داشت در پی جبران اموری برآمد که در زمان حیات پیامبر (ص) به علت کمی سن از دست داده بود و با کوششی تحسین برانگیز به کسب علوم و معارف اسلامی و قرآنی از محضر صحابه بزرگ پرداخت؛ اما بیشترین بهره علمی را از محضر امام علی (ع) برد و اساس و پایه‌های تفسیر را از آن حضرت آموخت و همان گونه که خود گفته است باید او را تربیت یافته مکتب علی (ع) دانست. امام علی (ع) او را در تفسیر ستوده و ابن مسعود او را «ترجمان القرآن» می‌‌خوانده است. بسیاری از صحابه در تفسیر قرآن به او مراجعه می‌‌کردند و حتی خلیفه دوم در مجالس خود با بزرگان از اصحاب پیامبر (ص) او را شرکت و گاهی نظرهای تفسیری وی را بر آرای دیگران ترجیح می‌‌داد. ابن عباس پیوسته ملازم اهل بیت (ع) و در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان در کنار امام علی (ع) بود. وی از شیعیان برجسته و خاص آن حضرت شمرده می‌‌شد و همواره با سخنان خویش از حریم ولایت دفاع می‌‌کرد. پس از ماجرای صلح امام حسن (ع) با معاویه، به مکّه عزیمت کرد و با تشکیل جلسات تفسیری، مکتب تفسیری مکّه را بنیان نهاد. مفسران تابعی بزرگی چون سعید بن جبیر، مجاهد، طاوس، عکرمه، عطاء بن ابی رباح و ابوشعثاء ازدی، دست پروردگان مکتب تفسیری اویند. ابن عباس با استناد به روایتی از پیامبر (ص)، آیات قرآن را به ۴ بخش قسمت می‌‌کند:

1. آیات مربوط به حلال و حرام که هیچ کس در ندانستن آن معذور نیست؛
2. آیاتی که عرب به کمک زبان خود آنها را درک می‌‌کند؛
3. آیاتی که فقط دانشمندان توانایی تفسیر آن را دارند.
4. آیات متشابه که جز پروردگار کسی تفسیرشان را نمی‌داند.

تفسیر قرآن به قرآن، توجه به اسباب نزول و تکیه بر تفسیر منقول از پیامبر (ص) را از مؤلّفه‌های روش ابن عباس در تفسیر به شمار آورده‌اند. از دیگر شاخصه‌های مهم در روش تفسیری وی استشهاد به اشعار فصیح دوران جاهلیت و سخنان بلند و بدیع عرب برای فهم معانی واژگان قرآن است. او شعر را دیوان عرب و منبعی غنی برای آشنایی با زبان عربی می‌‌دانست و به حفظ اشعار فصیح عرب و شناخت ادبیات قبایل مختلف عرب اهتمامی وافر داشت و از همین رو به توان بالایی در شناخت ادبیات عرب دست یافته بود. در روایات تفسیری منقول از ابن عباس موارد فراوانی از استشهاد به شعر عرب به چشم می‌‌خورد. بزرگ‌ترین اثری که از وی در این زمینه بر جای مانده و اطلاعات گسترده ادبی او را به خوبی نشان می‌‌دهد، مجموعه پرسش‌های نافع بن ازرق (از خوارج) از اوست که به مسائل نافع بن ازرق مشهور است. ابن عباس برای تفسیر دقیق قرآن، اطلاعات جغرافیایی، شناخت تاریخ و آداب و رسوم عرب و آشنایی با واژه‌ها و آداب و رسوم ملت‌های دیگر را نیز به دانش خویش افزوده بود. اجتهاد شخصی از دیگر ویژگی‌های روش تفسیری ابن عباس است. آیة الله محمد هادی معرفت اجتهاد وی را مبتنی بر مقدمات صحیح و آن را ممدوح شمرده است. گلدزیهر و به تبع او احمد امین مصری مراجعه به اهل کتاب در تفسیر قرآن را از ویژگی‌های مهم تفسیر ابن عباس شمرده و در این زمینه مبالغه کرده‌اند. به اعتقاد آنها عموم صحابه و به ویژه ابن عباس در تفسیر قرآن به علمای اهل کتاب از جمله کعب الاحبار و عبدالله بن سلام مراجعه می‌‌کردند. در مقابل، ذهبی همچون ابن تیمیه با رد این اتهام، مراجعه ابن عباس و دیگر صحابه به اهل کتاب را عالمانه و با رعایت عقل و شرع دانسته و به بعضی قصص و تاریخ پیشینیان که در کتب تورات و انجیل به صورت تفصیلی ذکر شده محدود کرده است؛ اما آیة الله محمد هادی معرفت با ذکر شواهد و ادله‌ای این اتهام را از اساس رد کرده و هرگونه مراجعه صحابه‌ای چون ابن عباس به اهل کتاب را نفی کرده است. روایات تفسیری ابن عباس به طرق و سندهای مختلفی نقل شده‌اند. کثرت روایات منقول از او به گونه‌ای است که کمتر آیه‌ای از قرآن یافت می‌‌شود که روایتی از ابن عباس درباره آن نقل نشده باشد، حتی در بعضی موارد در اقوال تفسیری منسوب به وی تناقض دیده می‌‌شود. این مسئله دانشمندان علوم قرآنی و محدّثان را به این باور رسانده که بسیاری از روایات تفسیری منقول از ابن عباس مجعول‌اند، به طوری که بخاری در صحیح خود تنها ۲۱۷ حدیث در زمینه تفسیر و غیر آن از ابن عباس نقل کرده و به گفته شافعی، از ابن عباس بیش از حدود ۱۰۰ حدیث در تفسیرثابت نشده است. به نظر می‌‌رسد خلافت عباسیان و تلاش برخی در نسبت دادن احادیث ساختگی به ابن عباس برای تقرّب به دستگاه خلافت افزون بر بزرگواری و رواج علمی وی در این امر نقش داشته است. وجود روایات مجعول بسیار، در میان روایات تفسیری وی، محققان را به کنکاش در سند آنها واداشته است. سیوطی ۹ طریق برای روایات تفسیری او ذکر و برخی از آنها را ضعیف دانسته است؛ امّا از دیدگاه آیة الله معرفت همه طرق نُه‌گانه معتبرند و علت تضعیف بعضی از این طرق از جانب علمای اهل سنّت از جمله سیوطی، شیعی و کوفی بودن راویان آن هاست. با وجود کثرت روایات تفسیری ابن عباس، وجود تفسیری مکتوب که خود نگاشته باشد محل تردید است. درباره کتب تفسیری منسوب به او گفته‌اند که پس از وفات وی روایات تفسیری او را به صورت مکتوب جمع‌آوری کرده‌اند. یکی از آنها صحیفة علی بن ابی طلحه عن ابن عباس فی تفسیرالقرآن الکریم است که به صورت صحیفه‌ای مدوّن در میان محدّثان مصری رواج داشته و چنان معتبر بوده که احمد بن حنبل سفر به مصر را برای به دست آوردن آن نیکو می‌‌شمرده است. طریق روایات این تفسیر طریق معاویة بن صالح از علی بن ابی طلحه از ابن عباس است که از صحیح‌ترین طرق شمرده شده است. برخی سماع علی بن ابی طلحه از ابن عباس را انکار کرده و گفته‌اند که وی این روایات را از مجاهد یا سعید بن جبیر فرا گرفته و مستقیماً به ابن عباس نسبت داده است. با وجود این به نظر ابن حجر در صورت ثقه بودن راوی، ذکر نکردن واسطه به حجیّت سند زیان نمی‌رساند. روایات تفسیری علی بن ابی طلحه از ابن عباس را اخیراً راشد عبدالمنعم رجّال گرد آورده و چاپ شده است.

برخی تفسیر مجاهد بن جبر را روایتی از تفسیر ابن عباس دانسته‌اند؛ ولی با توجه به اختلافات موجود میان روایات تفسیری ابن عباس و آنچه در متن چاپ شده تفسیر مجاهد آمده است، باید گفت که تفسیر مجاهد صرفاً گردآوری روایات ابن عباس نیست، اگرچه مرجع اصلی مجاهد در تفسیرش ابن عباس بوده است.

تفسیر مشهور دیگری به نام تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس موجود است که گردآوری آن را به محمد بن یعقوب فیروزآبادی نسبت داده‌اند. مؤلف تنویر المقباس روایات خود را با سلسله سندی منتهی به طریق محمد بن مروان از کلبی از ابی صالح از ابن عباس نقل کرده است که همه افراد سند قبل از محمد بن مروان مجهول‌الحال‌اند. به اعتقاد برخی، دقت در متن این تفسیر نشان می‌‌دهد که چنین تفسیری نمی‌تواند از ابن عباس باشد، بلکه مؤلف کتاب در پی نوشتن تفسیری ساده بوده و فقط برای تبرک، در ابتدای هر سوره روایتی از ابن عباس آورده است. این کتاب تاکنون بارها چاپ شده است.

غریب القرآن نام کتابی دیگر منسوب به ابن عباس است که ۲۵۰ کلمه از مفردات قرآن کریم را دربردارد. متن این کتاب با آنچه سیوطی با همین عنوان ضمن الاتقان آورده، مطابقت می‌‌کند.

مسائل نافع بن الازرق دیگر اثر قرآنی ابن عباس است که در آن تبیین بیش از ۱۹۰ کلمه قرآنی با شواهدی از شعر جاهلی آمده است. این رساله افزون بر الاتقان جداگانه نیز بارها چاپ شده و بنت الشاطی نیز در الاعجاز البیانی براساس مبنای عدم ترادف خود آن را شرح کرده است. ابن ندیم از کتابی دیگر به نام تفسیر عکرمة عن ابن عباس یاد می‌‌کند. نجاشی نیز از ۵ کتاب به نام‌های تفسیر ابن عباس عن الصحابه، تفسیر الجلودی عن ابن عباس، التأویل، الناسخ والمنسوخ و التنزیل عن ابن عباس نام می‌‌برد که عبدالعزیز بن یحیی الجلودی آنها را گرد آورده و به ابن عباس نسبت داده است. ابوبکر، عمر و عثمان را نیز از صحابه مشهور به تفسیر به شمار آورده‌اند؛ ولی روایات تفسیری آنها اندک است. سیوطی علت کم شمار بودن تفسیر آنها را مرگ زودهنگام آنان ذکر می‌‌کند. برخی اشتغالشان به امور خلافت و وجودشان در میان صحابه آشنا به تفسیر قرآن را نیز بر آن افزوده‌اند؛ ولی با توجه به روایات نقل شده می‌‌توان گفت که آنان از لحاظ علمی در جایگاهی نبوده‌اند که به تفسیر شهرت یابند، چنان که در موارد مختلف چون از آنان درباره تفسیر آیاتی از قرآن می‌‌پرسیدند از پاسخ باز می‌‌ماندند یا مخالف با قرآن حکم می‌‌کردند.

زید بن ثابت

زید بن ثابت از کاتبان وحی در مدینه بود و در زمان ابوبکر با اینکه جوانی ۲۰ ساله بیش نبود به فرمان ابوبکر مأمور جمع قرآن شد. وی برای عمر کتابت می‌‌کرد و در زمان خلافت عثمان نیز در جمع قرآن شرکت داشت. روایات تفسیری وی اندک است. به نظر می‌‌رسد عمده دلیل شهرت وی به تفسیر مشارکت او در جمع قرآن در زمان خلافت ابوبکر و عثمان باشد.

ابوموسی اشعری

به نقل صحیح‌تر وی در سال ششم یا هفتم هجرت پس از فتح خیبر اسلام آورد. در زمان خلافت عمر به ولایت بصره گماشته شد و این منصب را تا چند سال پس از خلافت عثمان حفظ کرد. او را مؤسس مکتب تفسیری بصره دانسته‌اند. در مکتب تفسیری او انحراف شدیدی بود، چنان که پس از وی در بصره، زمینه رشد بسیاری از بدعت‌ها و انحرافات فکری و عقیدتی به ویژه در مسائل اصول دین و امامت و عدل فراهم شد. به نقل شهرستانی، سخنان ابوموسی کاملاً مطابق مطالبی بود که سال‌ها بعد نواده وی ابوالحسن اشعری در مذهبش ذکر می‌‌کرد، به هر روی روایات تفسیری چندانی از او نقل نشده است.

جابر بن عبدالله انصاری

جابر بن عبدالله انصاری به نقل ابوالخیر از مفسران طبقه اول به شمار می‌‌رود، چنان که سیوطی نیز او را از مفسران عصر صحابه می‌‌داند. وی جوان‌ترینِ ۷۰ نفر از انصار بود که در عقبه با پیامبر (ص) بیعت کردند. در ۱۹ غزوه با پیامبر (ص) شرکت کرد و در جنگ صفین نیز از یاران امام علی (ع) بود. جابر یکی از برجستگانِ حفّاظ حدیث و سنن بوده و در کتب رجال شیعی از بزرگان شیعه و محدثان ثقه به شمار آمده است.

امیرمؤمنان علی (ع) از وی به سبب تفسیر‌دانی‌اش تجلیل کرده است. شایان ذکر است که افزون بر صحابه مشهور به تفسیر، صحابیانی نیز بوده‌اند که اگرچه در منابع به عنوان مفسر صحابی معرفی نشده‌اند؛ ولی نقش آنها را در ترویج و تفسیر قرآن نمی‌توان نادیده گرفت. نمونه‌ای از این دست، ابودرداء است که نام او را در شمار گردآورندگان قرآن در زمان پیامبر (ص) آورده‌اند. وی در زمان خلافت خلیفه دوم برای تعلیم معلم قرآن به شام فرستاده شد و در ترویج و تعلیم قرآن و تفسیر آیات آن نقش مؤثری داشت، به طوری که بیش از ۱۶۰۰ نفر در حلقه قرائت او شرکت می‌‌کردند. او را می‌‌توان بنیانگذار مدرسه تفسیری شام دانست. ابودرداء نیز از دوستداران امام علی (ع) بود و از وی دفاع می‌‌کرد.

ویژگی‌های تفسیر صحابه

تفسیر صحابه، به سبب موقعیت خاص زمانی و اتصال به پیامبر ویژگی‌هایی دارد که آن را از تفسیر متأخران ممتاز می‌‌سازد. در عهد صحابه همه آیات قرآن به طور منظم تفسیر نشده، بلکه تنها آیاتی که درباره آنها سؤال شده یا فهم آنها دشوار بوده تفسیر شده‌اند و بیشترین تفسیر هم درباره آیات الاحکام بوده است. صحابیان اغلب به معنای اجمالی آیه، توضیح معنای لغوی و ذکر سبب نزول آیات بسنده می‌‌کردند و استنباط فقهی یا تفسیر قرآن به قرآن نمود جدی و عمومی نداشت و از همین رو تفسیر صحابه ساده و روان بود و صریح، قاطع و با پرهیز از سخنان شک برانگیز بیان می‌‌شد. به طور کلی اختلاف در میان مفسران صحابه اندک بود. در این دوران تفسیر به صورت شفاهی نقل می‌‌شد و شعبه ای از علوم حدیث به شمار می‌‌رفت که بر اثر ممنوعیت نگارش حدیث از سوی خلفا هیچ تفسیری به طور رسمی تدوین نشد. تنها تفسیر مدون و مرفوعی که به صورت غیر رسمی در این دوره تدوین شد همان مصحف خاص امام علی (ع) است. تفسیر در عصر صحابه تا حد زیادی از اسرائیلیات پیراسته بود .

میزان اعتبار تفسیر صحابه

مفسران و محدثان عامّه درباره حجیّت تفسیر مرفوع صحابه یعنی آنچه از پیامبر نقل کرده‌اند از یک سو و تفسیر موقوف ایشان یعنی سخنان خود صحابه در تفسیر قرآن از سوی دیگر به تفصیل بحث کرده و نظرهای مختلفی ارائه کرده‌اند؛ بعضی شدیداً دچار افراط شده و سنت صحابه اعم از قول و فعل و تقریر و مواضع آنان را یکسره حجّت و در حکم حدیث مرفوع دانسته‌اند. این دیدگاه مبتنی بر نظریّه مشهور «عدالت صحابه» است. این گروه با استناد به پاره‌ای آیات و روایات، عدالت صحابه و در پی آن حجیّت سنت آنان را نتیجه گرفته‌اند. عدالت صحابه از دیدگاه ایشان نفی هرگونه دروغ، ناهنجاری و شک و تردید از صحابه و قرار نگرفتن آنان در معیارهای جرح و تعدیل است؛ امّا این نظریّه از جهات مختلف مردود است؛ آیات مورد استناد آنان نه تنها بر عدالت صحابه دلالتی ندارد، بلکه قرآن بسیاری از صحابیان را نکوهش کرده است. نزول آیات فراوان در مذمّت و لعن منافقان (سوره‌ منافقون و سوره توبه) سندی خلل ناپذیر بر وجود جریان نفاق گسترده در میان صحابه پیامبر (ص) است، به طوری که ابن عباس علت نامیده شدن سوره توبه به «الفاضحه» را نزول آیات فراوان از این سوره در نکوهش بسیاری از صحابیان می‌‌داند. روایات مورد استناد ایشان نیز به اعتراف بسیاری از عالمان اهل سنت مجعول و غیر قابل استنادند. گذشته از سست بودن ادله صاحبان این نظریه، واقعیّت زندگی بسیاری از صحابیان نیز آن را نفی می‌‌کند. این گونه است که برخی مراد از عدالت صحابه را تنها عدم تعمّد آنان بر کذب بیان کرده و در پی آن به پذیرش روایات آنان بدون بحث درباره وثاقت و عدالتشان معتقد شده‌اند. این نیز سخنی نادرست است؛ زیرا عدالت به معنای عدم تعمّد بر کذب هیچ دلالتی بر حجیّت سنت صحابه ندارد. افزون بر اینکه صدور روایت «مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ » که به تواتر از پیامبر (ص) نقل شده است نشان دهنده وجود کذب و نسبت دادن عمدی آن به پیامبر (ص) در زمان آن حضرت است.

گروهی دیگر آن دسته از روایات موقوف صحابه را که جز از طریق وحی به دست نمی‌آید و نشان دهنده اخذ آن روایات از پیامبر (ص) است مانند اخبار قیامت و اسباب نزول، در حکم حدیث مرفوع دانسته‌اند؛ اما روایات موقوفی را که بیانگر اجتهاد شخصی صحابیان‌اند، متوقف بر خود صحابه دانسته و در نهایت برخی بر این باورند که صحابه نیز همچون دیگران باید جرح و تعدیل شوند و روایاتشان بررسی شوند. اما دانشمندان شیعه با نفی نظریه عدالت صحابه معتقدند در کنار صحابیان عادل، بعضی از صحابه منافق و فاسق و بعضی نیز مجهول الحال‌اند.

از دیدگاه شیعه تفسیر منقول از صحابه هرچند والامقام و جلیل‌القدر باشند، موقوف است و اسناد آن به پیامبر (ص) تا زمانی که خود صحابی اسناد نداده، روا نیست. از معاصران، آیة الله محمد هادی معرفت، تفسیر صحابه را با دو شرطِ صحت اسناد به آنان و بلند مرتبه بودن ایشان، معتبر و از منابع اصلی در تفسیر می‌‌داند؛ اما علامه طباطبایی با اشاره به این مطلب که دلیلی بر حجیت گفتار غیر معصوم نیست، در اعتبار تفسیر صحابه تردید کرده است. آیة الله جوادی آملی نیز همچون سایر علما و مفسران شیعه معتقد است روایات تفسیری صحابه حتی اگر درباره اسباب نزول باشند حجیتی ندارند و تنها می‌‌توانند زمینه ساز برداشت‌های تفسیری باشند. .

منابع

1. دشتی، سید حبیب، مقاله «تفسیر صحابه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۸