انتظار ظهور امام مهدی

متن این جستار آزمایشی است؛ امید می رود در آینده نه چندان دور آماده شود. برای اطلاع از جزئیات بیشتر به بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل انتظار فرج (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی انتظار

یکی از مهم ترین و پرارزش ترین وظایف و تکالیف شیعه در عصر غیبت موعود جهان مسألۀ انتظار است^[۱]. کلمه "انتظار" مصدر ثلاثی مزید از ماده "نظر" است^[۲]. این واژه و مشتقات آن در منابع لغت به معنای چشم‌ داشت پیدا کردن^[۳] و چشم ‌به راه بودن آینده‌ای مطلوب است^[۴]. عصارۀ عنوان انتظار که به صورت صفت مشبهه است یعنی ثبات و دوام داشتن در هر موضوعی^[۵].
اما در اصطلاح، علما و محققینِ شیعه، انتظار را به معانی مختلفی معنا کرده‌اند منتها باید توجه داشت معنای انتظار با توصیف حاصل نمی‌شود؛ اگر کسی هیچ گاه حالت انتظار را نچشیده باشد، با توصیف و توضیح، نمی‌توان معنای انتظار را برایش روشن کرد. حتی ممکن است توضیحات زیاد، باعث ابهام بیشتر در مفهوم آن شود. در واقع معنای انتظار یک حالت وجدانی است مثل مسافر عزیزی که شخص برای آمدنش انتظار وی را می‌‌کشد، بدین ترتیب برای یادآوری مفهوم انتظار، یک سری نشانه‌ها به مخاطب می‌دهیم تا حال انتظار خود را به یاد آورد و یا اگر در حال انتظار است آن حالت را به او تذکر می‌‌دهیم تا معنای انتظار برایش روشن شود^[۶].

معانی اصطلاحی انتظار

انتظار عام و خاص

انتظار واژه‌ای عربی، از ریشه «نظر» و در لغت به‌معنای چشم‌به‌راه‌بودن است. در اصطلاح اسلامیِ انتظار، باید دو نکته مهم را در نظر گرفت: مفهوم انتظار به دو معنای عام و خاص استفاده می‌شود. در معنای عام، انتظار کشیدن برای مطلق گشایش و فرج مقصود است و در معنای خاص، به انتظار کشیدن برای ظهور امام مهدی(ع) یا زمینه‌سازی برای ظهور ایشان اطلاق می‌شود. با توجه این نکته به این نتیجه می‌رسیم که انتظار فرج یک مفهوم بسیار وسیع و گسترده‌ای است که یک مصداق از آن در دوران کنونی انتظار مهدی موعود(ع) است که با برپایی حکومت عدلِ جهانی، بساط طاغوت و ظلم و ستم‌ را برمی‌چیند؛ این انتظار فرجِ نهایی است و باید برای آن زمینه‌سازی کرد. اما انتظار فرج مصداق‌های دیگری نیز دارد؛ وقتی گفته می‌‌شود منتظر فرج باشید، تنها منظور این نیست که منتظر فرج نهایی باشید، بلکه یعنی هر بن‌بست و مشکلی قابل گشودن و حل شدن است. فرد مسلمان با درس انتظار، می‌‌آموزد که هیچ بن‌بستی در زندگی بشر وجود ندارد که نشود آن را باز کرد و لازم باشد که انسان ناامید دست روی دست بگذارد و بنشیند و بگوید دیگر کاری نمی‌شود کرد؛ وقتی در نهایتِ زندگیِ انسان، در مقابله با این همه حرکت ظالمانه و ستمگرانه، خورشیدِ فرج ظهور خواهد کرد، پس در بن‌بست‌های جاری زندگی هم همین فرج متوقع و مورد انتظار است؛ این، درس انتظار واقعی به همه انسان‌هاست.

منشأ انتظار

مفهوم انتظار ریشه در اصل کلیِ قرآنیِ «حرمت یأس از رَوح اللَّه»^[۷] دارد و از این آیه گرفته شده است: ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ...﴾؛ «ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت خداوند نومید نشوید.»..^[۸]^[۹]. پس روحِ اصلی انتظار، امید به آینده و رسیدن به وضعیت مطلوب و ایده‌آل است؛ از طرفی انسانِ منتظر به هیچ وجه تسلیم وضعیت نامطلوب فعلی نمی‌شود و هر آن، برای رسیدن به وضعیت بهتر و گشایش در همه امور و بردشتن موانع، تلاش می‌کند؛ به عبارتی دیگر، انتظار حالتی نفسانی است که برای آنچه انسان انتظارش را می‌کشد و به دنبال آن است، آمادگی ایجاد می‌کند؛ ضد این حالت یأس و ناامیدی است؛ ازاین‌رو، هر قدر انتظار شدیدتر باشد، یعنی با امید و تلاش کامل همراه باشد، آمادگی قوی‌تر خواهد بود و انسان را از ناامیدی که مایۀ ممات انسان است نجات می‌‌دهد. بنابراین، انتظار را می‌توان ترکیب‌یافته از دو عنصر دانست که دو روی یک سکه‌اند: نخست، ناامید نشدن و عدم پذیرفتن وضعیت نامطلوب فعلی و دوم، امید داشتن و تلاش در جهت گشایش مشکلات و رسیدن به وضعیت ایده‌آل و مطلوب؛ اوج و نقطه نهایی چنین انتظاری در فرجِ امام مهدی(ع) تجلی می‌یابد و معنا پیدا می‌کند.

وجدانی بودن انتظار

انتظار همانندِ احساس خوشحالی، درد یا تشنگی، امری وجدانی است؛ یعنی نمی‌توان آن را توصیف کرد و توضیح داد. معنای انتظار فقط برای شخص منتظِر، روشن و آشکار است و اگر کسی هیچ‌گاه حالت انتظار را نچشیده باشد، با توصیف و توضیح، نمی‌توان معنای انتظار را برایش روشن کرد؛ تنها می‌توان با مثالی یادآوری کرد که: آن زمانی که یکی از عزیزانت به سفر رفته بود و تو از او خبر نداشتی و گفته بود تا فلان موقع بر می‌گردم، آن حالِ وجدانی که قبل از آمدن او برایت ایجاد شده بود "انتظار" نام دارد^[۱۰].

انتظار از جنس عمل

انتظار تنها یک حالت روحی و درونی نیست و صرفاً در تمنا، آرزو و چشم‌به‌راه‌بودن خلاصه نمی‌شود، بلکه از درون و بیرون سرایت می‌کند و حرکت و اقدام را می‌آفریند؛ اگر کشاورزی بدون کار و تلاش و کِشت، آرزوی محصول فراوانی را داشته باشد، این را انتظار نمی‌گویند. باید در جهت آن امری که انتظارش را می‌کشیم حرکت کرد و نهایت کوشش را در به دست آوردن آن انجام داد. انتظار، یعنی حرکت و عمل کردن برای هدفی ارزشمند؛ بی‌شک چنین معنایی با بی‌هدفی و سکون و انزوا و تن‌پروری سازگاری ندارد؛ بنابراین، عمل جزء جداناشدنی معنای انتظار است؛ در روایات، انتظار را برترین اعمال نامیده‌اند: پیامبر اکرم(ص) فرمود: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ «برترین آعمال امت من انتظار فرج از خدای متعال است»^[۱۱] و نیز امام سجاد(ع) فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرْجِ مِنْ أَعْظَمِ الْعَمَلِ»؛ «انتظار فرج از برترین اعمال است». ^[۱۲].

نتیجه

به‌طورکلی انتظار فرج به مطلقِ انتظار کشیدن در برابر مشکلات و تلاش برای رفع آنها گفته می‌شود و در معنای خاص به زمینه‌سازی ظهور امام مهدی(ع) اطلاق می‌شود^[۱۳]. ذاتِ انتظار، امید به رسیدنِ آینده مطلوب و نفی وضعیت موجود است؛ نفی وضعیت موجود تنها در بعد نظر و فکر خلاصه نمی‌شود و با دست روی دست گذاشتن، آینده مطلوب از راه نمی‌رسد، بلکه انتظار پیوند عمیقی با عمل دارد و عمل، جزء جدانشدنی معنای انتظار است؛ بنابراین، انسانِ منتظر با امید کامل به رفع مشکلات، پیوسته با اقدام‌های سازنده خود، به دنبال رسیدن به آن وضع مطلوب، به‌ویژه زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی(ع)، در تلاش و کوشش است؛ زیرا فَرَج نهاییِ انسان با ظهور امام مهدی(ع) اتفاق می‌افتد که سبب برچیده شدن ظلم‌و‌ستم‌ها، تبعیض‌ها، ناعدالتی‌ها و در نهایت، گشایش در همه شئون زندگی انسان خواهد بود^[۱۴].

انتظار فرج در فرهنگ مطهر

«أَفْضَلُ‏ الْأَعْمَالِ‏ انْتِظَارُ الْفَرَجِ‏» یعنی چه؟ بعضی خیال می‌کنند، اینکه افضل اعمال انتظار فرج است، به این معناست که انتظار داشته باشیم امام زمان با عده‌ای که خواص اصحابشان هستند، یعنی ۳۱۳ نفر و عده‌ای غیر خواص ظهور کنند، بعد دشمنان اسلام را از روی زمین بردارند، امنیّت و رفاه و آزادی کامل را برقرار کنند، آن وقت به ما بگویند بفرمائید! ما انتظار چنین فرجی را داریم و می‌گوییم افضل اعمال هم انتظار فرج است! (یعنی بگیر و ببند و بده به دست من پهلوان). نه، انتظار فرج داشتن، یعنی انتظار در رکاب امام بودن و جنگیدن و احیاناً شهید شدن. یعنی آرزوی واقعی و حقیقی مجاهد بودن در راه حق. نه آرزوی اینکه تو برو کارها را انجام بده بعد که همه کارها انجام شد و نوبت استفاده و بهره‌گیری شد آن وقت من می‌آیم^[۱۵]. امید و آرزوی تحقق این نوید کلی جهانی انسانی، در زبان روایات اسلامی، انتظار فرج خوانده شده است و عبادت (بلکه افضل عبادات) شمرده شده است. اصل انتظار فرج از یک اصل کلی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‌شود و آن اصل حرمت یأس از روح‌الله است^[۱۶]. انتظار فرج داشتن یعنی واقعاً در نیّت ما این باشد که در رکاب امام زمان و در خدمت ایشان دنیا را اصلاح کنیم^[۱۷].^[۱۸]