کارگزاران امام علی

مقدمه

حکومت تقریباً پنج ساله امام علی (ع) از جهات گوناگونی قابل بررسی است و تأمل در سیره حکومتی آن حضرت، از ابعاد مختلفی آموزنده است. کارگزاران حکومت علی (ع) یکی از ابعاد مهم سیاست علوی را می‌نمایاند: چگونگی گزینش آنان و نظارتی که امام (ع) پس از گزینش داشته است و... از این مسائل، گاهی در ابواب و فصول مختلف این اثر، سخن رفته است. اکنون در این مدخل، یادآوری می‌کنیم که کارگزاران امام علی (ع) را در چند دسته می‌توان طبقه‌بندی کرد:

افراد متدین، مورد اعتماد، مدیر، مدبر و دارای شخصیت اجتماعی ویژه‌ای که می‌توان آنان را از یاران برجسته علی (ع) و از پیشتازان آنها نامید. اینان، بازوان ستبر علی (ع) در حکومت و مشاوران نیک‌خوی و مخلص آن بزرگوار بودند. مالک اشتر، از این مجموعه است که ابتدا امام وی را بر حکومت "جزیره" (منطقه‌ای بین دجله و فرات که به لحاظ نزدیکی به شام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود) گماشت و سپس، وی را راهی مصر کرد. همچنین در این مجموعه، عبد الله بن عباس است که فرماندار بصره بود و نیز قیس بن سعد بن عباده، که ابتدا به مصر رفت و آن گاه به حکومت آذربایجان گماشته شد. اینان به هنگام نبرد، در سپاه علی (ع) بودند، نه در منطقه حکومت خویش؛ زیرا کسانی که قابلیت فرماندهی و شایستگی مشاورت داشتند، اندک بودند. با نگاه تاریخی، دراین میان، مالک اشتر، چهره منوری است که هیچ گونه پیرایه‌ای ندارد. درباره ابن عباس، شایعه چنگ‌اندازی وی بر بیت المال بصره، قابل تأمل است و درباره قیس بن سعد، با همه بزرگی، عزل وی از حکومت مصر، قابل توجه است.
افراد متدین، متعهد و معتمدی که به گونه‌ای ضعف مدیریت داشتند و در تدبیر امور، از جایگاهی بلند برخوردار نبودند. اینان، چهره‌هایی موجه بودند؛ اما در کوران حوادث نتوانستند تصمیمی استوار بگیرند و به درستی از بحران‌ها نجات یابند. محمد بن ابی بکر، با همه ارجمندی، نتوانست مصر را آرام نگه دارد و پس از شورش هواداران معاویه، توان دفاع را از دست داد. ابو ایوب انصاری، با همه جلالت و عظمت، از رویارویی با بُسر بن أرطأة، عاجز آمد و فرار کرد. سهل بن حنیف، پس از شورش فارس و سر برتافتن مردمان آن سامان از پرداخت مالیات، نتوانست بر آنها چیره شود و از این رو، برکنار شد. عبید الله بن عباس نیز از مقابل بُسر بن أرطأة، فرار کرد. عثمان بن حنیف، در رویارویی با فریبگری جَمَلیان، میدان را از دست داد و شکست خورد و دستگیر شد. کمیل بن زیاد، در رویارویی با هجوم‌ها و غارتگری‌های معاویه، تاب نیاورد. از این رو، آهنگ "مقابله به مِثْل" کرد و به غارت مناطق شام، روی آورد که علی (ع) او را سرزنش کرد.
کسانی که باوری استوار نداشتند و از ایمانی ریشه‌دار، برخوردار نبودند، گو اینکه سیاستمدارانی بودند اهل تدبیر با مدیریتی کارآمد. اینان، از چنگ‌انداختن بر بیت المال و اسراف و تبذیر در آن، باکی نداشتند. امام (ع) از چنین کارگزارانی شکایت داشت و خطاب به آنان می‌فرمود: "اگر کاسه‌ای به یکی از شما بسپارم، دسته‌اش را می‌دزدد!"^[۱] زیاد بن ابیه، از این گونه کسان است. او به سبب تصرف‌های ناروا در بیت‌المال، اعتراض امام علی (ع) را علیه خود برانگیخت و پس از شهادت امام (ع) به معاویه پیوست و از ارتکاب جنایت، روی برنتافت. منذر بن جارود نیز بدان جهت که در بیت المال، حیف و میل روا داشته بود، مورد عتاب امام (ع) قرار گرفت. نعمان بن عجلان، پس از بذل و بخشش بیت المال به افراد قبیله‌اش و تصرفات ناروا به نفع خود، عتاب علی (ع) را برانگیخت. آن‌گاه فرار کرد و به معاویه پیوست. یزید بن حجیه و مَصْقَلة بن هُبَیره و قَعْقاع بن شور نیز چنین کردند^[۲].

فهرست کارگزاران

استانداران مکه

کارگزاران مدینه

تمیم بن عمرو (ابو حبیش) (فرماندار مدینه)
سهل بن حنیف بن وهب انصاری (فرماندار مدینه)
تمّام بن عباس (فرماندار مدینه)
ابوایوب انصاری (فرماندار مدینه)
حارث بن ربیع (ابو زیاد) (کارگزار مدینه)

کارگزاران کوفه

کارگزاران قطقطانه

عمرو بن عمیس ذهلی

کارگزاران یمن

حبیب بن منتجب (فرماندار یکی از شهرهای یمن)
سعید بن نمران همدانی (کارگزار جند)
عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب (کارگزار یمن)

کارگزاران فرات و بهرسیر

کارگزاران مداین

کارگزاران جزیره و اطراف آن

کارگزاران جَبُّل و کسکر

کارگزاران بحرین و عمان و اهواز

کارگزاران فارس

کارگزاران اصفهان و ری و قزوین و همدان

مخنف بن سلیم ازدی (استاندار اصفهان، ری و همدان)
یزید بن قیس ارحبی (استاندار اصفهان، ری و همدان)
عمرو بن سلمه ارحبی (کارگزار اصفهان)
یزید بن قیس حجّیه تیمی (کارگزار ری)
ربیع بن خثیم کوفی (کارگزار قزوین)
ابوالغریف ارحبی (کارگزار قزوین)
مرة بن شراحیل همدانی (کارگزار قزوین)
جریر بن عبدالله بجلی (کارگزار همدان از طرف عثمان که تا مدتی بعد از خلافت حضرت علی (ع) در این سمت باقی بود)

کارگزاران خراسان و سجستان و کرمان

کارگزاران آذربایجان و حلوان

استانداران مصر

استانداران بصره

جستارهای وابسته

منابع

محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین

پانویس

↑ «لَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَکم عَلی‌ قَدَحٍ، لأخَذَ عِلاقَتَهُ!»؛ البدایة والنهایة، ج ۷، ص ۳۲۶.
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۸۱۷.

[1] «لَوِ ائْتَمَنْتُ أَحَدَکم عَلی‌ قَدَحٍ، لأخَذَ عِلاقَتَهُ!»؛ البدایة والنهایة، ج ۷، ص ۳۲۶.

[2] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۸۱۷.

[۱]

[۲]