حجاب در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حجاب است. "حجاب" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حجاب در قرآن - حجاب در حدیث - حجاب در فقه اسلامی - حجاب در جامعه‌شناسی اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حجاب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

در وجوب پوشش زن در میان هیچ یک از مذاهب اسلامی، تردیدی نیست و همه فقیهان و عالمان آشنا به نصوص دینی بر لزوم پوشیده بودن بدن زن از نگاه نامحرم اتفاق نظر دارند، چنانکه چشم چرانی زن و مرد نهی شده و تردیدی در آن نیست. در قرآن کریم در ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، پیش از لزوم حجاب،حرمت چشم چرانی را مطرح کرده است. گویی به نظر می‌رسد که جامعه اسلامی‌به ایمن‌سازی اخلاقی نمی‌رسد مگر این که مشکل (غض بصر) را حل کند که دستوری اخلاقی و تربیتی است.حکم حجاب در سوره احزاب و نور پس از ۱۸ سال پس از بعثت پیامبر نازل شده و پیامبر در این دسته از آیات در آغاز با متوجه کردن زنان خود موضوع حجاب را مطرح می‌کند، آنگاه در شکل کلی‌تری در سوره احزاب و نور به ضرورت آن توجه می‌دهد. البته این حکم دارای ابعاد مختلفی است که شاید موضوع حجاب برتر را پیش بکشد، به ویژه آنکه در جمله‌ای: ﴿وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ﴾ این مسئله را به صورت کلی یعنی استعفاف و پوشش بهتر و رعایت نکات تحریک کننده مطرح می‌کند.

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾
2. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾

نکات: در دو آیه فوق این محورها استفاده و تأکید می‌شود:

1. وجوب حجاب برای همسران ودختران پیامبر و اولویت، آنان برای رعایت حجاب خویش: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ... يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ﴾
2. حجاب و پوشش زنان، باعث مصونیت آنان از تعرض هوسرانان ﴿ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ﴾
3. مؤمنان موظف به حفظ حرمت بیت پیامبر و حریم و حجاب زنان پیامبر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ...وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾.

لغت‌شناسی

حجاب از ریشه "ح ـ ج ـ ب" و در لغت به معنای منع کردن و بازداشتن چیزی از چیز دیگر است؛ خواه آن دو چیز از امور مادی یا معنوی باشند. به حایل و پرده میان دو چیز نیز "حجاب" اطلاق گردیده است. "ستر" نیز در لغت به معنای پوشش و حجاب است، با این تفاوت که قصد منع از ورود غیر در مفهوم حجاب نهفته است؛ ولی در "ستر" چنین قصدی گنجانده نشده است و در اصطلاح فقه اسلامی که از آن در متون فقهی بیشتر با تعبیر "سَتر" یاد شده عبارت است از پوشش ویژه زن که خود را با آن از نامحرمان می‌پوشاند یا به حالت پوشیده بودن زن در برابر دیگران اطلاق می‌گردد و از این رو به پوشش یا حالت یاد شده، حجاب گفته شده که انسان را از مشاهده بدن زنان منع می‌کند.

حجاب در قرآن

واژه حجاب و مشتقات آن ۸ بار در قرآن به کار رفته است که در بیشتر موارد آن به معنای مانع و حجاب معنوی است؛ مانند ﴿وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا﴾ و در یک آیه مراد از آن مانع مادی و حجاب اصطلاحی است: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَی طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَلَکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَاللَّهُ لَا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا کَانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِکُمْ کَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمًا﴾ افزون بر این، قرآن از این معنا با تعبیرهای دیگری نیز یاد کرده است؛ از جمله پایین انداختن جِلْباب: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، پوشاندن سر و گریبان با خِمار: ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾، کنار گذاشتن لباس برای زنان سالخورده: ﴿أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ﴾ که لزوم پوشش برای زنان غیر سالخورده از مفهوم آیه برداشت می‌شود، آشکار نکردن زینت جز برای محارم: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ﴾، حفظ عورت‌ها: ﴿وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ﴾، پوشیدن لباس برای حفظ عورت‌ها: ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾؛ همچنین قرآن در این آیات و آیاتی دیگر از برخی پوشش‌های خاص یاد کرده که در حجاب زنان کاربرد دارد؛ مانند:

1. "خِمار": ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴾ که در لغت به معنای پوشش و در اصطلاح لباسی است که زن سر خود را با آن می‌پوشاند و بسیاری آن را به "مَقْنعه" تفسیر کرده‌اند. برخی نیز مراد از آن را چادر دانسته‌اند.
2. "جِلباب" از ریشه "جلب". جلب در لغت به معنای آوردن چیزی از مکانی به مکان دیگر و پوشاندن چیزی با چیزی دیگر است و جلباب در اصطلاح بر لباسی که سراسر بدن را دربرمی‌گیرد یا لباسی که روی لباس‌های دیگر از جمله خمار پوشیده می‌شود یعنی عبا و چادر اطلاق شده است. برخی آن را لباسی همانند مقنعه دانسته‌اند که زن، سر و پشت و سینه خود را با آن می‌پوشاند؛ ولی وسیع‌تر از مقنعه و کوتاه‌تر از چادر است. در این آیات، قرآن کریم از مباحث مختلفی درباره حجاب زنان از جمله حکمت حجاب، حجاب در شرایع پیشین و اسلام و برخی احکام فقهی مربوط به این موضوع سخن به میان آورده است.

حکمت حجاب

تشریع حجاب در شرایع الهی و اسلام بی‌دلیل و حکمت نیست، بلکه حکمت‌های متعددی دارد که همه آنها در جهت مصالح بشر و مایه خیر برای زنان‌اند: ﴿وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ﴾ برخی از عمده‌ترین حکمت‌های آن عبارت‌اند از:

پاسخ به نیاز فطری

خداوند زنان را با فطرت پاک عفت‌طلبی آفریده است و تشریع حجاب در واقع پاسخی به این نیاز فطری آنان است، از این‌رو آن‌گاه که لباس آدم و حوا پس از خوردن از درخت ممنوع فرو ریخت آنان بی‌درنگ عورت خود را با برگ‌های درختان پوشاندند: ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾، در حالی که آنان این کار را از کسی نیاموخته بودند، بلکه به‌گونه فطری خود به این کار اقدام کردند.

ایجاد امنیت

از دیگر حکمت‌های حجاب، حفظ زنان از آزار دیگران و ایجاد امنیت برای آنان است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ این آیه درباره زنان صدر اسلام فرود آمد که در بازگشت از نماز جماعت مورد آزار فاسقان قرار می‌گرفتند که برای در امان ماندن از این آزارها، مأمور به پوشاندن خود شدند .

تزکیه و طهارت

حکمت دیگر تشریع حجاب، تزکیه نفس و باطن افراد است: ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾ رعایت پوشش، هم سبب تطهیر قلوب مردان شده و هم قلوب زنان را از آلودگی پاک می‌کند: ﴿فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ﴾ از سویی دیگر، این طهارت هم بر افراد اثر گذاشته و سبب دوری آنان از رذایل اخلاقی و وسوسه‌های شیطانی می‌شود و هم بر اجتماع مؤثر بوده و محیط زندگی را از مظاهر شهوانی و غرایز حیوانی پاک می‌سازد. به گفته برخی، نبود حریم میان زن و مرد سبب تحریک هیجان‌های جنسی و ابتلای افراد به اختلالات روحی و بیماری‌های روانی می‌گردد، از این‌رو پای‌بندی افراد به حجاب در اسلام ضمن اینکه از این هیجان‌ها جلوگیری می‌کند، اسباب آرامش روحی و روانی جامعه را نیز فراهم می‌کند. افزون بر موارد یاد شده، استحکام بیشتر بنیان خانواده، حکمت دیگر حجاب است، زیرا پوشیده بودن زنان و وجود حریم میان آنان و مردان، از روابط آزاد و بی‌بند و بار افراد و تمایل هریک از زوجین به نامحرمان جلوگیری کرده، اسباب توجه و پیوند بیشتر میان آنان را فراهم می‌کند؛ همچنین قرار دادن این پوشش برای زنان، نوعی احترام و تکریم شخصیت زن به شمار می‌رود و آنان را همچون درّی گرانبها در برابر نگاه‌های حرام و شهوت‌آلود حفظ می‌کند.

پیشینه حجاب

از همان آغاز خلقت بشر پوشش در میان انسان‌ها بوده و همه افراد و ملل به شکل‌هایی گوناگون از نوعی حجاب بهره گرفته‌اند. آیه ﴿فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ﴾ که از وسوسه کردن آدم و حوا برای برهنه کردن آنان یاد کرده. و نیز آیه ﴿فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾ که از برهنه شدن آنان بر اثر پیروی از وسوسه‌های شیطان و پوشاندن خود پس از برهنگی سخن به میان آورده. و نیز آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ که با یادآوری این ماجرا انسان‌ها را از پیروی وسوسه‌های شیطان برحذر داشته است، به دست می‌آید که پوشش در میان نخستین انسان‌ها رایج بوده و آنان برخی از قسمت‌های بدن خود را در برابر دیگران حتی همسر خویش می‌پوشاندند.

پس از دوره حضرت آدم(ع) نیز پوشش در میان ملل و شرایع دیگر رواج داشته است. با آغاز عصر بافندگی و پیدایی لباس، همه ملت‌ها و پیروان شرایع برای خود نوعی پوشش را برگزیدند. بررسی و ارائه پوشش‌های زنان در میان اقوام مختلف، از عهد باستان تا قرن بیستم از سوی برخی پژوهشگران این امر را تأیید می‌کند. از جمله این اقوام می‌توان از یونانیان باستان یاد کرد که حجاب در میان زنان آنان به شدت رواج داشت؛ به گونه‌ای که جز با حجاب کامل و تحت مراقبت دیگران قادر به ملاقات با خویشاوندان خود یا حضور در جشن‌های مذهبی نبودند. در ایران باستان نیز زنان ملزم به رعایت حجاب بودند. ویل‌دورانت درباره وضع حجاب پس از روزگار داریوش آورده است که زنان طبقات بالای اجتماع تنها با تخت روان روپوشدار اجازه خروج از خانه را داشتند. آنان در بیرون از خانهحق ملاقات با مردان را نداشتند؛ حتی زنان شوهردار از دیدار با پدران و برادران خود منع می‌شدند. در آیین زرتشت که مذهب رسمی ایرانیان بود بر هر مرد و زن واجب بود که هنگام انجام دادن مراسم عبادی سر خود را بپوشاند؛ به‌گونه‌ای که موهای آنان آشکار نباشد. پوشش دختران کسرا که حتی پس از اسارت به دست مسلمانان، حاضر به برداشتن نقاب از چهره خود نشدند نشان پای‌بندی آنان به حجاب در آیین خود بوده است.

در شریعت یهود نیز حجاب واجب بوده و متون متعددی از تورات کنونی این امر را تأیید می‌کنند؛ از جمله در سفر پیدایش از حجاب کامل و حتی پوشش چهره زنان یاد شده است. در کتاب اشعیای نبی از مجازات دختران صهیون در قیامت به جرم "تبرّج" و "تنّازی" و به صدا درآوردن زیورآلات خود و آشکار کردن آنها در برابر دیگران یاد شده است. افزون بر این، در موارد دیگری از این کتاب از نوع حجاب زنان یهود از جمله چادر، نقاب و بُرْقَع یاد شده است. ویل دورانت نیز آورده است که حجاب در میان یهود چنان سخت بود که اگر زنی با سر برهنه و بی‌حجاب به میان مردم می‌رفت، مرد حق داشت او را بدون پرداخت مهریه طلاق دهد. در مسیحیت نیز نه تنها احکام شریعت یهود درباره حجاب تغییر نیافت، بلکه در برخی موارد بیشتر بر آن تأکید شد و افزون بر حجاب ظاهری، در برخی آیات انجیل بر عفت و حجاب درونی زنان یعنی عفت نیز تأکید گردید. در رساله پولس به قرنتیان بر پوشیده بودن موی سر زنان به ویژه هنگام عبادت تأکید شده است. در موردی دیگر، خانه‌نشینی زنان از ویژگی‌های نیک زنان دانسته شده است. بر اساس آموزه‌های یاد شده، حواریان و پس از آنان پاپ‌ها و روحانیان مسیحی در صدر اول بر وجوب حجاب تأکید کرده، زنان را به رعایت آن فرا می‌خواندند، تا اینکه پس از رنسانس و انقلاب صنعتی پس از جنگ جهانی دوم در قرن نوزدهم حجاب به تدریج کنار گذاشته شد و بی‌حجابی به گونه‌ای گسترده در اروپا و در پی آن در دیگر ملل جهان از جمله کشورهای اسلامی رواج یافت. در میان اعراب جاهلی پیش از اسلام نیز حجاب به نوعی وجود داشت و داستان جنگ "فجار" میان دو قبیله قریش و بنی‌کنانه که به جهت کشف حجاب زنی از بنی‌عامر رخ داد مؤید این امر است؛ اما گاه آنان بر اثر عقاید خرافی و باطل، کشف حجاب کرده، حتی زنان با بدنی برهنه به طواف خانه خدا می‌پرداختند: ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ آیه درباره برخی قبایل عرب نازل شده که عقیده داشتند با لباسی که در آن گناه کرده‌اند نباید طواف کرد. در اسلام نیز قانون حجاب همچون شرایع پیشین تشریع شد و مردان و زنان مسلمان به حفظ نگاه و پوشش و نیز عورت‌ها و زینت‌های خود از دیگران مأمور شدند: ﴿قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ در شأن نزول این آیات نقل شده است که زنان در صدر اسلام پوشش مناسبی نداشتند، از این‌رو جوانی از انصار به زنی که صورت و گریبانش باز بود می‌نگریست که در این حال صورتش بر اثر برخورد با شیئی برنده زخمی و در پی این رویداد آیات مذکور نازل شدند و مردان و زنان مسلمان را به حفظ نگاه و پوشیدن خود فرمان دادند؛همچنین نقل شده است که وقتی زنان مسلمان پس از شرکت در نماز جماعت در مدینه به خانه بازمی‌گشتند به جهت نداشتن حجاب کامل مورد آزار فاسقان قرار می‌گرفتند که آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ نازل شد و زنان پیامبراکرم(ص) و عموم مؤمنان را به پوشش کامل فرمان داد؛ همچنین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾، معروف به آیه حجاب درباره زنان پیامبر نازل شد و مسلمانان را از رودررویی مستقیم با همسران آن حضرت و درخواست چیزی در این حالت از آنان منع کرد به نظر بسیاری، نزول این آیه در سال پنجم هجری و هنگام ازدواج پیامبر(ص) با زینب دختر جَحْش نازل شد.

احکام فقهی حجاب

اسلام برای پوشش زنان و مردان مسلماناحکام متعددی را تشریع کرده که قرآن کریم به برخی از آنها اشاره کرده است؛ از جمله:

وجوب حجاب

داشتن پوشش برای زنان در برابر مردان واجب است. دلیل این امر آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ است که زنان مسلمان را به پوشش سراسر بدن فرمان داده است و نیز آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ که زنان را به حفظ عورت‌ها مأمور و آنان را از آشکار کردن زینت خود در برابر دیگران نهی کرده است.. دلیل دیگر وجوب به نظر برخی، آیه ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ است که برداشتن حجاب را برای زنان سالخورده‌ای که امید ازدواج ندارند جایز شمرده است با این استدلال که حفظ حجاب زنان غیر سالخورده از مفهوم آیه برداشت می‌شود؛ همچنین روایات متعددی از پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) بر وجوب حجاب زنان دلالت دارند. در برابر نظر عموم فقیهان شیعه و اهل سنت، برخی از روشن‌فکران دینی با استناد به ادله‌ای از جمله آیات قرآن، وجوب حجاب را انکار کرده‌اند؛ از جمله گفته‌اند: ملزم شدن زنان به حجاب در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ برای تمیز زنان آزاد از کنیزان بوده است و چون هم‌اکنون این علت وجود ندارد، حجاب واجب نیست. به ادله دیگری نیز بر واجب نبودن حجاب استناد شده که هیچ‌یک از آنها پذیرفتنی نیست.

حدود حجاب

حدود پوشش زنان در برابر نامحرمان، محارم، همسر و دیگران متفاوت است که به حدود آن در هریک از این موارد اشاره می‌شود.

حجاب در برابر نامحرم

قرآن کریم در دو آیه به حدود حجاب زنان در برابر مردان نامحرم اشاره کرده است: در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ زنان را به افکندن چادر بر بدن خود ملزم کرده است. واژه‌پژوهان در تفسیر "جِلباب" معانی مختلفی بیان کرده‌اند؛ ولی بیشتر آنان، آن را پارچه‌ای دانسته‌اند که برروی لباس‌ها افکنده می‌شود و تمام بدن از سر تا پاها را می‌پوشاند. در کلمات بیشتر مفسران نیز همین معنا آمده است. در آیه‌ای دیگر نیز زنان به حفظ عورت، آشکار نکردن زینت‌های خود، جز آنچه ظاهر است و افکندن مقنعه بر گریبان در برابر نامحرمان فرمان داده است: ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ برخی مراد از زینت را زیورآلات و چیزهایی می‌دانند که زن خود را بدان‌ها می‌آراید؛ بعضی همچون انگشتر، حلقه، سرمه و خضاب ظاهر است و برخی مانند گردنبند، بازوبند، تاج سر، کمربند و گوشواره پنهان. برخی زینت باطن را خلخال، گوشواره و دستبند و زینت ظاهر را لباس انسان برشمرده‌اند و عده‌ای زینت ظاهر را صورت و دست‌های زنان تا مچ دانسته‌اند. برخی نیز معتقدند که مراد از زینت، مواضع زینت است، زیرا نگاه به خود زینت ممنوع نیست، بلکه به مواضع آن ممنوع است. بعضی از فقیهان معاصر نیز با استناد به ادله متعدد از جمله لغت، آیات قرآن و روایات، مراد از زینت را زیبایی‌های زن شمرده‌اند که سبب تحریک دیگران و زمینه فساد می‌گردد که برخی طبیعی و برخی غیر طبیعی و اکتسابی است. بر اساس دیدگاه‌های یاد شده، حرمت آشکار کردن بدن زن در برابر نامحرم به جز صورت و دو دست پذیرفته همگان است؛ اما درباره آشکار کردن صورت و دست‌ها آرای فقیهان متفاوت‌اند: بیشتر فقیهان شیعه و اهل سنت. آشکار کردن صورت و دو دست زنان را در برابر نامحرم جایز شمرده‌اند، زیرا قرآن در آیه مذکور زینت ظاهر را که مراد از آن صورت و دو دست است مباح دانسته است. افزون بر این، جمله ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾ در این آیه، تنها پوشاندن گریبان و سینه را واجب شمرده و اگر پوشاندن چهره واجب بود، بایستی به آن تصریح می‌کرد. دلیل دیگر، روایاتی است که در آنها آشکار کردن صورت و دو دست به صراحت مباح شمرده شده است. افزون بر این، برخی در جواز آشکار کردن این مواضع گفته‌اند: زن برای حضور در اجتماع و انجام دادن بسیاری از کارها به آشکار کردن صورت و دست‌ها نیاز دارد و پوشاندن آنها سبب حَرَج و مشقت است که قرآن آن را نفی کرده است: ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ﴾ به سیره مسلمانان نیز در نپوشیدن صورت و دست‌ها استناد شده است. در مقابل، برخی از فقیهان پوشاندن صورت ـ جز مقداری که زن بتواند پیش پای خود را ببیند ـ و دست‌ها را از نامحرم واجب شمرده‌اند. از جمله ادله آنان آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ است که از پوشش جلباب و افکندن آن بر همه بدن سخن به میان آورده است. و پوشش همه بدن، صورت و دست‌ها را نیز شامل می‌شود. افزون بر آیه مذکور، به اطلاق آیه غَضّ ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و آیه حجاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾ و آیه رخصت کشف حجاب زنان سالخورده ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ نیز استناد شده است؛ همچنین به برخی روایات از جمله احادیثی که نگاه به زنان را حرام شمرده یا تنها هنگام خواستگاری اجازه نگاه به صورت و دست‌های آنان را داده و نیز روایاتی که به صراحت به پوشش صورت به جز یک چشم فرمان داده و نیز سیره متدینان در پوشش صورت و دست‌ها استناد شده است. پیروان این نظریه مراد از ﴿مَا ظَهَرَ مِنْهَا﴾ را تنها مواضعی دانسته‌اند که خود به خود و بدون اختیار زن، ظاهر می‌شود؛ نه صورت و دست‌ها که زن با اختیار خود آنها را آشکار می‌کند، زیرا قرآن در این تعبیر، از واژه ﴿ظَهَرَ ﴾ که فعل لازم و به معنای آشکار شدن است استفاده کرده؛ نه از فعل "اَظْهَرَ" که متعدی و به معنای ظاهر کردن اختیاری است. دلیل دیگر این نظریه، استناد به ملاک اولویت است؛ با این استدلال که حکمت وجوب پوشش بدن زن به جهت جاذبه آن و فتنه‌انگیز بودن بدن زنان برای مردان است و این ملاک در چهره زنان نه تنها از اعضای دیگر کمتر نبوده، بلکه گاه بیشتر است، زیرا اغلب زیبایی‌های زن در چهره اوست، از این‌رو پوشاندن آن نیز بر زنان واجب است. صاحبان دیدگاه نخست به بیشتر این ادله پاسخ گفته‌اند.

حجاب در برابر محارم

قرآن آشکار کردن زینت زنان در برابر محارم از جمله شوهر، پدر، پدر شوهر، پسر، پسر شوهر، برادر، پسر برادر، پسر خواهر و زنان را مباح دانسته است: ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ البته آشکار کردن زینت در برابر محارم ذکر شده یکسان نیست و وظیفه زنان در برابر دیگر محارم با وظیفه آنان در برابر شوهر متفاوت است. به نظر مشهور فقیهان شیعه و برخی از فقهای اهل سنت آشکار کردن همه بدن زن به جز عورتین در برابر محارم غیر از شوهر جایز است؛ اما بیشتر فقهای اهل سنت گفته‌اند: تنها آشکار کردن از ناف به بالا و از زانو به پایین جایز است. در برابر دیدگاه عموم فقیهان، برخی تنها آشکار کردن مواضع زینت یعنی سر، گردن، دست و بازو و ساق پا را در برابر محارم جایز شمرده‌اند. مستند برخی در این حکم، جمع میان آیه مذکور و آیه ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾ است که مؤمنان را به شکل مطلق به فرو افکندن نگاه خود به دیگران فرمان داده است. برخی از فقهای اهل سنت نیز گفته‌اند: محارم می‌توانند تنها به قسمت‌هایی از بدن زنان که غالبا آشکارند همچون سر، گردن و دو دست و دو قدم نگاه کنند؛ اما دیدن دیگر قسمت‌ها از جمله سینه و پشت جایز نیست؛ ولی حجاب زن در برابر شوهر هیچ حدّی ندارد و آشکار کردن همه بدن زن در برابر شوهر و بر عکس جایز است. این حکم در روایات اسلامی به صراحت آمده است. اما در اینکه مقصود از زنان: ﴿نِسَائِهِنَّ﴾ که در آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ جزء محارم شمرده‌اند، چه کسانی‌اند، آرای متفاوتی بیان شده است؛ نظر نخست این است که مراد زنان مسلمان‌اند، از این‌رو آشکار کردن زینت‌های باطنی زنان در برابر زنان غیر مؤمن جایز نیست. در روایات اهل‌بیت(ع) نیز ضمن اشاره به این حکم، علت آن جلوگیری از وصف کردن زیبایی‌های مؤمنان برای کافران از سوی زنان آنان دانسته شده است؛ ولی برخی مراد آیه را مطلق زنان، اعم از مسلمان یا نامسلمان،یا زنان خدمتگزار، اعم از زنان آزاد و برده یا تنها زنان عفیف و پاکدامن دانسته‌اند.

حجاب در برابر بردگان

کشف زینت‌های باطنی زنان در برابر بردگان جایز دانسته شده است: ﴿وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ﴾ در اینکه مراد از بردگان تنها کنیزان است یا اینکه غلامان را نیز شامل می‌شود، دو دیدگاه در میان مفسران و فقهاء وجود دارد: به نظر مشهور فقیهان امامیه و برخی از فقهای اهل سنت مراد آیه تنها کنیزان است، از این‌رو برای زنان روا نیست که زینت خود را در برابر غلامانشان آشکار کنند. به دیده اینان، عموم آیه ﴿قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ﴾ نیز بر این امر دلالت دارد؛ ولی برخی از فقیهان اسلامی با استناد به عموم آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و برخی روایات، عبد را همانند محارم زن شمرده و آشکار کردن زینت را در برابر وی جایز شمرده‌اند.

حجاب در برابر غیر اولی الاربه

﴿غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ﴾ از دیگر کسانی‌اند که برداشتن پوشش در برابر آنان برای زنان مباح شمرده شده است: ﴿وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ﴾ ﴿الإِرْبَةِ﴾ در لغت به معنای حاجت و نیاز است، از این‌رو ﴿غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ﴾ به کسانی گفته می‌شود که نیاز جنسی ندارند، بر این اساس، مفسران آنان را به انسان‌های ابله، دیوانه، ناتوانان جنسی (عنّین)، پیر مردانی که نیاز جنسی آنان از بین رفته، طفل کوچک، عقب‌ مانده عقلی و خنثا تفسیر کرده‌اند. در اینکه "خُصیّ" نیز از مصادیق ﴿غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ﴾ به شمار می‌رود یا نه، رأی فقیهان متفاوت است؛ مشهور فقیهان امامیه با استناد به عموم نهی از آشکار کردن زینت در آیه مذکور و عموم غضّ نظر در آیه ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾ گفته‌اند: علم قطعی به شمول ﴿غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ﴾ بر خُصی وجود ندارد. نظر برخی از علمای اهل سنت نیز همین است؛ اما برخی وی را از مصادیق آیه شمرده‌اند .

حجاب در برابر نابالغ

آشکار کردن زینت‌های باطنی زنان در برابر کودکان غیر ممیزی که از امور جنسی آگاهی ندارند جایز است: ﴿وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء﴾ مراد از این کودکان، کسانی‌اند که قادر به تشخیص عورت از غیر آن نیستند یا توانایی نقل آنچه را می‌بینند برای دیگران ندارند یا قادر به آمیزش جنسی نیستند؛ اما آشکار کردن زینت در برابر کودکان ممیز که به امور جنسی آگاهی دارند جایز نیست. در مقابل، برخی از فقیهان اهل سنت با استناد به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُمْ مِنَ الظَّهِيرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ که ورود بی‌اجازه نابالغان را به خوابگاه زنان در غیر اوقات سه‌گانه مباح شمرده، معتقدند که آنان در حکم محارم زنان شمرده شده‌اند، از این‌رو آشکار کردن زینت‌های باطنی در برابرشان جایز است؛ اما برخی فقیهان امامیه، کشف حجاب را تنها منحصر به کودکان ممیزی دانسته‌اند که قوه شهوت آنان بروز نیافته و در برابر غیر این کودکان جایز ندانسته‌اند.

حجاب زنان سالخورده

قرآن در آیه ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا يَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ وَأَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ به زنان سالخورده‌ای که امید به ازدواج ندارند اجازه داده است که حجاب خود را کنار بگذارند. مراد از ﴿وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ﴾ به نظر برخی، زنانی‌اند که به سن یائسگی رسیده‌اند و باردار نمی‌شوند یا زنان سالخورده‌ای‌اند که نگاه به آنان سبب فتنه نمی‌شود. این‌گونه زنان می‌توانند در برابر غیر محارم مقنعه خود را برداشته، برخی زینت‌های باطنی همچون موی سر و بازوهای خود را آشکار کنند. این امر در برخی روایات اهل بیت(ع) نیز آمده است؛ اما برخی گفته‌اند: مراد از ﴿ثِيَابَهُنَّ﴾ در آیه تنها برداشتن چادر است، از این‌رو آشکار کردن مو و بدن، جز صورت و دست برای آنان جایز نیست. قرآن در ادامه، برداشتن حجاب از سوی این زنان را مشروط به نیاراستن خود در برابر مردان کرده است: ﴿غَيْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِينَةٍ ﴾ برخی مقصود از این شرط را آشکار نکردن زینت‌های باطنی؛ ولی برخی کنار نگذاشتن مقنعه دانسته‌اند. قرآن در پایان آیه مذکور، درپیش گرفتن عفت و داشتن حجاب را برای زنان سالخورده بهتر از برداشتن حجاب دانسته است: ﴿وَأَن يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَّهُنَّ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾

حجاب زنان پیامبر(ص)

در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾ قرآن زنان پیامبر(ص) را از ارتباط مستقیم با مردان نامحرم منع کرده است. برخی گفته‌اند: آیه اختصاص به همسران پیامبر داشته و پوشش همه بدن، حتی صورت و دست‌ها را بر آنان واجب شمرده است، از این رو عده‌ای این حکم را از اختصاصات پیامبر اکرم(ص) شمرده‌اند که دیگران در آن مشارکت ندارند؛ ولی بسیاری معتقدند، این آیات هرچند درباره همسران آن حضرت نازل شده، حکم آن عام است و دیگر زنان را نیز دربرمی‌گیرد. برخی از جمله ادله عمومیت آیه را تعلیل ذیل آن دانسته‌اند که حجاب را مایه طهارت قلوب مردان و زنان پیامبر(ص) دانسته است: ﴿ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ﴾؛ با این توضیح که تعلیل ذکر شده به زنان آن حضرت اختصاص نداشته، دیگر زنان را نیز دربرمی‌گیرد.

حجاب در نماز

قرآن در آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ همه انسان‌ها را به پوشش زینت‌های خود در مساجد فرمان داده است. به نظر بسیاری از مفسران و فقها، مراد از زینت در آیه لباس‌های نیک است. برخی نیز مقصود از زینت را شانه کردن سر و ریش و مراد از مساجد را نیز نماز یا مطلق حضور در مساجد دانسته‌اند، از این‌رو فقیهان بر اساس آیه مذکور و آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و روایات گفته‌اند: پوشش بدن بر زن و مرد در نماز واجب است؛ اما درباره مقدار پوشش معتقدند که بر مرد تنها پوشش عورت واجب است؛ ولی زنان باید همه بدن جز صورت، دست‌ها و دو قدم را بپوشانند. برخی فقیهان اهل سنت با استناد به آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ پوشاندن همه بدن جز صورت و دست‌ها را بر زنان در نماز واجب شمرده‌اند.

حجاب در طواف

در دوره جاهلیت، برخی قبایل عرب با بدن برهنه طواف می‌کردند که قرآن این کار را گونه‌ای از فحشاء شمرد و مسلمانان را از آن منع کرد: ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ که انسان‌ها را به پوشیدن لباس هنگام حضور در مساجد فرمان داده نیز بر وجوب پوشش در طواف دلالت دارد؛ به ویژه که برخی شأن نزول آیه مذکور را نیز نهی از طواف با بدن برهنه در مسجد الحرام دانسته‌اند. در روایات متعدد نیز پوشش هنگام طواف لازم شمرده شده است. بر اساس آیات و روایات مذکور، فقیهان پوشش عورت را بر مُحرم در حج و عمره واجب شمرده‌اند که به نظر فقهای شیعه عورت مرد قُبُل و دُبُر و عورت زن همه بدن او جز صورت، دست‌ها و دو قدم است؛ اما به دیده فقهای اهل سنت، عورت مرد میان ناف و زانو و عورت زن همه بدن جز صورت و دست‌هاست.

وظایف مؤمنان و حکومت درباره حجاب

افزون بر مکلف بودن زنان برای حفظ حجاب، مؤمنان و حکومت اسلامی نیز در این زمینه وظایفی دارند که از جمله وظایف آنان سفارش زنان به رعایت حجاب است. این تکلیف از آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ که پیامبر اکرم(ص) را مأمور کرده است تا همسران و دختران خود و زنان مسلمان را به حجاب فرمان دهد برداشت می‌شود. قرآن در آیات ﴿قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ نیز پیامبر(ص) را به همین تکلیف مخاطب کرده است. برخی گفته‌اند: واسطه قراردادن آن حضرت در این زمینه نشان سرپرستی خاص در موضوع حجاب است که به رسیدگی و پیگیری ویژه‌ای نیاز دارد. افزون بر آیات مذکور، آیاتی که به شکل عام، حاکمان و همه مسلمانان را به امر به معروف و نهی از منکر فرمان داده‌اند، مانند ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ امر به حجاب و نهی از بی‌حجابی را نیز شامل می‌شوند، از این‌رو مؤمنان و حکومت اسلامی وظیفه دارند زنان مسلمان را به پوشش حجاب امر کرده، آنان را از بی‌حجابی بازدارند.

شبهات حجاب

شبهات و ایرادهای متعددی از سوی برخی مسلمانان و نامسلمانان درباره حجاب یاد شده است که عمده‌ترین آنها بدین شرح‌اند:

الهی نبودن حکم حجاب

برخی با یاد کرد شبهات مختلف، درباره الهی بودن حجاب و وجوب آن تردید کرده‌اند؛ از جمله گفته‌اند: حجاب در تورات و انجیل ذکر نشده است و انتخاب حجاب از سوی پیروان برخی از شرایع یا ملل دیگر به جهت مصون ماندن آنان از آفتاب و گرد و غبار بوده است یا گفته‌اند: کلمه "حجاب" و مشتقات آن در هیچ یک از کاربردهای هفت‌گانه قرآنی آن به معنای پوششزن به کار نرفته است یا گفته‌اند: حکم حجاب در صدر اسلام برای شناخته شدن زنان آزاد از بردگان و آزار ندیدن زنان آزاد از سوی افراد فاسق نازل شده است و هم‌اکنون با از میان رفتن علت، اصل حکم وجوب حجاب نیز از بین می‌رود. عده‌ای دیگر آورده‌اند که خداوند در آیات حجاب از جمله آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ مقدار و حدود حجاب را ذکر نکرده، تا زنان مسلمان بتوانند با توجه به محیط و مکان زندگی خود، پوشش مناسب با آن مکان را برگزینند. در پاسخ به این شبهات باید گفت که حجاب، حکمی الهی است و در همه کتب شرایع پیشین از جمله تورات و انجیل آمده است.

درباره به کار رفتن کلمه حجاب در قرآن نیز باید گفت که:

1. مراد از واژه حجاب در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾ پوشش میان زن و مرد است.
2. با قطع نظر از آیه مذکور، تشریع حکم حجاب در قرآن تنها منحصر به کاربرد واژه حجاب نیست، بلکه قرآن در تشریع این حکم از تعابیر دیگری همچون ﴿يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ﴾، ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾ و ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ﴾ استفاده کرده است. در پاسخ به شبهه اختصاص وجوب حجاب به صدر اسلام نیز باید گفت که شأن نزول و علت ذکر شده برای آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ صحیح نیست، زیرا لازمِ چنین علتی آن است که حجاب بر بردگان واجب نباشد و آزار آنان از سوی افراد فاسق نیز جایز باشد، در حالی که هیچ یک از این دو حکم با روح تعالیم اسلامی سازگاری ندارد

و در پاسخ به شبهه ذکر نشدن حدود حجاب در آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾ نیز باید گفت:

1. قرآن کریم در بسیاری از موارد مانند نماز، روزه، حج و... از جمله موضوع حجاب، خطوط کلی را ذکر می‌کند و حدود و تفاصیل آن را به سنت اسلامی و روایات واگذار می‌کند.
2. این آیه زنان مؤمن را به پوشاندن همه بدن، جز مقداری اندک فرمان داده است.
3. بر فرض پذیرش، حدود پوشش در آیات دیگری از جمله آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ ذکر شده است.

میل به ریاضت و رهبانیت

برخی تشریع حجاب و ترغیب دیگران به آن را در واقع سوق دادن انسان‌ها به رهبانیت و ترک لذت‌های مادی دانسته‌اند، در حالی که زن و مرد در جهان طبیعت برای کامرانی و لذتجویی از یکدیگر آفریده شده‌اند. در پاسخ باید گفت اسلام به شدت مخالف ریاضت و رهبانیت است، چنان‌که پیامبراکرم(ص) در روایتی به صراحت از این امر یاد کرده است. افزون بر این، اسلام پیروان خود را به بهره‌وری از لذت‌های مادی و ترک رهبانیت ترغیب کرده است؛ از جمله در آیه‌ای از آیات قرآن، تحریم‌کنندگان لذت‌های مادی دنیوی به شدت نکوهش شده‌اند: ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ در روایتی نیز بهره بردن از لذت‌های مادی جزء دین و در حدیثی دیگر، دوست داشتن زنان از اخلاق پیامبران دانسته شده است، بنابراین تشریع حکم حجاب که بر اساس حکمت‌هایی از جمله مقابله با بی‌بند و باری صورت گرفته با لذتجویی مشروع زن و مرد از یکدیگر منافاتی ندارد.

ناامنی

به نظر برخی، ریشه قانون حجاب در میان ملت‌ها ناامنی است، زیرا در گذشته اشیا و افراد باارزش همواره در معرض تعرض و تجاوز دیگران قرار داشته‌اند، از این‌رو انسان‌ها برای حفظ این اشیا و افراد باارزش آنها را از دیدگان دیگران پنهان می‌کردند و مخفی کردن زنان در پشت حجاب به این جهت بوده است. در پاسخ این شبهه نیز باید گفت:

1. این مطلب انکارپذیر نیست که ناامنی تا حدودی در برخی پوشش‌های افراطی بعضی ملل، اثرگذار بوده است؛ ولی این‌گونه نیست که در روزگار ما امنیت کامل برقرار باشد و زنان در صورت کشف حجاب از هرگونه تعرض در امان باشند. مؤید این مدعا آمار فراوانی است که از تجاوز به زنان بی‌حجاب در کشورهای غیر اسلامی گزارش می‌شود.
2. حکمت تشریع حجاب در اسلام، تنها حفظ امنیت زنان نیست، بلکه افزون بر آن، اسلام اهداف دیگری در تشریع این قانون دارد که برای تحقق آنها حجاب را لازم شمرده است.

استثمار زنان

برخی حریم و پوشش زن را برگرفته از دیدگاه مالکیت مرد و تسلط وی بر زن دانسته و گفته‌اند: مردان برای استثمار و بهره‌گیری اقتصادی از زنان، آنان را در خانه نگه داشته و آنها را به پوشاندن خود از دیگران وادار کرده‌اند. در پاسخ این شبهه نیز می‌گوییم هرچند مرد در گذشته، هم به زن و هم به فرزندان خود ظلم و آنان را استثمار می‌کرده، مسلّم است که اسلام در تشریع حجاب این هدف را دنبال نمی‌کند، بلکه برعکس به شدت با بهره‌کشی و استثمار زنان مبارزه کرده است. مؤید این امر آن است که اسلام همه هزینه‌های ضروری زنان را بر عهده مردان گذاشته است: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾ افزون بر این، به زنانحق داده است که در برابر کاری که برای شوهر انجام می‌دهند حتی شیر دادن به فرزند خود از مردان اجرت بخواهند .

حسادت

برخی ریشه حجاب را در حسادت مردان نسبت به دیگران دانسته و گفته‌اند: از آنجا که مرد نمی‌خواهد مردان دیگر حتی با نگاه کردن یا همسخن شدن، از زنان آنان استفاده کنند، آنها را به پوشاندن خود واداشته‌اند. در پاسخ باید گفت:

1. آنچه مرد را به حفظ ناموس خود از دیگران وا می‌دارد غیرت است ـ نه حسادت ـ که امری نیک به شمار رفته و خداوند آن را به عنوان نیرویی برای پاسبانی از نسل بشر در وجود آنان نهادینه کرده است.
2. اسلام از تشریع حجاب اهداف دیگری نیز دارد .

مخالفت با تمدن

برخی حجاب را نشانه عقب‌ماندگی افراد و مخالف با پیشرفت و تمدنبشر دانسته‌اند. در پاسخ باید گفت:

1. اگر برداشتن حجاب نشانه تمدن و پیشرفت است، باید حیوانات را از انسان‌ها متمدن‌تر دانست.
2. اگر این امر نشانه تمدن است، چرا بسیاری از ملت‌هایی که از حجاب فاصله گرفته‌اند به تمدن و پیشرفت دست نیافته‌اند.
3. از نگاه قرآن، احکام الهی از جمله حجاب بهترین قانون بوده که سبب پیشرفت و سعادت ابدی انسان‌ها شده و هر قانونی که مخالف این احکام باشد، قانون دوران جاهلیت و سبب عقب‌افتادگی انسان‌ها خواهد بود: ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾.

سلب آزادی زن

گفته شده که حجاب مایه سلب آزادی زن و آزادیحق طبیعی اوست، از این رو وادار کردن زنان به حجاب، در واقع، بی‌اعتنایی به حق آزادی زن و اهانت به حیثیت انسانی و ظلم به اوست. در پاسخ باید گفت اگر اسلام با تشریع حجاب، زنان را در خانه حبس کند و مانع بیرون رفتن و دیگر فعالیت‌های اجتماعی آنان شود، این ادعا پذیرفتنی است، در حالی که چنین چیزی در حجاب اسلامی نیست، بلکه برعکس، اسلام با تشریع این قانون سبب کرامت و احترام بیشتر زنان شده و آنان را از تعرض فاسدان و تبهکاران مصون نگاه داشته است.

رکود فعالیت ها

برخی گفته‌اند: زنان نیز همانند مردان دارای ذوق، فکر، فهم، هوش و استعداد کارند؛ اما واداشتن آنان به پوشش و جدا کردن آنان از مردان، سبب رکود و تعطیل فعالیت‌هایی است که خلقت در استعداد زنان قرار داده است. این ایراد به برخی حجاب‌های رایج میان برخی ملل پیشین از جمله ایرانیان و هندیان قدیم وارد است؛ اما اسلام با تشریع حجاب، زنان را به نشستن در خانه وادار نکرده تا سبب رکود فعالیت‌ها گردد، بلکه حجاب در اسلام برای محدود کردن التذاذهای جنسی در محیط خانواده و جلوگیری از تحریک افراد و جامعه است و چنین قانونی، نه تنها سبب رکود فعالیت‌ها نشده، مایه تقویت نیروی کار و رونق فعالیت‌های اقتصادی اجتماع نیز می‌گردد .

افزایش التهاب‌ها و حساسیت ها

برخی گفته‌اند: از آنجا که انسان به آنچه از آن منع شود حریص‌تر می‌گردد، در پوشش قرار دادن زنان و منع مردان از نگاه و تمتع از آنان، سبب افزایش التهاب‌ها و بروز اختلالات روحی و روانی در مردان می‌گردد. در پاسخ باید گفت درست است که ناکامی جنسی آثار ناگواری از جمله افزایش التهاب‌ها دارد؛ اما برداشتن حریم میان زن و مرد مشکل را حل نکرده، بلکه برآن می‌افزاید، زیرا برخی غرایز از جمله غریزه جنسی پایان‌ناپذیر بوده، اگر رها و آزاد باشد، ارضاشدنی نیست و این امر سبب تحریک بیشتر التهاب‌ها و عقده‌های روحی و روانی می‌گردد. از سوی دیگر، انسان به چیزی حرص می‌ورزد که هم از آن ممنوع و هم به سوی آن تحریک شود؛ اما اگر چیزی اصلاً عرضه نشود یا کمتر عرضه شود، حرص و ولع به آن نیز کمتر خواهد بود .

آیه حجاب در دانشنامه معاصر قرآن کریم

از آنجا که حد و حدود پوشش حجاب زنان مسلمان فقط در آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ به طور شفاف ذکر شده و محرمان و نامحرمان نسبت به دیدن ایشان نام برده شده‌اند، آن را "آیه حجاب" نامیده‌اند.

واژه ﴿بِخُمُرِهِنَّ﴾ جمع (خِمار) از ریشه (خمر) به معنی پوشاندن یا پوشش چیزی است و به آنچه وسیله پوشش است (خِمار) می‌گویند که زنان با آن سر خود را می‌پوشانند (مانند روسری یا مقنعه). ﴿جُيُوبِهِنَّ﴾ جمع جیب است به معنی یقه پیراهن که از آن به گریبان تعبیر می‌شود و گاه به قسمت بالای سینه به تناسب مجاورت با آن نیز اطلاق می‌شود. ﴿الْإِرْبَةِ﴾ از ریشه أرب به معنی نیاز و احتیاج است و ﴿أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ﴾ کنایه از مردانی است که نیاز به ازدواج دارند.

واژه زینت در لغت به معنی چیزی است که موجب آراستگی است. در متون لغوی می‌خوانیم که: "الزَّيْنُ: نَقِيْضُ الشَّيْنِ..." زینت نقیض زشتی/عیب است... و زینت معنای آنچه را که به واسطه آن آراستگی پدید آید دربر دارد.

حجاب به معنای پوشش اسلامی بانوان، دارای دو بُعد ایجابی و سلبی است. بُعد ایجابی آن، وجوب پوشش بدن و حفظ پاکدامنی است و بُعد سلبی آن، حرام بودن خودنمایی به نامحرم. این دو بُعد باید در کنار یکدیگر باشد تا حجاب اسلامی محقق شود. گاهی ممکن است بُعد اول باشد، ولی بُعد دوم نباشد در این صورت نمی‌توان گفت که حجاب اسلامی محقق شده است.

اگر به آیه مورد بحث دقت شود، چند فراز مهم خودنمایی می‌کند:

1. حجاب ایجابی:
   1. فرو بستن نگاه به نامحرم: ﴿يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ﴾؛
   2. کنترل غریزه جنسی از حرام: ﴿وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ﴾؛
   3. پوشیدن مقنعه یا بستن روسری: ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾؛
2. حجاب سلبی:
   1. آشکار نکردن زینت برای نامحرم: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ﴾؛
   2. خودداری از حرکات تند بدن به گونه‌ای که زیبایی‌های زنانه از زیر لباس خودنمایی کند: ﴿وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ﴾.

طبرسی از قول ابن‌عباس می‌گوید: منظور شنیده شدن صدای خلخال یا ظاهر شدن آن در پای زنان است؛ منظور از (غضّ بصر) چشم پوشاندن از چیزی است که خداوند نگاه کردن به آن را زشت شمرده و از آن نهی کرده است، مانند نگاه کردن زنان یا مردان مسلمان به عورت یکدیگر یا نگاه خیره به نامحرم. درباره حفظ فرج، برخی چون زمخشری آن را پاکدامنی و دوری از زنا معنی کرده و گفته‌اند: به آن علت پوشاندن چشم را بر حفظ فرج، مقدم داشته که نگاه کردن نامحرمان به یکدیگر از روی شبهه، پیک زنا و پیام‌آور بدکاری و فضاحت است، چرا که پس از آن نگاه‌ها قادر به حفظ خویشتن نیستند و به گناه میافتند، بری بر خلاف زمخشری بر اساس حدیثی از ابی العالیه معتقد است در هر کجای قرآن که سخن از حفظ فرج به میان آمده، منظور زناست مگر در این آیه که منظور ستر عورت است.

در مورد مصادیق زینت مخفی ممنوع هم این گونه گفته‌اند: ساعد، بازو، ساق پا، گردن، سر و سینه، گوشواره، گردنبند، دستبند، خلخال و.... و زینت‌های ظاهر مُجاز، برای نامحرم نیز عبارتند از: صورت، دو کف دست، سرمه چشم، خضاب (حنا)، حلقه و انگشتر.

دستور پوشش زنان مسلمان در آیه دیگر نیز تصریح شده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾. با این تفاوت که در آیه ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ لفظ ﴿بِخُمُرِهِنَّ﴾ آمده و در این آیه لفظ ﴿جَلَابِيبِهِنَّ﴾ جمع جلباب به کار رفته که در بیشتر منابع لغوی و تفسیری آن را چادر معنی کرده‌اند که البته در میان زنان عرب آن زمان، چادر امروزی رسم نبوده بلکه پارچه یک‌ تکه بلندی بوده که سر تا پای ایشان را می‌پوشانده، اما زنان عرب بی‌مبالاتی کرده آن را روی سینه و گریبان خود نمی‌انداختند و قسمت جلویی اندام ایشان آشکار می‌گشته است و لذا آیه به صراحت از آنان خواسته تا آن را دور اندام خود بگیرند.

برخلاف دو آیه بالا که بدون کاربرد لفظ حجاب در مورد پوشش زنان مسلمان وارد شده است، آیات دیگری در قرآن با کاربرد لفظ (حجاب) دیده می‌شود که در هیچ یک از آنها حجاب به معنی پوشش زنان نیست!

واژه حجاب، هفت بار در قرآن کریم آمده است و معنای کلمه حجاب در این هفت آیه، چیزی است که از هر جهت مانع دیده شدن چیز دیگر یا دیدن حقیقت شود:

1. موانع مادی: ﴿وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ﴾ "دیوار"؛ ﴿فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا﴾ "دیوار یا خیمه"؛ ﴿مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾ "پرده"؛ ﴿حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ﴾ "خط افق".
2. موانع معنوی: ﴿جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا﴾ "مانع دریافتن معنای قرآن"؛ ﴿وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ﴾ "مخالفت در دین"؛ ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾ "پرده غیب".

حجاب در مکتب در فرآیند نواندیشی

از میان آیاتی که بر حجاب و حیا و پاکدامنی زنان مسلمان تأکید دارند و حجاب را از زوایای گوناگون به میان کشیده‌اند، به دو آیه مشهور بسنده می‌کنیم:

آیه اول. آیه ۳۱ سوره نور: ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾.

برای وجوب پوشش سر و گردن از چند جهت می‌توان به آیه استناد و استدلال کرد:

استدلال اول: آیه می‌گوید که بر زنان لازم است تا مقنعه و روسری خود را روی سینه و گریبان خود نیز بکشند تا آنها را نیز بپوشاند. اولاً دربردارنده لزوم استفاده از مقنعه و روسری برای زنان است. ثانیاً از آنجا که کاربرد طبیعی و اولیه مقنعه و فلسفه استفاده از آن پوشاندن سر و گوش و گردن است، انکار پوشش آنها و لازم ندانستن آن، انکار امری بدیهی و طبیعی و خلاف ضرورت عقلی و عُرفی خواهد بود. ثالثاً اگر به تصریح آیه، پوشاندن گردن و گریبان و سینه با مقنعه واجب باشد، استثنای سرمضحک و نامعقول می‌نماید و از مُسمّای مقنعه و روسری و کاربرد طبیعی آن بیرون خواهد رفت و تصور معقول ندارد.

استدلال دوم: آیه ۳۱ سوره نور که اتفاقاً مورد استناد شبهه افکنان نیز هست، پس از الزام زنان به پنهان ساختن زینت و زیبایی خود از نامحرمان و دستور به پوشاندن گریبان، آنان را برحذر می‌دارد از آن‌که در راه رفتن خودنمایی کنند و به گونه‌ای پا بر زمین بکوبند که خلخال یا هر زینت پنهان دیگر فاش شود و نظرها را به خویش بخواند. پرسش این است که اگر قرآن حساسیت نشان می‌دهد که خلخال و دیگر زینت‌های پا نمایان نشود، چگونه برهنگی خود پا تا زانو، گردن تا سر، و ساعد را اجازه می‌دهد؟ نظر به خود زینت‌آلات جدا از بدن هیچ حرمتی ندارد و حُرمت نگاه وقتی است که به بدن نامحرم متصل باشد. آیا مُضحک نیست که نمایش زیورآلات متصل به بدن حرام، ولی لخت بودن خود بدن مباح باشد؟ قدرت انگیزش زینت زنان چندان تأثیرگذار است که خداوند پوشیدگی مصادیق آن را واجب می‌شمارد. طبیعی است که حُرمت برهنگی خود بدن به طریق اولی و با قیاس اولویت ثابت خواهد بود و فهم عُرفی آن را بدیهی می‌داند.

استدلال سوم: آیه پنهان داشتن زینت زنان را واجب می‌داند و به دلیل اهمیت و تأثیر بالای آن در حفظ عفت و حجاب، در یک آیه دوبار آن را تکرار می‌کند: ﴿وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ... وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ﴾. موی سر نه تنها زینت که از بارزترین مصادیق زیبایی و زیبایی‌آفرین برای زن است؛ به گونه‌ای که اگر کسی مو نداشته باشد یا موهایش ناقص و نامطلوب باشد، درصدد جبران این کاستی بر می‌آید و با موی مصنوعی با روش‌های دیگر نارسایی ظاهری را می‌پوشاند. همچنین گوش و گردن و سینه از زینت پنهان و مایه زیبایی است که به تصریح و تکرار آیه باید پوشیده شود. در نتیجه به دلالت صریح آیه، پوشاندن آن لازم خواهد بود

برداشت مفسران

1. ملا محسن فیض کاشانی در تفسیر وافی درباره آیه ۳۱ سوره نور می‌نویسد: ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾: خُمُر جمع خمار و به معنای مقنعه است. مقصود از زدن آن بر گریبان، انداختن آن بر سینه برای پوشاندن آن و بالاتر از آن یعنی گردن است تا عادت جاهلیت را تغییر داده باشند؛ زیرا گریبان زنان در جاهلیت وسیع بود به طوری که گلو و سینه و اطراف آن آشکار می‌شد و مقنعه را از پشت سر آویزان می‌کردند و پیش رو پیدا بود.
2. صاحب کنزالعرفان می‌نویسد: «خمر جمع خمار به معنای مقنعه می‌باشد. مراد از "ضرب الخمر" نیز انداختن مقنعه بر روی سینه و گردن است، به طوری که آنها را بپوشاند و عادت زمان جاهلیت را که محل گردنبند را می‌پوشاندند، ولی سینه و بالاتر از آن نمایان بود،تغییر دهد».
3. آیت‌الله منتظری در پاسخ استفتاء می‌نویسد: «در آیه ۳۱ سوره نور می‌خوانیم: ﴿وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ...﴾. موی زن از مصادیق زینت اوست، و «خمر» جمع خمار به معنای مقنعه بزرگ و پوشش است. استعمال خمار برای پوشش موی سر بوده است که خداوند می‌فرماید: با دو پر مقنعه سینه را نیز بپوشانند. و در اخبار وارده از اهل بیت(ع) آنچه از وجوب پوشش استثنا شده است وجه و کفّین و قدمین می‌باشد. و در حدیث صحیح از امام رضا(ع) سؤال شده آیا مرد می‌تواند به موی خواهرزنش نگاه کند؟ حضرت فرمودند: نه، مگر اینکه از پیرزنان از کار افتاده باشد. عرض شد خواهرزن همچون زنان غریبه است؟ فرمودند: آری. در این رابطه به آیه ۵۹ سوره احزاب نیز مراجعه شود».

آیه دوم، آیه ۵۹ احزاب: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا﴾.

معنای لغوی جلباب: جلباب روانداز بزرگ و سراسری است و در فارسی چادر نامیده می‌شود. برخی از لغوی‌ها جلباب را لباسی بزرگ‌تر از خمار و کوچک‌تر از رداء [[[عبا]]] معنا می‌کنند که زن با آن، سر و سینه‌اش را می‌پوشاند. برخی جلباب را خود رداء و پارچه‌ای سراسری چون ملحفه می‌دانند که روی لباس‌های زن کشیده می‌شود و آن را می‌پوشاند. صاحب صحاح، جلباب را خود ملحفه معنا می‌کند و برخی کوچک‌تر از ملحفه می‌دانند. صاحب تهذیب اللغه پس از آن‌که جلباب را به اِزار معنا کرد، در توضیح ازار می‌نویسد: «مقصود از ازار، لنگی که به کمر می‌بندند نیست، بلکه پارچه‌ای است که بدن را فرا می‌گیرد و آن را می‌پوشاند؛ همانند ازار شب که لباسی دراز است و شخص خوابیده را فرا می‌گیرد و همه بدنش را پوشش می‌دهد».

نتیجه آن‌که اهل لغت تفسیر خود از جلباب را با تعابیری چون: رداء، ملحفه، ملائه، لباسی بزرگ‌تر از مقنعه و رداء، و مانند آن بیان می‌کنند. از گزارش اهل لغت می‌توان برداشت کرد که فصل مشترک همه تعابیر، روپوشی است که روی همه لباس‌ها و بر همه بدن قرار می‌گیرد. این روانداز سراسری ممکن است از نظر شکل ظاهری در زمان‌ها و نزد اقوام گوناگون متفاوت باشد؛ ولی در کاربرد و فلسفه خود مشترک و واحد به شمار می‌رود و آن، پوشاندن کامل بدن است.

دلالت آیه

1. برخی نزول آیه ۳۱ نور ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾ را مقدم بر آیه ۵۹ احزاب ﴿يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ﴾ می‌دانند و برخی مؤخراز آن. در فرض تقدم بر آیه ۳۱ نور، که طبیعی‌تر و با مفاد آیات سازگارتر نیز به نظر می‌رسد، پیام هردو آیه و روشن و مکمل یکدیگر است. طبق قاعده نزول تدریجی احکام، ابتدا حکم ساده‌تر و تکلیف سبک‌تر نازل شده که استفاده درست از مقنعه است و پس از پی آن، تکلیف بزرگ‌تر استفاده درست از روانداز نازل شده. ابتدا با نزول آیه۳۱ نور فرمان می‌دهد گوشه و پرهای مقنعه را طبق عادت جاهلیت و بر خلاف وضع طبیعی، به پشت گوش و پشت سر نیندازند و با استفاده متعارف و طبیعی از آن، گردن و سینه را نیز از نامحرم بپوشانند. خداوند پس از آن‌که نوعی آمادگی ایجاد شد، در آیه ۵۹ احزاب زنان مسلمان را فرمان می‌دهد که روپوش خود را نیز مرتب‌تر به کار گیرند و بدن خویش را بپوشانند. این پوشش برای بیرون از منزل و در معرض نگاه نامحرمان خواهد بود. اما در فرض تقدّم نزول آیه ۵۹ احزاب، خداوند ابتدا زنان مسلمان را فرمان می‌دهد که با روپوش بزرگ، بدن خویش را بپوشانند، سپس در آیه ۳۱ نور، استفاده صحیح از خمار را نیز واجب می‌کند.
2. در هر دو آیه ۳۱ نور و ۵۹ احزاب، اصل استفاده از خمار و جلباب را مفروض و مسلّم گرفته، و استفاده درست از آن را لازم می‌شمارد و کاربرد مطلوب شارع را آموزش می‌دهد.
3. آیه ۵۹ احزاب برای پوشش زنان از واژه «خُمُر» در آیه پیشین استفاده نکرده و واژه جدید «جلابیب» را به کار برده است. پس ضمن تأکید بر اصل کلی حجاب، پوششی افزون بر خمار (مقنعه) را لازم می‌شمارد؛ زیرا اگر مقصود آیه اکتفا به همان پوشش مقنعه و کارکرد روسری بود، آیه جدید اولاً تکرار بود و تکرار خلاف اصل است و ثانیاً اگر مقصود تأکید باشد، باید با همان واژه با مترداف آن تأکید می‌کرد و وارد کردن واژه و اصطلاح جدید در عُرف شرع و فرهنگ حجاب، باید حاوی پیام و نکته جدید باشد.
4. معنای لغوی خمار با جلباب متفاوت است. جلباب، پوششی بزرگ‌تر از خمار و از سنخ روانداز و روپوش است که بر روی همه لباس‌ها انداخته می‌شود. همچنین حکم نزدیک گرفتن جلباب با حکم ضرب خمار بر جیوب، از نظر متعلق و عنوان متفاوت است. این تفاوت‌ها اجازه نمی‌دهند همان معنای خمار و همان مضمون آیه قبل را برای آیه جدید و برای جلباب تکرار کنیم؛ چنان‌که اندکی از مفسران مرتکب این اشتباه شده‌اند. آیه در مقام بیان حکمی جدید می‌باشد و آن، لزوم استفاده درست از جلباب است.
5. خداوند در این آیه دستور به آویختن و انداختن جلباب بر خویش [یا نزدیک کردن جلباب به خویش] و جمع و جور گرفتن آن و پرهیز از ول‌انگاری و سهل‌ورزی در استفاده از آن می‌دهد. این معنا وظیفه‌ای مازاد بر کاربرد خمار و تکلیفی فراتر از پوشش مقنعه و پوشاندن سر و گردن و سینه است.
6. تعبیر آیه ﴿يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ﴾ است، نه «یدنین الیهن». وقتی یدنین با «علی» متعدی شود به معنای قرار دادن است و هنگامی که با «الی» به کار رود، به معنای نزدیک کردن خواهد بود. برخی از فقها و مفسرین ﴿يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ﴾ را با «یدنین الیهن» اشتباه گرفته و به «نزدیک کردن» معنا کرده‌اند که به نظر نادرست می‌رسد.
7. از برخی روایات استفاده می‌شود که جلباب لباس اختصاصی زنان نیست، بلکه برای مردان هم استفاده می‌شود؛ زیرا جلباب لباس سراسری عرب یعنی عباست که در فارسی برای زنان تعبیر به چادر می‌شود؛ مانند این روایت: «عقبة بن خالد می‌گوید: من و معلّی بن خنیس خدمت حضرت صادق(ع) رفتیم و اجازه گرفتیم و وارد مجلس شدیم، پس از لحظاتی حضرت از نزد زنانشان آمد، بدون اینکه جلباب پوشیده باشد».
8. جلباب ﴿يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ﴾، همچنین خمار و ﴿وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ﴾، به هر معنایی که باشند، وجوب حجاب، مدلول قطعی آنهاست و این آیات نشان می‌دهند که حجاب در اسلام واجب است و هرگونه روزنه‌گریز و چشم‌پوشی از آن را به بهانه دگراندیشی با جز آن قرار نداده.
9. برخی از فقها از آیه جلباب نه تنها پوشش سراسری زن را استفاده کرده‌اند که وجوب پوشش صورت و کفین را نیز استنباط می‌کنند. این قول در اقلیت است.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. عزیزی علویجه، مصطفی، مقاله «حجاب»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰.
3. سرمدی، محمود، مقاله « آیه حجاب»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
4. علی‌پور وحید، حسن، مکتب در فرآیند نواندیشی

پانویس