سفر امام حسین از مکه تا کربلا

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سفر امام حسین از مکه تا کربلا در تاریخ اسلامی - سفر امام حسین از مکه تا کربلا در معارف و سیره حسینی

کوشش‌های یزید برای جلوگیری از حرکت امام(ع)

در کتاب الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) آمده است که: یزید بن معاویه، در نامه‌ای به عبدالله بن عباس، از رفتن امام(ع) به مکه خبر داد: «گمان می‌کنیم که مردانی از اهل خاور، نزد او آمده‌اند و او را به آرزوی خلافت افکنده‌اند و تو در میان آنان، دارای آگاهی و تجربه‌ای. پس اگر چنین کرده، پیوند خویشاوندی را گسسته است و تو، بزرگ خاندان و مورد نظر آنان هستی. پس او را از کوشش برای ایجاد تفرقه، باز دار..».. عبدالله بن عباس، برای یزید نوشت: «من امیدوارم که بیرون رفتن حسین، برای کاری نباشد که تو را ناخوش آید. من از نصیحت کردن او درباره چیزی که مایه همبستگی و موجب خاموشی خشم و آتش باشد، به یاری خداوند، دریغ نخواهم کرد».

و در کتاب الفتوح آمده است که: نامه یزید بن معاویه از شام، با پیک برای مردم مدینه (اعم از قریش و جز آنان از بنی هاشم) رسید. در آن، این اشعار بود:... ای خویشان ما! اینک که جنگ، آرام گرفته است، آن را بر میفروزید و به رشته‌های آشتی در آویزید و چنگ زنید. جنگ، اقوامی را که پیش از شما بودند، فریفت و ملت‌هایی را نابود ساخت. پس نسبت به خویشان خود، انصاف روا دارید و با گردن‌کشی، آنان را به نابودی نیفکنید. چه‌بسا گردن کشانی که پایشان، لغزیده است. مردم مدینه، به این ابیات نگریستند و آن‌گاه، ابیات و نامه را برای حسین بن علی(ع) فرستادند. ایشان، چون در آن نگریست، دانست که نامه یزید بن معاویه است. حسین(ع) پاسخ را بدین ترتیب نگاشت: «به نام خدای بخشنده مهربان. «و اگر تو را تکذیب کردند، بگو: عمل من، به من اختصاص دارد و عمل شما، به شما اختصاص دارد. شما، از آنچه من انجام می‌دهم، [بیزار و] جدا هستید و من از آنچه شما انجام می‌دهید، [بیزار و] جدا هستم». والسلام!».

توطئه یزید برای کشتن امام(ع) در مکه

از معمر بن مثنا در مقتل الحسین علی نقل شده: چون روز ترویه شد، عمرو بن سعید بن عاص، با سپاهی گران، وارد مکه شد. یزید به او دستور داده بود که اگر حسین(ع) جنگید، با او بجنگد و اگر بر او دست یافت، او را بکشد. پس حسین(ع) در روز ترویه، بیرون رفت.

از فرزدق نقل است: حسین(ع) را دیدم و به وی گفتم: پدرم به قربانت! آیا می‌شود صبر کنی تا مردم از مکه به سوی عرفات بیایند. امیدوارم که مردم در موسم عرفات بر محور تو، گرد آیند. فرمود: «ای ابو فراس! از آنها (یاران یزید) در امان نیستم».

گفتگوی امام(ع) با عبدالله بن عباس

عقبة بن سمعان نقل کرده که: وقتی حسین(ع) مصمم شد که به سوی کوفه روان شود، عبدالله بن عباس، نزد وی آمد و گفت: ای پسرعمو! مردم، شایع کرده‌اند که تو به سوی عراق خواهی رفت. به من بگو که چه خواهی کرد. فرمود: «آهنگ آن دارم که - إن شاء الله تعالی - همین یکی دو روز آینده، حرکت کنم». ابن عباس به او گفت: تو را از این کار، در پناه خدا قرار می‌دهم. به من بگو - خدا، تو را قرین رحمتت بدارد - که آیا به سوی مردمی می‌روی که حاکمشان را کشته‌اند و ولایتشان را به تصرف خود در آورده‌اند و دشمن خویش را بیرون رانده‌اند؟ اگر چنین کرده‌اند، به سوی آنها برو؛ اما اگر تو را خوانده‌اند و [هنوز] حاکمشان، آن جاست و بر قوم، چیره است و کارگزارانش خراج ولایت‌ها را می‌گیرند، تو را به جنگ و زد و خورد، فرا خوانده‌اند. بیم آن دارم که فریبت دهند و تکذیبت نمایند و با تو ناسازگاری کنند و یاری‌ات ندهند و بر ضد تو، شورانده شوند و از هر کس دیگری در کار دشمنی تو، سخت‌تر باشند. حسین(ع) فرمود: «از خدا خیر می‌جویم. ببینم که چه خواهد شد..».. چون شب، یا صبح بعد، فرا رسید، عبدالله بن عباس، نزد حسین(ع) آمد و گفت: ای پسرعمو! من صبوری می‌کنم؛ اما صبر ندارم. بیم دارم که در این سفر، هلاک و نابود شوی. مردم عراق، قومی حیله گرند. به آنها نزدیک مشو. در همین شهر بمان، که سرور مردم حجازی. اگر مردم عراق - چنان که می‌گویند - تو را می‌خواهند، به آنها بنویس که دشمن خویش را بیرون کنند. آن‌گاه به سوی آنها برو. اگر جز رفتن نمی‌خواهی، به سوی یمن برو که در آن جا، قلعه‌ها و دره‌هایی وجود دارد و سرزمینی پهناور است و پدرت، در آنجا پیروانی دارد و از مردم نیز دوری. آن‌گاه برای مردم، نامه می‌نویسی و دعوتگرانت را می‌فرستی. در این صورت، امیدوارم که آنچه را می‌خواهی، بی‌خطر بیابی. حسین(ع) به او فرمود: «ای پسرعمو! به خدا می‌دانم که خیرخواه و دلسوزی؛ ولی من تصمیم خود را گرفته‌ام و آهنگ رفتن دارم». ابن عباس گفت: اگر می‌روی، زنان و کودکانت را نبر. به خدا، نگرانم که همانند عثمان که [کشته شد و] زنان و فرزندانش به او می‌نگریستند، کشته شوی... به خدایی که جز او خدایی نیست، چنانچه می‌دانستم اگر موی و پیشانی ات را بگیرم تا مردم [به خاطر دعوای ما] بر من و تو گرد آیند، به رأی من، عمل می‌کنی [و از مکه نمی‌روی]، چنین می‌کردم.

در کتاب الفتوح آمده است که: حسین(ع) وارد مکه شد و مردم آن جا، بسیار خرسند شدند. بامداد و شامگاه، نزد او، رفت و آمد می‌کردند... در آن ایام، عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمر بن خطاب، در مکه بودند. آن دو با هم بر حسین(ع) وارد شدند و قصد داشتند به مدینه برگردند. ابن عمر به حسین(ع) گفت: ای ابا عبدالله! رحمت خدا بر تو باد! از خدایی که بازگشت تو به سوی اوست، پروا کن. از دشمنی این خاندان با خودتان و ستمی که بر شما کرده‌اند، آگاهی و این مرد، یزید بن معاویه، بر مردم، فرمان روا شده است. ایمن نیستم [و می‌ترسم] که مردم برای سیم و زر، به وی روی آورند و تو را بکشند و در این راه، انسان‌های بسیاری نابود شوند. از پیامبر(ص) شنیدم که می‌فرمود: «حسین، کشته می‌شود، و اگر او را کشتند و تنها نهادند و یاری‌اش نکردند، خدا تا قیامت، آنان را خوار خواهد کرد». من به تو پیشنهاد می‌کنم از در سازش - که مردم نیز آن‌گونه وارد شده‌اند - وارد شوی و چنان که در گذشته بر معاویه شکیبایی کردی، شکیبایی کن. شاید خدا، میان تو و این گروه ستمگر، حکم راند. حسین(ع) به او فرمود: «ای ابو عبدالرحمان! من با یزید، بیعت و سازش کنم، در حالی که پیامبر(ص) درباره او و پدرش، آن فرمود که فرمود؟!». ابن عباس گفت: درست گفتی، ای ابا عبدالله! پیامبر(ص) در زمان حیاتش فرمود: «ما را چه با یزید؟! خدا، او را مبارک نکند! او فرزندم و فرزند دخترم، حسین، را می‌کشد. سوگند به آنکه جانم در دست اوست، فرزندم در برابر مردمی که از او دفاع نمی‌کنند، کشته نمی‌شود، مگر آنکه خدا، میان دل‌ها و زبان‌هایشان، جدایی می‌افکند». آن‌گاه ابن عباس گریست. حسین(ع) هم با او گریست و فرمود: «ای ابن عباس! تو می‌دانی که من، فرزند دختر پیامبرم؟». ابن عباس گفت: به خدا سوگند، آری. می‌دانیم و می‌دانیم که در تمام دنیا، جز تو، کسی نیست که فرزند دختر پیامبر باشد، و این که یاری تو، بر این امت، واجب است، همانند وجوب نماز و زکات - که یکی بدون دیگری، پذیرفته نیست -. حسین(ع) فرمود: «ای ابن عباس! درباره مردمی که فرزند دختر پیامبر(ص) را از سرا و منزل و زادگاهش و از حرم پیامبرش و از همسایگی قبر او و زادگاه و مسجد و جایگاه هجرتش بیرون کردند، چه می‌گویی؛ آنان که او را نگران و ترسان، رها کردند که در جایی، آرام نگیرد و در منزلی، پناه نجوید و قصد آنان، کشتن و ریختن خون اوست، در حالی که وی به خدا شرک نورزیده است و جز او سرپرستی بر نگرفته و از آنچه پیامبر(ص) و خلیفگان پس از او بر آن بودند، جدا نشده است؟». ابن عباس گفت: درباره آنان، جز این آیه را نمی‌گویم: «آنان، به خدا و پیامبرش کفر ورزیدند و نماز را جز با حالت سستی نمی‌خوانند». «در برابر مردم، خودنمایی می‌کنند و جز اندکی، از خدا یاد نمی‌کنند. میان آن [دو گروه]، دو دل‌اند. نه با اینان‌اند و نه با آنان‌اند، و هر که خدا گم راهش ساخت، راهی برای او نخواهی یافت» و بر چنین کسانی، بزرگ‌ترین ضربه فرود خواهد آمد. و اما تو - ای پسر دختر پیامبر-، به راستی که سرآمد افتخار به پیامبر خدا(ص) و پسر همانند مریم عذرایی. ای پسر دختر پیامبر! گمان مبر که خدا، از آنچه ستمگران می‌کنند، بی‌خبر است. من گواهی می‌دهم که هر کس از همراهی تو روی بگرداند و در ستیز با تو و نبرد با پیامبرت محمد(ص) طمع ورزد، هیچ بهره‌ای نخواهد داشت. حسین(ع) فرمود: «خدایا! گواه باش». ابن عباس گفت: ای پسر دختر پیامبر! فدایت شوم! گویی مرا به سوی خود می‌خوانی و از من می‌خواهی که یاری‌ات کنم! به خدایی که جز او خدایی نیست، اگر با این شمشیرم در پیش روی تو، چنان ضربه زنم که شمشیرم، به تمامی، خرد شود، یک صدم حق تو را نگزارده ام. اینک، پیش روی تو ام. به من، فرمان بده». ابن عمر گفت: درنگ کنید! ای ابن عباس! ما را از این گرفتاری برهان. سپس ابن عمر، به حسین(ع) رو کرد و گفت: ای ابا عبدالله! در آنچه تصمیم داری، درنگ کن و از این جا به مدینه باز گرد و از در سازش با این قوم، وارد شو و از میهن خود و حرم جدت پیامبر خدا(ص)، غایب مباش و برای اینان که بهره‌ای ندارند، حجت و راهی بر ضد خود مگذار، و اگر می‌خواهی با یزید بیعت نکنی، آزاد هستی تا در کارت بنگری؛ زیرا امید است که یزید بن معاویه، جز اندکی زنده نماند و خداوند، تو را از کارش کفایت کند. حسین(ع) فرمود: «اف بر این سخن، تا آن زمان که آسمان‌ها و زمین هستند! ای عبدالله! تو را به خدا، من در این کار، دچار خطایم؟ اگر در نظر تو بر خطا هستم، مرا [از خطایم] باز گردان که من فروتن، شنوا و پذیرایم». ابن عمر گفت: نه، خدایا! خداوند، پسر دختر پیامبرش را بر خطا ننهاده است و یزید بن معاویه، در کار خلافت، همانند تو - که پاک و برگزیده نسل پیامبر خدایی - نیست؛ ولی می‌ترسم این چهره زیبا و نیکوی تو، با شمشیر، نواخته شود و از این امت، آنچه را دوست نداری، ببینی. پس با ما به مدینه باز گرد و اگر دوست نداری بیعت کنی، هرگز بیعت نکن و در خانه‌ات بنشین. حسین(ع) فرمود: «ای ابن عمر! تصور سخن تو دور است. این گروه، چه به من دست یابند و چه به من دست نیابند، مرا رها نمی‌کنند و پیوسته بر آن‌اند تا اگرچه به زور، بیعت کنم و یا مرا بکشند. ای عبدالله! مگر نمی‌دانی از پستی دنیا نزد خدای متعال است که سر یحیی بن زکریا، برای بدکاره‌ای از بدکارگان بنی اسرائیل، ارمغان برده شد، در حالی که سر با برهان، بر ضد آنان سخن می‌گفت؟ ای ابو عبدالرحمان! مگر نمی‌دانی که بنی اسرائیل، در میان طلوع سپیده تا بر آمدن خورشید، هفتاد پیامبر را می‌کشتند و پس از آن، در بازارهایشان، همگی به داد و ستد می‌نشستند، چنان‌که گویی کاری نکرده‌اند، و خدا در مورد آنان، شتاب نورزید و سپس آنان را سخت و مقتدرانه گرفت؟ و ای ابو عبدالرحمان! از خدا پروا کن و از یاری‌ام، رو بر متاب..».. سپس حسین(ع) به عبدالله بن عباس، رو کرد و گفت: ای ابن عباس! تو پسرعموی پدرم هستی و از هنگامی که تو را شناخته‌ام، پیوسته به نیکی فرمان می‌دهی و به پدرم رایزنی‌های حکیمانه می‌دادی. او پیوسته از تو خیرخواهی و رایزنی می‌خواست و تو به درستی، به او پیشنهاد می‌دادی. پس در پناه و پشتیبانی خدا، به مدینه برو و چیزی از خبرهای تو، بر من پوشیده نمی‌ماند؛ زیرا من در این حرم، نشیمن دارم و تا وقتی که ببینم مردمش مرا دوست دارند و یاری‌ام می‌کنند، همواره در آن، سکنا خواهم گزید. پس آن‌گاه که مرا وا نهند، دیگران را جایگزین آنان خواهم کرد و به سخنی چنگ خواهم زد که ابراهیم خلیل(ع)، هنگامی که در آتش افکنده شد، آن را گفت: خداوند، مرا بسنده است و او، خوب کارگزاری است! پس آتش، بر او، سرد و سلامت گشت». در آن هنگام، ابن عباس و ابن عمر، سخت گریستند و حسین(ع) نیز مدتی با آن دو، گریست. پس از آن، با آن دو خداحافظی کرد و ابن عمر و ابن عباس، به مدینه رفتند و حسین(ع) در مکه اقامت گزید.

از عبدالله بن عباس نقل است: حسین بن علی(ع) را هنگامی که به سوی عراق می‌رفت، دیدم. گفتم: ای پسر پیامبر خدا! نرو. به من فرمود: «ای ابن عباس! مگر نمی‌دانی که مرگ من، در آنجاست؟ و کشتارگاه یاران من، آنجاست؟». به او گفتم: این را از کجا می‌گویی؟ فرمود: «از رازی که برایم گفته شده است و آگاهی ای که به من داده‌اند».

گفتگوی امام(ع) با عبدالله بن زبیر

ابو جارود از امام باقر(ع) نقل می‌کند: حسین(ع) یک روز قبل از ترویه، از مکه بیرون رفت. عبدالله بن زبیر، او را بدرقه کرد و گفت: ای ابا عبدالله! موسم حج فرا رسید و تو، آن را وا می‌گذاری و به سوی عراق می‌روی؟ فرمود: «ای پسر زبیر! اگر در ساحل فرات به خاک سپرده شوم، بهتر از آن است که در آستانه کعبه به خاک سپرده شوم [و حرمت کعبه حفظ نشود]».

در کتاب أنساب الأشراف آمده است که: ابن زبیر، از حسین(ع) خواست که در مکه بماند تا او و مردم، با وی بیعت کنند و این را از آن روی گفت که به او بدگمان نشود و در گفتار، بهانه‌ای داشته باشد. آن‌گاه حسین(ع) فرمود: «اگر یک وجب، دورتر از حرم کشته شوم، نزد من، دوست داشتنی‌تر است تا در درون آن کشته شوم، و اگر دو وجب دورتر از آن کشته شوم، بهتر از آن است که یک وجب دورتر از آن کشته شوم».

سخنرانی امام(ع) هنگام بیرون رفتن از مکه

زید بن علی، از پدرش امام زین العابدین نقل می‌کند: حسین بن علی(ع)، برای یارانش سخنرانی کرد و خدای را سپاس گفت و ستود و سپس فرمود: «ای مردم! قلاده مرگ برای فرزندان آدم، چونان گردنبند بر گردن دختر جوان است [و حتمی است]، و اشتیاقی فراوان به دیدار گذشتگانم دارم، چونان اشتیاق یعقوب به یوسف و برادرش. به راستی که مرا قتلگاهی است که آن را ملاقات می‌کنم و گویا به بندهایم می‌نگرم که درندگان بیابان‌ها، آنها را از هم می‌گسلند و شکم‌های خود را از آن می‌آکنند. خشنودی خدا، خشنودی خانواده ماست. بر بلای او بردباریم تا پاداش بردباران را به ما ببخشد. حرم و خاندان پیامبر، از او جدا نیستند و اعضای آن، هرگز از هم جدا نمی‌شوند و آنان در بهشت برین، جمع می‌شوند و دیدگان او (پیامبر(ص)) به آنان، روشن می‌گردد و وعده خدا درباره آنان، تحقق می‌یابد. هان! هر کس آماده است جان خود را در راه ما بدهد، با ما همسفر شود. من - إن شاء الله - فردا حرکت می‌کنم». آن‌گاه به سوی دشمن برخاست و به شهادت رسید. درود خدا بر او باد!.

تاریخ بیرون رفتن امام(ع) از مکه

ابراهیم بن عمر یمانی، از امام صادق(ع) نقل کرده است که: حسین بن علی(ع) روز ترویه به سوی عراق حرکت کرد. او به قصد عمره، وارد مکه شده بود. معاویة بن عمار از امام صادق(ع) این چنین آورده است: حسین بن علی(ع) در ذی حجه، عمره گزارد و در روز ترویه به عراق رفت، در حالی که مردم به منا می‌رفتند.

دو نکته تاریخی و فقهی درباره خروج امام(ع) از مکه

درباره خروج امام حسین(ع) از مکه در دهه اول ذی حجه، باید دو نکته تاریخی و فقهی را بررسی کرد:

1. نکته تاریخی: این که امام حسین(ع) در دهه اول ذی حجه، از مکه خارج شده، ظاهرا مورد اتفاق مورخان است؛ اما درباره روز خروج ایشان، اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی روز خروج را سوم، برخی هفتم، برخی هشتم و برخی نهم ذی حجه گزارش کرده‌اند؛ ولی قول مشهور و درست‌تر، این است که امام(ع) در روز ترویه؛ یعنی هشتم ذی حجه، از مکه خارج شده است. روایت صحیحی که معاویة بن عمار از امام صادق(ع) نقل کرده نیز این نظر را تأیید می‌کند.
2. نکته فقهی: شهرت یافته که امام حسین(ع) در روز ترویه، حج خود را به عمره تبدیل کرد و از مکه، خارج شد. گویا مبدأ اصلی این شهرت، سخن شماری از مقتل‌نگاران و سیره‌نویسان است. از جمله، علامه مجلسی در تبیین علت رفتن امام(ع) از مدینه به مکه و خروج از مکه در موسم حج، گفته است: از خبرهای گذشته، برایت روشن شد که امام حسین(ع) از ترس کشته شدن، از مدینه به مکه گریخت و همین طور، پس از آنکه دریافت آنها می‌خواهند غافلگیرانه او را بکشند، از مکه هم رفت تا جایی که برایش فراهم نشد که حجش را به پایان ببرد. پس او - که جان من و پدر و مادر و فرزندانم، فدای او باد! - از احرام، خارج شد و نگران و چشم انتظار، از مکه بیرون رفت. آنان - که خدا لعنتشان کند! - همه مناطق را بر او تنگ کردند و جایی برای گریز او نگذاشتند. در کتاب‌های معتبری دیدم که یزید، عمرو بن سعید بن عاص را با سپاهی عظیم، راهی کرد و او را مسئول حج قرار داد و امیر حج‌گزاران کرد، در حالی که به او سفارش کرده بود که امام حسین(ع) را پنهانی دستگیر کند و اگر نشد، ترور کند. عمرو بن سعید، سی تن از امویان شیطان‌صفت را در لابه‌لای حج گزاران فرستاد و دستور داد که در هر حال و وضعیتی که ممکن شد، امام حسین(ع) را بکشند؛ ولی امام(ع) زمانی که متوجه ماجرا شد، از احرام حج، بیرون آمد و عمره تمتع را به عمره مفرده تبدیل کرد. ولی این سخن، قابل قبول نیست؛ زیرا: اولاً، روایت معاویة بن عمار و نیز روایت ابراهیم بن عمیر یمانی - که از نظر سند، معتبرند-، به روشنی دلالت دارند که عمره امام حسین(ع)، عمره مفرده بوده، نه عمره تمتع. بنا بر این، امام(ع) هنگام خروج از مکه، اساساً محرم نبوده و از این جهت، مشکلی نداشته است. متن روایت معاویة بن عمار، این است که وی از امام صادق(ع) پرسید: تفاوت کسی که عمره تمتع انجام می‌دهد، با عمره گزار مفرده چیست؟ ایشان فرمود:«إِنَّ‏ الْمُتَمَتِّعَ‏ مُرْتَبِطٌ بِالْحَجِّ‏ وَ الْمُعْتَمِرَ إِذَا فَرَغَ مِنْهَا ذَهَبَ حَيْثُ شَاءَ وَ قَدِ اعْتَمَرَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ(ع) فِي ذِي الْحِجَّةِ ثُمَّ رَاحَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ إِلَى الْعِرَاقِ وَ النَّاسُ يَرُوحُونَ إِلَى مِنًى وَ لَا بَأْسَ بِالْعُمْرَةِ فِي ذِي الْحِجَّةِ لِمَنْ لَا يُرِيدُ الْحَجَّ». اعمال عمره‌گزار متمتع، به حج، متصل می‌شود؛ اما عمره‌گزار مفرده، وقتی فارغ شد، هر جا که بخواهد، می‌رود. حسین بن علی(ع) در ذی حجه، عمره مفرده گزارد و در روز ترویه، عازم عراق شد، در حالی که مردم، عازم منا بودند، و اشکالی ندارد که کسی که قصد حج ندارد، در ماه ذی حجه، عمره مفرده به جا آورد. ثانیاً، از نظر فقهی، تبدیل احرام حج به عمره، صحیح نیست و کسی که محرم به احرام حج است، اگر نتواند حجش را به انجام برساند، تنها با قربانی کردن، از احرام بیرون می‌آید و حج او تبدیل به عمره نمی‌گردد. فقیه بزرگوار آیت الله سید محسن حکیم، در این باره می‌گوید: این که در برخی از کتاب‌های مقتل آمده است که امام حسین(ع) عمره‌اش را به عمره مفرده تبدیل کرد - که نشان می‌دهد ایشان، عمره تمتع به جا آورده بوده و از آن، به عمره مفرده عدول کرده است-، در برابر احادیث وارد شده از اهل بیت(ع)، قابل اعتماد نیست. بدیهی است که اگر دلیل قابل اعتمادی وجود داشت که امام حسین(ع) احرام حج خود را به عمره تبدیل کرده است، فقها بر خلاف آن، فتوا نمی‌دادند؛ اما همان‌طور که اشاره شد، نه تنها دلیلی بر این نکته وجود ندارد، بلکه دلایلی بر خلاف آن نیز در دست است.

حرکت کاروان امام حسین(ع) از مکه تا کربلا

بر پایه صحیح‌ترین گزارش‌ها، کاروان امام حسین(ع) پس از چهار ماه و پنج روز اقامت در مکه، روز سه شنبه هشتم ذی حجه سال شصت هجری، مکه را به سوی کوفه ترک کرد؛ اما هنگامی که به نزدیکی کوفه رسید، به دلیل ممانعت سپاهیان ابن زیاد، مجبور به فرود آمدن در کربلا گردید. گفتنی است که امام(ع) در آغاز حرکت، به جای آنکه از مکه به سوی شمال شرق و منزل صفاح (نخستین منزل مسیر مکه به کوفه) برود، به سمت تنعیم در شمال غرب و در مسیر مدینه، حرکت کرد و بدین‌سان، حدود نه کیلومتر، راه خود را دور نمود. احتمالا این اقدام، ترفندی بر ضد تعقیب مأموران حکومت بود که قصد ممانعت از حرکت امام(ع) به سوی کوفه داشتند. منازلی که این کاروان طی کرده، به ترتیب، عبارت‌اند از: ۱. مکه، ۲. تنعیم، ۳. صفاح، ۴. بستان ابن عامر، ۵. ذات عرق، ۶. غمره، ۷. مسلح، ۸. افیعیه، ۹. معدن بنی سلیم، ۱۰. عمق، ۱۱. سلیلیه، ۱۲. ربذه، ۱۳. مغیثة الماوان، ۱۴. نقره، ۱۵. حاجر، ۱۶. سمیراء، ۱۷. توز، ۱۸. فید، ۱۹. اجفر، ۲۰. خزیمیه، ۲۱. زرود، ۲۲. ثعلبیه، ۲۳. بطان، ۲۴. شقوق، ۲۵. زباله، ۲۶. قاع، ۲۷. عقبه، ۲۸. واقصه، ۲۹. شراف، ۳۰. ذو حسم، ۳۱. بیضه، ۳۲. عذیب الهجانات، ۳۳. رهیمه، ۳۴. قصر بنی مقاتل، ۳۵. طف، و ۳۶. کربلا. بر اساس محاسبات انجام شده، کاروان امام(ع)، این منازل را با مسافتی حدود ۱۴۴۷ کیلومتر، در مدت تقریبا ۲۵ روز طی کرد و روز دوم محرم سال ۶۱ هجری، وارد کربلا شد.

همراهان امام(ع)

در کتاب الطبقات الکبری آمده است که: مردم عراق برای حسین(ع) پیک‌ها و نامه‌ها فرستادند و او را نزد خود، فرا خواندند و او با خانواده‌اش و شصت نفر از بزرگان کوفه، در روز دوشنبه دهم ذی حجه سال شصت، راهی عراق شد.

و در کتاب الملهوف آمده است که: انگیزه همراه بردن محارم و خانواده از سوی حسین(ع) می‌تواند آن باشد که اگر آنان را در حجاز یا شهرهای دیگر می‌گذاشت، یزید -که خدا لعنتش کند- برای دستگیری آنان اقدام می‌کرد و با خوار کردن و بدرفتاری با آنان، چنان می‌کرد که حسین(ع) را از جهاد و شهادت، باز دارد و حسین(ع) با دستگیری ایشان توسط یزید بن معاویه، از پایگاه سعادت، دور می‌ماند.

در کتاب الفتوح آمده است که: حسین(ع) یارانش را - که به همراه او، قصد رفتن به عراق داشتند - گرد آورد و به هر یک، ده دینار و یک شتر برای حمل توشه و اثاثشان داد. آن‌گاه خانه خدا و صفا و مروه را طواف نمود و آماده رفتن شد و دختران و خواهرانش را بر کجاوه‌ها سوار کرد. حسین(ع) روز سه شنبه، روز ترویه، هشتم ذی حجه، به همراه ۸۲ نفر از پیروان و خانواده‌اش، از مکه بیرون رفت.

ناکامی مأموران عمرو بن سعید در جلوگیری از رفتن امام(ع)

در الأخبار الطوال آمده است که: چون حسین(ع) از مکه بیرون آمد، فرمانده پاسبانان عمرو بن سعید بن عاص (فرماندار مکه) با گروهی نظامی، جلو ایشان را گرفت و گفت: فرمانروا به تو دستور می‌دهد برگردی. برگرد؛ وگر نه من از حرکت تو، جلوگیری می‌کنم. حسین(ع) سخن او را نپذیرفت و دو گروه با تازیانه با یکدیگر، درگیر شدند. چون این گزارش به عمرو بن سعید رسید، ترسید که کار، دشوار شود. پس به فرمانده پاسبانان خود، پیام داد که باز گردد.

در الکامل فی التاریخ آمده است که: حسین(ع) روز ترویه، حرکت کرد و فرستادگان عمرو بن سعید بن عاص - که از سوی یزید بن معاویه با برادرش یحیی، امیر حجاز بود - به او اعتراض کردند و او را از رفتن، باز می‌داشتند؛ ولی حسین(ع) نپذیرفت و حرکت کرد، و به روی هم تازیانه زدند؛ ولی حسین(ع) و یارانش، نپذیرفتند.

نامه امام(ع) به بنی هاشم و خبر دادن از آینده

زراره از امام باقر(ع) نقل می‌کند: حسین بن علی(ع) از مکه به محمد بن علی (ابن حنفیه) نامه نوشت که: «به نام خدای بخشنده مهربان. از حسین بن علی، به محمد بن علی و خویشاوندان او از بنی هاشم. اما بعد، همانا هر کس به من بپیوندد، شهید می‌شود و هر کس به من نپیوندد، پیروزی نخواهد یافت. و السلام!».

در الحدائق الوردیة آمده است که: چون حسین(ع) در بستان بنی عامر فرود آمد، به محمد بن حنفیه و خاندانش نوشت: «از حسین بن علی، به محمد بن علی و خانواده‌اش. اما بعد، شما اگر به من پیوستید، شهید می‌شوید و اگر از پیوستن، خودداری کردید، به پیروزی نخواهید رسید. والسلام!».

نامه یزید به ابن زیاد برای کشتن امام(ع)

در تاریخ الیعقوبی نقل است که: حسین از مکه رو به سوی عراق نهاد و یزید به عبیدالله بن زیاد - که او را بر عراق گمارده بود-، نوشت: «به من، گزارش شده که مردم کوفه، درباره آمدن حسین به کوفه، به او نامه نوشته‌اند و او از مکه به سوی آنان حرکت کرده و شهر تو، از میان همه شهرها و روزگارت، از میان همه روزها به او دچار شده است. اگر او را کشتی، که هیچ؛ و گر نه به نسب خودت و پدرت عبید، باز خواهی گشت. زنهار، که او از دستت در نرود!».

یادکرد امام(ع) از شهادت یحیی بن زکریا(ع) در مسیر

علی بن یزید، از امام زین العابدین(ع) نقل می‌کند: با حسین(ع) حرکت کردیم. ایشان در هیچ منزلی فرود نیامد و از آنجا بر نخاست، جز آنکه از یحیی بن زکریا(ع) و شهادت او، یاد کرد. روزی فرمود: «از پستی دنیا در نزد خدا، این که سر یحیی بن زکریا به بدکاره‌ای از بدکارگان بنی اسرائیل، هدیه شد».

خودداری امام(ع) از پذیرش امان عمرو بن سعید

حارث بن کعب والی، از امام زین العابدین(ع) اینگونه نقل می‌کند: هنگامی که از مکه بیرون آمدیم، نامه عبدالله بن جعفر و دو پسرش، عون و محمد، رسید که به حسین بن علی(ع) نوشته بود: «اما بعد، تو را به خدا، آن‌گاه که این نامه را دیدی، باز گرد که بیم دارم این سفری که در پیش داری، موجب مرگ تو و نابودی خاندانت گردد. اگر اینک نابود گردی، نور زمین، خاموش می‌شود؛ زیرا تو راه نمای ره یافتگان و امید مؤمنانی. پس در رفتن، شتاب مکن، که من در پی نامه ره سپارم. والسلام!». عبدالله بن جعفر، نزد عمرو بن سعید رفت و با وی، چنین سخن گفت: به حسین، نامه‌ای بنویس و او را امان بده و به او وعده نیکی و بخشش بده و در نامه خود، تعهد کن و از او بخواه که باز گردد. شاید اطمینان یابد و باز آید. عمرو بن سعید گفت: هر چه می‌خواهی، بنویس و پیش من بیاور تا بر آن، مهر بزنم. عبدالله بن جعفر، نامه را نوشت و نزد عمرو بن سعید برد و به او گفت: به آن، مهر بزن و همراه برادرت یحیی بن سعید بفرست که کاملا اطمینان یابد و بداند که داستان، جدی است. عمرو، چنان کرد. وی کارگزار یزید بن معاویه در مکه بود. یحیی و عبدالله بن جعفر به حسین(ع) رسیدند و پس از آنکه یحیی بن عمرو، نامه را برایش خواند، [به نزد عمرو] باز گشتند و گفتند: نامه را برایش خواندیم و به وی اصرار کردیم و از جمله عذرهایی که آورد، این بود که: «خوابی دیده‌ام که پیامبر(ص) در آن بود و دستوری یافته‌ام که آن را انجام می‌دهم، به ضررم باشد، یا به سودم». به او گفت[یم]: این خواب، چه بود؟ گفت: «به هیچ کس نگفته‌ام و به هیچ کس نخواهم گفت تا به پیشگاه پروردگارم بروم».

دیدار فرزدق در صفاح

عبدالله بن سلیم و مذری نقل می‌کنند که: آمدیم تا به صفاح رسیدیم. فرزدق بن غالب شاعر را دیدیم که مقابل حسین(ع) ایستاد و به ایشان گفت: خدا حاجت تو را بدهد و آرزویت را بر آورد! حسین(ع) به او فرمود: «خبر مردمی را که پشت سر نهادی، با ما بگو». فرزدق گفت: از شخص آگاهی پرسیدی! دل‌های مردم با توست و شمشیرهایشان با بنی امیه. تقدیر از آسمان می‌رسد و خدا هر چه بخواهد، انجام می‌دهد». حسین(ع) به او فرمود: «راست گفتی. کار، به دست خداست و خدا هر چه بخواهد، انجام می‌دهد و هر روزی، پروردگار ما، در کاری است. اگر تقدیر، به خواست ما فرود آید، خدا را بر نعمت‌هایش سپاس می‌گزاریم و او یاور بر سپاسگزاری است و اگر تقدیر، مانع خواسته ما شود، کسی که انگیزه پاک و منش پرهیزگارانه دارد، ستم نکرده است». آن‌گاه حسین(ع) مرکبش را حرکت داد و گفت: «درود بر تو!» و از هم جدا شدند.

از فرزدق اینچنین نقل است: حسین(ع) در بازگشتم از کوفه، با من دیدار کرد و فرمود: «ای ابو فراس! چه خبر؟». گفتم: راست بگویم؟ فرمود: «راستی را می‌خواهم». گفتم: دل‌ها با تو‌اند؛ ولی شمشیرها با بنی امیه! و البته یاری، از جانب خداست. فرمود: «می بینم که راست می‌گویی. مردم، بردگان ثروت‌اند و دین بر زبانشان بازیچه است، تا جایی که درآمد زندگی‌شان، با دین، افزایش می‌یابد. بر گرد آن می‌چرخند و چون با سختی‌ها دچار آزمون شدند، دینداران، اندک می‌شوند».

دیدار بشر بن غالب در ذات عرق

در کتاب الفتوح آمده است که: چون حسین(ع) به ذات عرق رسید، در آنجا مردی از بنی اسد به نام بشر بن غالب، با او دیدار کرد. حسین(ع) به او فرمود: «مرد کدام قبیله‌ای؟». گفت: مردی از بنی اسد. فرمود: «از کجا می‌آیی، ای مرد اسدی؟». گفت: از عراق. فرمود: «مردم عراق را چگونه پشت سر نهادی؟». گفت: ای فرزند دختر پیامبر خدا! دل‌هایی را پشت سر نهادم که با تو بودند و شمشیرهایی را که با بنی امیه بودند. حسین(ع) به او فرمود: «راست می‌گویی، برادر عرب! خداوند متعال، هر چه را بخواهد، انجام می‌دهد و هر چه را اراده کند، به آن حکم می‌نماید».

نامه امام(ع) به مردم کوفه و شهادت فرستاده امام(ع)

از محمد بن قیس نقل شده: حسین(ع) آمد و چون به منزلگاه حاجر در بطن الرمه رسید، قیس بن مسهر صیداوی را سوی مردم کوفه فرستاد و همراه او برای آنان، چنین نوشت: «به نام خدای بخشنده مهربان. از حسین بن علی، به برادرانش از مؤمنان و مسلمانان. درود بر شما! ستایش می‌کنم خدایی را که جز او خدایی نیست. اما بعد، به راستی که نامه مسلم بن عقیل، به من رسید که از نیکونظری و فراهم آمدن جمع شما برای یاری ما و گرفتن حق ما، خبر می‌داد. از خدا خواستم که با ما نیکی کند و شما را بر این کار، پاداش بزرگ دهد. از مکه به روز سه‌شنبه هشتم ذی حجه، روز ترویه، به سوی شما رهسپار شده‌ام. هنگامی که پیک من نزد شما رسید، در کار خویش شتاب کنید و بکوشید که من، همین روزها نزد شما می‌رسم، إن شاء الله! سلام بر شما و رحمت و برکات خدا [بر شما]!». مسلم بن عقیل، ۲۷ روز پیش از آنکه کشته شود، برای حسین(ع) نوشته بود: «اما بعد، راه نما، به کسان خود، دروغ نمی‌گوید. جماعت مردم کوفه، با شمایند. هنگامی که نامه مرا خواندی، حرکت کن. درود بر تو باد!». حسین(ع) همراه با کودکان و زنان، رهسپار شد و همچنان آمد و توقف نمی‌کرد. قیس بن مسهر صیداوی، با نامه حسین(ع) به سوی کوفه آمد تا به قادسیه رسید. حصین بن نمیر، او را دستگیر کرد و نزد عبیدالله فرستاد. عبیدالله بن زیاد گفت: بالای قصر برو و دروغگوی زاده دروغگو را نفرین کن. وی، بالا رفت و گفت: ای مردم! اینک حسین بن علی، بهترین آفریده خدا، فرزند فاطمه دختر پیامبر خدا، می‌رسد. من، فرستاده او به سوی شمایم و در منزلگاه حاجر، از او جدا شدم. به او پاسخ مثبت دهید. آن‌گاه، عبیدالله و پدرش را نفرین کرد و برای علی بن ابی طالب، آمرزش خواست. عبیدالله بن زیاد، دستور داد او را از فراز قصر به زیر افکنند، که بیفکندند و در هم شکست و در گذشت.

توقف در خزیمیه و رویدادهای آن

در کتاب الفتوح آمده است که: حسین(ع) حرکت کرد تا به خزیمیه رسید و یک شبانه روز، در آنجا ماند. چون صبح شد، خواهرش زینب دختر علی(ع)، به او رو کرد و گفت: برادرم! چیزی را که دیشب شنیده‌ام، به آگاهی‌ات برسانم؟ حسین(ع) فرمود: «آن چیست؟». گفت: شب برای انجام دادن کاری بیرون رفتم. صدایی شنیدم که می‌گفت: هان، ای دیده! بکوش و از سرشک، لبریز شو. کیست که پس از من، بر این شهیدان بگرید؟ بر گروهی که مرگ، آنان را می‌راند، بدان‌جا که وعده‌اش تحقق یابد. حسین(ع) به او فرمود: «خواهرم! تقدیر، انجام می‌شود».

دعوت امام(ع) از زهیر بن قین برای یاری کردن او در منزل زرود

از کتاب الأخبار الطوال آورده شده که: حسین(ع) به زرود رسید و خیمه برافراشته‌ای دید. در مورد آن پرسید. گفتند: از آن زهیر بن قین است. او به حج رفته بود و از مکه به کوفه می‌آمد. حسین(ع) نزد او فرستاد که: «به دیدارم بیا تا با تو سخن بگویم». او از دیدار، سر باز زد. همسر زهیر که همراهش بود، به او گفت: سبحان الله!! فرزند پیامبر خدا(ص)، به سوی تو می‌فرستد و تو، پاسخ نمی‌دهی؟! پس برخاست و به سوی حسین(ع) رفت و چیزی نگذشت که با چهره درخشان، بازگشت. آن گاه، دستور داد خیمه‌اش را بر کندند و آن را در کنار خیمه حسین(ع)، بر پا کردند. سپس به همسرش گفت: تو را طلاق دادم. با برادرت برو تا به منزلت برسی. من، جان خود را آماده مرگ در کنار حسین(ع) کرده‌ام. پس به یاران همراهش گفت: هر یک از شما شهادت را دوست دارد، بایستد و هر کس نمی‌پسندد، برود. هیچ یک، همراه او نماند و همگی با همسر و برادرش رفتند تا به کوفه رسیدند.

اخبار فرود آمدن امام(ع) در ثعلبیه

حکم بن عتیبه نقل کرده است که: مردی در ثعلبیه با حسین بن علی(ع) که می‌خواست به کربلا برود، دیدار کرد. بر او وارد شد و سلام کرد. حسین(ع) به او فرمود: «تو از کدام سرزمینی؟». گفت: از مردم کوفه‌ام. فرمود: «سوگند به خدا - ای برادر کوفی - که اگر تو را در مدینه دیده بودم، نشانه جبرئیل(ع) را در خانه‌مان و وحی آوردنش را بر جدم، به تو نشان می‌دادم. ای برادر کوفی! آیا می‌شود که آبشخور دانش مردم، ما باشیم و اینک، آنان بدانند و ما ندانیم؟ این، نمی‌شود».

خبر شهادت مسلم بن عقیل

در کتاب الأخبار الطوال آمده است که: حسین(ع) چون از زرود حرکت کرد، مردی از بنی اسد را دید و از او درباره اخبار کوفه پرسید. گفت: هنوز از کوفه بیرون نیامده بودم که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه کشته شدند و خودم دیدم که کودکان، پاهای آن دو را گرفته بودند و بر زمین می‌کشیدند. امام حسین(ع) فرمود: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾. جان‌های خود را به خداوند، وا می‌گذاریم». آن مرد به امام حسین(ع) گفت: ای پسر پیامبر خدا! تو را به خدا سوگند می‌دهم که جان خود را و جان‌های خاندانت را که همراه تو می‌بینم، حفظ کنی. به جای خود، برگرد و رفتن به کوفه را رها کن. به خدا سوگند، در آن شهر، برای تو یاوری نیست. فرزندان عقیل - که همراه حسین(ع) بودند - گفتند: ما را پس از مرگ برادرمان مسلم، نیازی به زندگی نیست و هرگز باز نمی‌گردیم تا کشته شویم. حسین(ع) فرمود: «پس از ایشان، خیری در زندگی نیست». آن گاه، حرکت کرد و چون به منزل زباله رسید، فرستاده محمد بن اشعث و عمر بن سعد - که او را به درخواست مسلم، با نامه‌ای حاکی از بی‌وفایی و پیمان شکنی مردم کوفه بعد از بیعتشان، گسیل داشته بودند-، رسید. حسین(ع) چون آن نامه را خواند، به درستی خبر کشته شدن مسلم و هانی، یقین کرد و سخت اندوهگین شد. آن مرد، خبر کشته شدن قیس بن مسهر را هم داد؛ همان پیکی که امام(ع) او را از بطن الرمه، فرستاده بود. گروهی از ساکنان منزل‌های میان راه که به امام(ع) پیوسته بودند و می‌پنداشتند امام(ع) پیش یاران و پیروان خود خواهد رفت، چون این خبر را شنیدند، پراکنده شدند و کسی جز یاران خاص حسین(ع)، باقی نماند.

از کتاب الفتوح آورده شده که: به حسین بن علی(ع) خبر رسید که مسلم بن عقیل، کشته شد. این، هنگامی بود که مردی کوفی بر او وارد شده بود. پس حسین(ع) فرمود: «از کجا آمده‌ای؟». مرد گفت: از کوفه. پیش از آنکه بیرون بیایم، مسلم بن عقیل و هانی بن عروه مذحجی را - که رحمت خدا بر آن دو باد-، کشته و [پیکرشان را] آویخته بر صلیب از طرف پاها در بازار قصابان دیدم که سرشان را برای یزید، فرستاده بودند. حسین(ع) سخت گریست و گفت: ««إنا لله و إنا إلیه راجعون».

رسیدن خبر شهادت ابن‌یقطر در منزلگاه زباله

در کتاب الإرشاد آمده است که: حسین(ع) حرکت کرد تا به زباله رسید. پس خبر شهادت عبدالله بن یقطر به او رسید. پس نامه‌ای بیرون آورد و بر مردم خواند: «به نام خداوند بخشنده مهربان. اما بعد، گزارشی دردناک و ناگوار، رسیده است: کشته شدن مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبدالله بن یقطر. شیعیان ما، ما را بی‌یاور گذاشته‌اند. پس هر کس از شما می‌خواهد که باز گردد، منعی نیست. باز گردد، که حقی بر او نداریم». مردم، یکباره از پیرامون وی، پراکنده شدند و راه راست و چپ گرفتند و او ماند و یارانش که از مدینه با وی همراه بودند، و نیز تعداد اندکی از آنان که در طول مسیر به او پیوسته بودند. امام(ع) این کار را از آن رو کرد که می‌دانست بادیه‌نشینان، به این پندار، از پی او آمده‌اند که او به سوی شهری می‌رود که مردمش به اطاعت وی، استوارند و نخواست با وی بیایند و ندانند کجا می‌روند.

همچنین در کتاب أنساب الأشراف آمده است که: هنگامی که به حسین(ع) خبر کشته شدن ابن یقطر رسید، خطبه خواند و فرمود: «ای مردم! شیعیان ما، ما را تنها گذاردند و مسلم، هانی، قیس بن مسهر و ابن یقطر، کشته شدند. پس هر کس از شما که می‌خواهد برگردد، برگردد». پس مردمی که همراه او بودند، دسته‌دسته پراکنده شدند و راه راست و چپ را در پیش گرفتند، تا این که با یارانی که از حجاز با او آمده بودند، تنها ماند.

سخنی درباره شهادت پیک‌های امام حسین(ع)

بر پایه گزارش منابع تاریخی، سه تن از پیک‌های امام حسین(ع) توسط ابن زیاد، به شهادت رسیده‌اند:

1. ابو رزین سلیمان: سلیمان، از خدمت‌گزاران امام حسین(ع) بود و از این‌رو، «سلیمان مولی الحسین(ع)» نامیده می‌شد. وی، نخستین شهید نهضت حسینی است؛ چراکه او، حامل نامه یاری‌طلبی امام(ع) به سران بصره بود و یکی از آنان به نام منذر بن جارود، در شبی که ابن زیاد می‌خواست صبح روز بعد از آن به سوی کوفه حرکت کند، موضوع را به وی گزارش کرد و ابن زیاد هم سلیمان را فرا خواند و گردن زد.
2. عبدالله بن یقطر: در برخی گزارش‌ها آمده که ابن یقطر، نامه امام(ع) را برای مسلم می‌برد که دستگیر و شهید گردید و در برخی گزارش‌ها نیز وی حامل نامه مسلم به امام(ع) دانسته شده است. برخی نیز شهادت وی را در کربلا گفته‌اند.
3. قیس بن مسهر: قیس، پیکی بسیار فعال بود و بارها از کوفه برای امام(ع) پیام برد و پیام امام(ع) را به کوفیان رساند.

ورود امام(ع) به منزلگاه عقبه و رخدادهای آن

رؤیای امام(ع)

شهاب بن عبد ربه از امام صادق نقل می‌کند: چون حسین بن علی(ع) بر بالای عقبة البطن رفت، به یارانش فرمود: «من، حتما کشته خواهم شد». گفتند: چه طور یقین کردی، ای ابا عبدالله؟از مکه تا کربلا فرمود: «به سبب خوابی که دیدم». گفتند: آن خواب، چیست؟ فرمود: «سگ‌هایی را دیدم که بر من حمله کردند و سخت‌ترین حمله، از سوی سگی سیاه و سفید بود».

خبر دادن امام(ع) از شهادت خود

از عبدالله بن سلیمان اسدی و منذر بن مشمعل اسدی نقل است: چون هنگام سحر شد، حسین(ع) به یارانش دستور داد که آب بسیار برگیرند. سپس حرکت کرد تا به بطن العقبه رسید و در آنجا فرود آمد. پیرمردی از بنی عکرمه به نام عمرو بن لوذان با امام(ع) دیدار کرد و پرسید: کجا می‌روی؟ حسین(ع) به وی فرمود: «کوفه». پیرمرد گفت: تو را به خدا سوگند، باز گرد. به خدا سوگند، جز بر نیزه‌ها و شمشیرهای تیز، وارد نمی‌شوی. کسانی که به دنبال شما فرستاده‌اند، اگر کار جنگ را خود، انجام می‌دادند و کارها را آماده می‌کردند تا شما بر آنها وارد می‌شدی، رفتن، قابل قبول بود؛ اما با چنین وضعی که گزارش می‌کنی، من عقیده ندارم که بروی. امام(ع) به وی فرمود: «ای بنده خدا! رأی تو، بر من، پنهان نیست؛ لیکن خواست خداوند متعال، مغلوب نمی‌شود». سپس فرمود: «به خدا سوگند، آنان مرا رها نمی‌کنند تا این خون بسته را از درونم بیرون کشند و وقتی چنین کردند، خداوند، کسی را بر آنان مسلط می‌کند که خوارشان سازد و خوارترین مردمان شوند».

فرود آمدن امام(ع) و یارانش در منزلگاه شراف و آب برداشتن از آنجا

از عبدالله بن سلیم اسدی و مذری بن مشمعل اسدی نقل شده است که: حسین(ع) آمد تا به منزل شراف رسید. چون سحر شد، به جوانان دستور داد که آب فراوان بردارند و سپس از آنجا حرکت کردند.

فرستاده شدن حر، برای آوردن امام(ع) به کوفه

در کتاب الطبقات الکبری آمده است که: عبیدالله، جنگجویان را جمع کرد و به آنان، عطایایی بخشید و به شرطه‌ها (پاسبانان) نیز هدیه داد. آن‌گاه، حصین بن تمیم طهوی را به قادسیه فرستاد و به وی گفت: در آنجا بمان و هر که را نشناختی، دستگیر کن. حسین(ع)، قیس بن مسهر اسدی را به سوی مسلم بن عقیل - پیش از آنکه خبر شهادتش به وی برسد - فرستاده بود. حصین، قیس را دستگیر کرد و به سوی عبیدالله فرستاد. عبیدالله به وی گفت: خداوند، مسلم را کشت. پس در میان مردم برخیز و به دروغگو پسر دروغگو، دشنام بده. قیس، بر منبر رفت و گفت: ای مردم! من از حسین بن علی در منزلگاه حاجر، جدا شدم و من، فرستاده او به سوی شمایم. او از شما یاری می‌خواهد. عبیدالله، دستور داد او را از بالای قصر، انداختند و جان داد. حصین بن تمیم (نمیر)، حر بن یزید یربوعی (از قبیله بنی ریاح) را با هزار نفر به سوی حسین(ع) فرستاد و گفت: او را همراهی کن و مگذار برگردد که وارد کوفه شود و راه را بر او تنگ کن. حر بن یزید، چنین کرد و حسین(ع) راه عذیب را در پیش گرفت تا به دامنه و سراشیبی نجف رسید و در قصر (منزلگاه) ابو مقاتل، فرود آمد.

بسته شدن راه بر امام(ع) توسط حر

از ابو مخنف نقل است: عبیدالله بن زیاد، حر بن یزید را فرستاد تا راه را بر حسین(ع) ببندد. وقتی حسین(ع) در راه، حرکت می‌کرد، دو مرد اعرابی از قبیله بنی اسد، با ایشان برخورد کردند. [حسین(ع)] از اخبار پرسید. گفتند: ای پسر پیامبر خدا! به راستی که دل‌های مردم، با شماست و شمشیرهایشان، رو در روی شما. برگرد! سپس، از کشته شدن مسلم و یارانش خبر دادند. حسین(ع) استرجاع کرد (انا لله گفت). فرزندان عقیل به وی گفتند: به خدا سوگند، باز نمی‌گردیم تا این که انتقام خون خود را بگیریم و یا همه کشته شویم. حسین(ع) به بادیه‌نشینانی که در راه به وی پیوسته بودند، فرمود: «هر یک از شما که می‌خواهد برگردد، باز گردد. ما بیعت خود را برداشتیم». همه رفتند و حسین(ع) با خانواده و چند نفر از یارانش باقی ماند. حسین(ع) به راه ادامه داد تا به نزدیک حر بن یزید رسید. یاران حسین(ع)، چون سپاه را از دور دیدند، تکبیر گفتند. حسین(ع) به آنان فرمود: «تکبیر برای چیست؟». گفتند: درخت خرما دیده‌ایم. یکی از یاران گفت: به خدا سوگند، در این مکان، درخت خرما نبوده است. گمان می‌کنم که شما سرهای اسبان و نوک نیزه‌ها را دیده‌اید. حسین(ع) فرمود: «به خدا سوگند، من نیز چنین عقیده‌ای دارم». به پیش رفتند تا حر بن یزید و سپاهش به آنان برخوردند. او به حسین(ع) گفت: من مأمورم که هر کجا تو را دیدم، نگه دارم و بر تو سخت بگیرم و نگذارم که از اینجا حرکت کنی. حسین(ع) فرمود: «در این صورت، با تو نبرد می‌کنم. بپرهیز از این که با کشتن من، بدبخت شوی، مادرت به عزایت بنشیند!». حر گفت: به خدا سوگند، اگر عربی جز تو - هر کس که بود - در چنین شرایطی که تو داری، این سخن را می‌گفت، من نیز همین سخن را به مادرش می‌گفتم؛ ولی به خدا سوگند، نمی‌توانم نام مادر تو را جز به بهترین شیوه ببرم. حسین(ع) به حرکت، ادامه داد و حر نیز همراه او می‌رفت و از بازگشت به جایی که از آن آمده بود و از ورود به کوفه، ممانعت می‌کرد، تا این که در روستایی نزدیک کوفه به نام اقساس مالک، فرود آمد. حر، جریان را برای عبیدالله نوشت.

عبدالله بن منصور از امام صادق از جدش امام زین العابدین اینگونه نقل می‌کند: حسین(ع) در منزل رهیمه فرود آمد. عبیدالله بن زیاد، حر بن یزید را با هزار سوار، در پی او فرستاد. حر می‌گوید: وقتی از خانه‌ام بیرون آمدم تا به سوی حسین(ع) روانه شوم، سه بار شنیدم که: ای حر! تو را به بهشت، مژده باد!». به اطراف خود نگریستم؛ اما کسی را ندیدم. با خود گفتم: مادر حر، به عزایش بنشیند! برای نبرد با پسر پیامبر می‌رود و بشارت بهشت به او داده می‌شود! حر به هنگام نماز ظهر، به حسین(ع) رسید. حسین(ع) به فرزندش دستور داد تا اذان و اقامه گفت و حسین(ع) برخاست و به اتفاق هر دو گروه، نماز گزارد. چون سلام نماز را گفت، حر بن یزید، برخاست و گفت: درود و رحمت و برکات خداوند بر تو باد، ای پسر پیامبر! حسین(ع) پاسخ گفت و پرسید: «ای بنده خدا! کیستی؟». گفت: حر بن یزید هستم. فرمود: «ای حر! با مایی، یا بر ضد ما؟». حر گفت: به خدا سوگند - ای پسر پیامبر - که برای نبرد با شما فرستاده شدم؛ ولی به خدا پناه می‌برم که از قبر بیرون آیم، در حالی که سرافکنده باشم و دستانم به گردنم بسته شده باشد و بر صورت، بر آتش افکنده شوم. ای پسر پیامبر! کجا می‌روی؟ به حرم جدت باز گرد، که [اگر باز نگردی،] کشته می‌شوی. حسین(ع) فرمود: «می‌روم و مرگ برای جوان مرد، ننگ نیست، آن‌گاه که قصد خیر کند و از روی مسلمانی بجنگند و برای مردان نیک، جانفشانی کند و از تباهی و گنهکاران، دوری گزیند. اگر بمیرم، پشیمان نخواهم شد و اگر زنده بمانم، سرزنش نمی‌شوم. برای خواری تو، همین بس که ذلیلانه از دنیا بروی».

سخنرانی امام(ع) برای یاران خود و یاران حر در منزلگاه بیضه

از عقبة بن ابی عیزار نقل شده: حسین(ع) در بیضه برای یاران خویش و یاران حر، سخنرانی کرد. نخست حمد و سپاس خدا را به جا آورد و سپس فرمود: «ای مردم! پیامبر خدا(ص) فرمود: هر که حاکم ستمگری را ببیند که محرمات خدا را حلال می‌شمارد و پیمان خدا را می‌شکند و بر خلاف سنت پیامبر خدا می‌رود و میان بندگان خدا، با گناه و ستم، عمل می‌کند، ولی با کردار و یا گفتار، بر او نشورد، بر خدا فرض است که [در قیامت او را به جایگاه همان ستمگر ببرد. بدانید که اینان، به اطاعت شیطان در آمده‌اند و اطاعت خدا را رها کرده‌اند. تباهی آورده‌اند و حدود را معطل نهاده‌اند و ثروت‌ها را به خویش اختصاص داده‌اند. حرام خدا را حلال دانسته و حلال خدا را حرام شمرده‌اند، و من، شایسته‌ترین فرد هستم برای این که این چیزها را تغییر دهد. نامه‌های شما به من رسید و فرستادگانتان با بیعت شما، نزد من آمدند که: مرا تسلیم نمی‌کنید و از یاری‌ام باز نمی‌مانید. اگر به بیعت خویش عمل کنید، رشد می‌یابید. من، حسین پسر علی و پسر فاطمه دختر پیامبر خدا(ص) هستم. جانم با جان‌های شماست و کسانم با کسان شمایند و من، مقتدای شمایم. اگر به عهد خود رفتار نکنید و پیمان خویش را بشکنید و بیعت مرا از گردن خویش بردارید، به جان خودم سوگند که این از شما تازه نیست، که با پدرم، برادرم و عموزاده‌ام نیز چنین کردید. فریب‌خورده، کسی است که فریب شما را بخورد. اقبال خویش را گم کرده اید و نصیب خویش را به تباهی داده‌اید. هر که پیمان بشکند، به ضرر خویش می‌شکند. زود است که خدا، مرا از شما بی‌نیاز گرداند. درود و رحمت و برکات خداوند، بر شما باد!».

یاری خواستن امام(ع) در منزلگاه بنی مقاتل

یاری خواستن از عبیدالله بن حر

ابو مخنف نقل کرده است که: جمیل بن مرثد برایم نقل کرد که: حسین(ع) به راه ادامه داد تا به قصر (منزلگاه) بنی مقاتل رسید. آنجا فرود آمد و خیمه‌ای برپا شده دید. مجالد بن سعید، از عامر شعبی برایم نقل کرد که: حسین بن علی(ع) پرسید: «این خیمه، از آن کیست؟». گفتند: از آن عبیدالله بن حر جعفی است. فرمود: «او را نزد من فرا خوانید» و قاصدی به سوی او فرستاد. قاصد، چون نزد او رسید، گفت: این، حسین بن علی است که تو را فرا می‌خواند. عبیدالله بن حر، استرجاع کرد (انا لله گفت) و گفت: به خدا سوگند، از کوفه بیرون نیامدم، مگر بدان جهت که مبادا حسین، وارد کوفه شود و من در آنجا باشم. به خدا سوگند، نمی‌خواهم او را ببینم و او مرا ببیند. قاصد آمد و به حسین(ع) خبر داد. حسین(ع) کفش‌هایش را پوشید و برخاست و [رفت تا] بر او وارد شد. سلام کرد و نشست و آن گاه، او را برای همراهی خود، دعوت کرد؛ ولی پسر حر، سخن خود را تکرار کرد. حسین(ع) فرمود: «اگر ما را یاری نمی‌کنی، از خدا بترس که با کسانی باشی که با ما نبرد می‌کنند. به خدا سوگند، کسی که صدای یاری ما را بشنود و ما را یاری نکند، نابود می‌شود». پسر حر گفت: این، هرگز نخواهد شد، إن شاء الله! حسین(ع) برخاست و به اقامتگاه خود آمد.

عبدالله بن منصور از امام صادق(ع) اینگونه نقل کرده: حسین(ع) حرکت کرد تا به قطقطانه رسید. به خیمه‌ای افراشته نظر افکند و فرمود: «این خیمه، از آن کیست؟». گفتند: از آن عبیدالله بن حر جعفی. حسین(ع) برایش پیغام فرستاد و فرمود: «ای مرد! تو گنهکار و خطاکاری و خداوند، تو را بدان کیفر می‌دهد، اگر به درگاه خداوند متعال توبه نکنی. اگر در این لحظات، مرا یاری رسانی، جدم در پیشگاه خداوند، شفیع تو خواهد بود». عبیدالله بن حر گفت: ای پسر پیامبر! اگر تو را یاری کنم، نخستین کشته خواهم بود؛ ولی این اسبم را بگیرید. به خدا سوگند، هیچ‌گاه سوارش نشدم و دنبال چیزی نبودم، مگر این که بدان دست یافتم و کسی مرا تعقیب نکرد، مگر آنکه نجات یافتم. پس آن را بگیرید. حسین(ع) چهره از وی برگرداند و سپس فرمود: «ما را به تو و اسبت نیازی نیست «و هیچ‌گاه، گمراهان را یاور نمی‌گیرم»؛ ولی از اینجا برو. نه با ما باش و نه بر ضد ما؛ زیرا هر کس فریاد ما خاندان را بشنود و پاسخ نگوید، خداوند، او را با صورت در آتش دوزخ می‌افکند».

یاری خواستن امام(ع) از عمرو بن قیس مشرقی

از عمرو بن قیس مشرقی نقل شده است که : من و پسرعمویم در قصر (منزلگاه) بنی مقاتل بر حسین(ع) وارد شدیم و بر او سلام کردیم. پسرعمویم به وی گفت: ای ابا عبدالله! آنچه می‌بینم، رنگ است، یا محاسنتان چنین است؟ فرمود: «رنگ است. پیری در بنی هاشم، زودرس است». آن‌گاه به ما رو کرد و فرمود: «برای یاری من آمده‌اید؟». گفتم: من مردی کهن‌سال، بدهکار و عیالوارم و در دستم، امانت‌های مردم است و نمی‌دانم چه می‌شود و دوست ندارم که امانت‌ها از دست بروند. پسرعمویم نیز همین سخن را گفت. به ما فرمود: «پس بروید، تا فریاد ما را نشنوید و سیاهی [کاروان] ما را نبینید؛ چراکه هر کسی فریاد ما را بشنود و سیاهی ما را ببیند و به ما پاسخ ندهد و یاری نرساند، بر خداوند فرض است که او را با صورت، در آتش افکند».

رؤیای شهادت

عقبة بن سمعان نقل می‌کند: وقتی آخر شب شد، حسین(ع) به ما فرمود که آبگیری کنیم. آن‌گاه دستور حرکت داد و ما به راه افتادیم. وقتی از قصر (منزلگاه) بنی مقاتل، حرکت کردیم و لختی رفتیم، حسین(ع) چرتی زد و آن‌گاه بیدار شد و می‌فرمود: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ و ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ و این را دو یا سه بار تکرار کرد. پسرش علی، بر اسب خویش آمد و گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ و ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ پدر جان! فدایت شوم! حمد و انا لله گفتن تو، برای چیست؟ فرمود: «پسرم! چرتم گرفت و [در خواب،] سواری را بر اسبی دیدم که گفت: این قوم، حرکت می‌کنند و مرگ نیز به دنبال آنهاست. پس دانستم که از مرگمان به ما خبر می‌دهند». گفت: پدر جان! خدا، برایت بد نیاورد! مگر ما بر حق نیستیم؟ فرمود: «سوگند به آنکه بندگان به سوی او خواهند رفت، چرا». گفت: پدر جان! پس اهمیتی ندارد؛ چراکه بر حق، جان می‌دهیم. فرمود: «خدا، نیکوترین پاداشی را که به خاطر پدری به فرزندی داده، به تو بدهد!».

نامه ابن زیاد به حر، جهت سختگیری بر امام(ع)

در کتاب الفتوح آمده است که: در این هنگام، نامه‌ای از کوفه رسید: «از عبیدالله بن زیاد، به حر بن یزید. اما بعد، برادرم! وقتی نامه‌ام به تو رسید، بر حسین، سخت بگیر و از او جدا مشو تا او را نزد من بیاوری. به فرستاده‌ام دستور داده‌ام که از تو جدا نشود تا مراقب اجرای دستورم باشد. والسلام!». حر، چون نامه را خواند، به دنبال یاران مورد اعتمادش فرستاد و گفت: وای بر شما! نامه عبیدالله بن زیاد رسیده و دستور داده که با حسین کاری کنم که او را خوش نمی‌آید. به خدا سوگند، دلم همراهی نمی‌کند و بدین کار، رضایت نمی‌دهد. مردی از یاران حر بن یزید - که کنیه‌اش ابو شعثا کندی بود - به فرستاده عبیدالله بن زیاد نگریست و به وی گفت: برای چه آمده‌ای، مادرت به عزایت بنشیند؟ آن مرد گفت: امر پیشوایم را اطاعت کردم و به بیعتم وفا نمودم و نامه امیرم را آوردم. ابو شعثا به وی گفت: پروردگارت را نافرمانی کردی و پیشوایت را اطاعت کردی و خود را هلاک ساختی و برای خود، ننگ خریدی. بد پیشوایی است، پیشوای تو! خداوند عز و جل فرمود: «آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به سوی جهنم، دعوت می‌کنند و روز قیامت، یاری نمی‌بینند».

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین

پانویس