تفسیر عصر غیبت صغری

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث دانش تفسیر قرآن است. "تفسیر عصر غیبت صغری" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تفسیر عصر غیبت صغری در علوم قرآنی - تفسیر عصر غیبت صغری در تاریخ اسلامی

مقدمه

از روایات متعدد استفاده می‌شود که از سال ۲۶۰ ه‍‌. ق تا سال ۳۲۹ ه‍‌. ق دوران غیبت صغرای دوازدهمین امام معصوم(ع) بوده است. در آن دوران مانند عصر حضور امکان تشرف به محضر امام معصوم و مفسر برگزیدۀ خدا برای همۀ مردم فراهم نبوده و مانند عصر غیبت کبرا نیز ارتباط‍ رسمی مردم با آن بزرگوار به‌کلی قطع نبوده است، بلکه نایب‌های خاصی از جانب آن حضرت تعیین می‌شدند و مردم از طریق آنان مشکلات علمی و غیر علمی خود را با آن حضرت در میان می‌گذاشته و از آن حضرت کمک می‌گرفتند.

از منابع کتاب‌شناسی و رجال‌شناسی و کتاب‌های تفسیری و روایی به‌جا مانده از آن عصر استفاده می‌شود که در آن عصر نیز تفسیر قرآن استمرار و رواج داشته است.

گروهی به تعلیم و تعلّم تفسیر اشتغال داشته و حتی شماری از آنان به تألیف کتاب تفسیری همت گماشته‌اند که برخی مفقود و برخی باقی‌مانده و چاپ شده و اکنون موجود است.

مفسران عصر غیبت صغرا

مفسران آن عصر نیز برخی کتاب تفسیری تألیف کرده‌اند و برخی فاقد کتاب تفسیری بوده‌اند و آنان که کتاب تفسیری داشته‌اند نیز برخی، کتاب تفسیری‌شان مفقود شده و یا به دست ما نرسیده است و فقط‍ آثار تفسیری برخی از آنان چاپ شده و اکنون موجود است، ولی در اینجا برای اینکه

1. به کمیت مفسران آن عصر آگاه شویم و به شوق و علاقۀ مسلمانان آن عصر به تفسیر قرآن پی ببریم
2. اگر در کتاب‌های تفسیری موجود به آرای تفسیری مفسران آن عصر برخورد کردیم، با صاحبان آن آرا آشنایی اجمالی داشته باشیم
3. برای ارج نهادن و زنده نگه داشتن نام و یاد کسانی که به تفسیر قرآن علاقه‌مند بوده و در آستان قرآن کریم زحمتی را متحمل شده‌اند، همۀ مفسران آن عصر حتی کسانی که فاقد کتاب تفسیری بوده‌اند و یا کتاب تفسیری‌شان به دست ما نرسیده است، به اختصار معرفی می‌شوند؛ البته باید توجه داشت که فقط‍ مفسرانی که در منابع رجال‌شناسی، کتاب‌شناسی و... معرفی شده‌اند و ما به آن آگاهی پیدا کرده‌ایم، آورده می‌شوند و چه‌بسا مفسران بسیاری باشند که در منابع از آنان یاد نشده است و راهی برای شناسایی آنان وجود ندارد و یا ما به منابع ذکر نام آنان دست نیافته‌ایم.

اینک به ذکر نام برخی از آن مفسران می‌پردازیم:

1. ابن وضاح
2. هود بن محکم هواری
3. سلمة بن خطاب براوستانی ازدورقانی
4. داوود بن علی اصفهانی بغدادی
5. محمد بن یزید بن ماجه قزوینی
6. محمد بن سعد عطیه عوفی
7. بقی بن مخلد اندلسی قرطبی
8. عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری
9. قاسم بن محمد اموی بیانی قرطبی
10. احمد بن محمد بن خالد برقی
11. محمد بن اسماعیل ترمذی
12. محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی
13. حسین بن حکم حبری کوفی
14. حسین بن فضل بن عمیر بجلی کوفی
15. اسماعیل بن اسحاق جهضمی ازدی
16. ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی کوفی
17. سهل بن عبدالله بن یونس شوشتری
18. محمد بن یزید بن عبدالاکبر ازدی ثمالی
19. احمد بن عمرو بن ابی‌عاصم بصری
20. محمد بن عثمان
21. بکر بن سهل بن اسماعیل دمیاطی
22. احمد بن داوود دینوری
23. مفضل بن سلمة بن عاصم کوفی
24. محمد بن منصور مرادی
25. عبدالرحمن بن محمد بن سلم رازی
26. احمد بن یحیی بن زید شیبانی
27. صالح بن محمد بن عمرو اسدی بغدادی
28. ابراهیم بن معقل نسفی
29. محمد بن عبدالله بن سلیمان حضرمی
30. ابراهیم بن احمد شیبانی
31. محمد بن عباس بن عیسی غاضری
32. محمد بن احمد بن ابراهیم جعفی کوفی
33. سعد بن عبدالله اشعری قمی
34. حسن بن موسی نوبختی
35. محمد بن عبدالوهاب بن سلام جبائی
36. احمد بن شعیب بن علی نسائی
37. رویم بن احمد بن یزید بغدادی
38. حسن بن علی بن حسن اطروش
39. احمد بن محمد بن رستم طبری
40. محمد بن احمد تمیمی
41. ولید بن ابان بن بونه اصفهانی
42. سلمة بن عاصم کوفی
43. محمد بن جریر بن یزید طبری
44. محمد بن یحیی بن حسین علوی طالبی
45. ابراهیم بن محمد بن سری
46. محمد بن اسحاق بن خزیمه نیشابوری
47. عمر بن محمد بن بجیر همدانی سمرقندی
48. عبدالله بن سلیمان بن اشعث سجستانی
49. محمد بن ابراهیم بن منذر نیشابوری
50. فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی
51. محمد بن مسعود بن محمد عیاشی تمیمی کوفی سمرقندی
52. علی بن ابراهیم قمی
53. محمد بن احمد بن منصور نحوی
54. داوود بن محمد اودنی
55. احمد بن محمد بن سلامة ازدی مصری طحاوی حنفی
56. محمد بن حسن بن درید
57. عبدالسلام بن محمد بن عبدالوهاب
58. احمد بن سهل بلخی
59. علی بن محمد عدوی شمشاطی
60. ابراهیم بن محمد بن عرفه ازدی واسطی
61. عبدالله بن احمد بن محمد بن مغلس
62. محمد بن احمد بن محمد کاتب بغدادی
63. ابن ابی حاتم رازی
64. محمد بن قاسم انباری
65. محمد بن عباس بن علی بزاز
66. عبدالله بن احمد بلخی حنفی
67. علی بن حسین بن بابویه

ویژگی‌ها و تحولات تفسیر در عصر غیبت صغرا

باتوجه به ویژگی عصر غیبت صغرا، پی می‌بریم که دانش تفسیر در آن عصر ویژگی‌ها و تحولاتی داشته است که در اینجا با اختصار به آنها اشاره می‌نماییم:

1. یکی از ویژگی‌ها و تحولات اساسی دانش تفسیر در آن عصر که در اثر غیبت صغرای امام معصوم پدید آمد، دسترسی مستقیم و بی‌واسطه نداشتن انسان‌ها به مفسر برگزیدۀ خدا و مصون از خطا و آگاه به همۀ معانی قرآن است. در دوران‌های پیش از آن عصر، چه در عصر رسالت و چه در عصر حضور امامان معصوم، همواره مفسری برگزیده از جانب خدا و مصون از خطا و آگاه به همۀ معانی قرآن در میان انسان‌ها حضور داشت و افرادی که طالب آگاه شدن به معانی عمیق و پنهان قرآن کریم بودند، می‌توانستند با تشرف به محضر آن مفسر برگزیدۀ خدا و طرح پرسش‌ها و مشکلات علمی و تفسیری به مقدار استعداد خویش به معانی واقعی قرآن آگاهی یافته و از معارف گسترده و ژرف آن بهره‌مند شوند و در آن عصر هرچند به صورت مکاتبه و به‌واسطۀ نایب خاص امام معصوم تا حدودی این امکان فراهم بود، ولی مانند دوران‌های پیشین افراد نمی‌توانستند به صورت مستقیم و بدون واسطه با مفسر برگزیدۀ خدا ارتباط‍ داشته باشند و از دانش تفسیری ایشان بهره‌مند گردند. در عصر رسالت، اصحاب به مقدار استعداد، امکانات و علاقۀ خود به معارف قرآن کریم: از تبیین و تعلیمات تفسیری رسول خدا(ص) بهره‌مند می‌شدند، در عصر حضور امامان معصوم نیز هرچند بسیاری از مسلمانان در اثر تبلیغات نادرست مخالفان طالب حکومت از جایگاه الهی و علمی آن بزرگواران بی‌خبر بودند، ولی شیعیان و افرادی که آنان را شناخته و به مقام علمی آنان تا حدودی آگاه بودند، از آموزه‌های تفسیری آنان به مقدار استعداد و علاقۀ خود بهره می‌بردند. اما در عصر غیبت صغرا با از بین رفتن این امکان، دست بشر - حتی شیعیان و عارفان به مقام امامت و جایگاه الهی و علمی اوصیای پیامبر(ع) - از بخش عظیمی از معارف عمیق قرآن کریم که در فهم آن به تبیین و تعلیم مفسران برگزیدۀ خدا نیاز است، کوتاه گردید و بهرۀ انسان‌ها از دریای بیکران معارف قرآن کریم به آنچه از ظاهر آیات با تدبر و اجتهاد (کوشش و تلاش علمی) مناسب فهمیده می‌شود و آنچه در روایات تفسیری نقل شده از پیامبر و امامان معصوم(ع) وجود دارد، محدود شد.
2. با اینکه در آن عصر امکان آموزش تفسیر و فهم معانی عمیق قرآن کریم از مفسران برگزیدۀ خدا فراهم نبود، ولی گرایش به تفسیر قرآن مانند اعصار پیشین در میان مسلمانان چه سنّی و چه شیعه رواج داشت؛ البته در آن عصر مفسران و آثار تفسیری اهل تسنن به واسطۀ کثرت جمعیت و گستردگی امکانات‌شان بیش از مفسران و آثار تفسیری شیعه بود، ولی مفسران و آثار تفسیری شیعه نیز نسبت به جمعیت و امکانات‌شان کم نبود؛ چنان‌که به شیعه بودن حدود ۲۳ نفر از مفسران آن عصر آشکار است (هیجده نفر شیعه دوازده امامی، سه نفر شیعۀ زیدی و دو نفر مردد بین شیعۀ دوازده امامی و شیعۀ زیدی و مذهب شماری از مفسران آن عصر نامعلوم و شیعه بودن آنان نیز احتمالی است و حدود ۳۶ اثر تفسیری و قرآنی برای شیعه ذکر کرده‌اند (برای شیعۀ دوازده امامی ۲۸ اثر مفقود و سه اثر موجود و برای شیعۀ زیدی سه اثر مفقود. و برای شیعۀ مردد بین زیدی و دوازده امامی دو اثر موجود و مذهب مؤلف شماری از آثار تفسیری آن عصر نامعلوم است و احتمال اینکه همه یا برخی از آن آثار نیز از تألیفات شیعه باشد، منتفی نیست.
3. تفسیرنویسی نیز در آن عصر رایج بوده است؛ زیرا اکثر قریب به اتفاق مفسران آن عصر کتاب تفسیری داشته‌اند و حتی شماری از آنان دارای تفسیرها و تألیفات قرآنی متعدد بوده‌اند و ظاهراً فاقد کتاب تفسیری بوده‌اند، ولی این رقم نسبت به کل مفسران آن عصر (۸۴ نفر) رقم بزرگی نیست.
4. از بیشتر آثار تفسیری آن عصر اطلاعی در دست نیست، ولی آثار تفسیری به جامانده و منتشرشدۀ آن عصر نسبت به دوره‌های پیشین افزایش نسبی دارد (۱۷ تفسیر در ۶۹ سال) و این را می‌توان یکی از تحولات یا ویژگی‌های آثار تفسیری آن عصر دانست.
5. بیشتر مفسران آن عصر محدث یا فقیه بوده‌اند و بیشتر آثار تفسیری آن عصر نیز روایی و اثری است، ولی مفسران ادیب و تفسیرهای ادبی در آن عصر افزایش چشم‌گیری داشته است (۲۵ مفسر ادیب، نحوی، لغوی و مانند آن. تفسیر ادبی موجود و ۲۷ اثر ادبی مفقود با عنوان‌های معانی القرآن، اعراب القرآن و مانند آن) که این را نیز می‌توان یکی دیگر از تحولات تفسیر در آن عصر به شمار آورد. افزایش نسبی تدوین تفسیر موضوعی فقهی مانند احکام القرآن و تفسیر موضوعی با رویکرد به فضائل اهل بیت پیامبر(ع) نیز از دیگر ویژگی‌ها و تحولات آن عصر است. تفسیرهای تأویلی، کلامی و عرفانی نیز در آن عصر وجود داشته، ولی بسیار اندک است.
6. با نگاهی به محل تولد، سکونت و اقامت مفسران آن دوره معلوم می‌شود که در آن عصر از نظر جغرافیایی نیز گرایش به تفسیر فراگیر بوده و در بسیاری از شهرها افراد علاقه‌مند به دانش وجود داشته‌اند؛ زیرا هرچند بیشتر مفسران آن عصر از اهالی بغداد، کوفه و بصره بوده‌اند بغداد ۲۰ نفر، کوفه ۱۱ نفر و بصره ۷ نفر ولی از شهرهای دیگر مانند قم، اصفهان، ری، نیشابور، سمرقند، مصر، اندلس، دمشق، بلخ، دینور، مکه، مدینه، صعدۀ یمن، کربلا، واسط، بخارا، تونس، قیروان، قزوین، نسا، شوشتر، نسف، آمل طبرستان و اودن نیز یک یا چند مفسر برخاسته است.

کتاب‌های تفسیری مفقود

این دسته از کتاب‌های تفسیری عصر غیبت صغرا بسیار زیاد است و در اینجا ۹۱ عنوان از آنها که از در منابع کتاب‌شناسی شیعه یا اهل تسنن به آنها دست آمد، جهت اطلاع از کثرت آثار تفسیری آن عصر و عنایت زیاد مسلمانان به تفسیر می‌آورم، ولی اطلاعات به‌دست آمده دربارۀ بسیاری از آنها اندک است و بیش از ذکر عنوان آنها، مطلبی دربارۀ آنها در منابع نیامده است:

1. کتاب التفسیر ابن وضّاح: شیخ طوسی از این تفسیر خبر داده و آقا بزرگ تهرانی آن را با عنوان تفسیر ابن وضّاح آورده است.
2. تفسیر سورۀ یاسین؛ تألیف "سلمة بن خطاب مروی عنه محمد بن حسن صفّار".
3. احکام القرآن، داوود بن علی ظاهری؛
4. التفسیر، ابن ماجه؛
5. تفسیر القرآن، محمد بن سعد عطیه عوفی؛ حاج خلیفه از این تفسیر با عنوان تفسیر العوفی خبر داده و از ثعلبی نقل کرده که این تفسیر را روایت از ابن عباس دانسته است؛
6. التفسیر بقیّ بن مخلد قرطبی؛ ابن حزم گفته است: تفسیری مانند آن تألیف نشده است.
7. التفسیر، ابن قتیبه دینوری؛
8. اعراب القرآن، ابن قتیبه دینوری؛
9. معانی القرآن، ابن قتیبه دینوری؛
10. تفسیر القرآن، بیّانی قرطبی؛ اسماعیل پاشا از این تفسیر با عنوان تفسیر ابن سیار خبر داده است.
11. کتاب التفسیر، احمد بن ابی‌عبدالله برقی؛
12. کتاب التأویل، احمد بن ابی‌عبدالله برقی؛
13. ما نزل من القرآن فی الحسین بن علی(ع)، محمد بن احمد اشعری؛ ابو على محمد بن همام اسکافى آن را روایت کرده است.
14. احکام القرآن، اسماعیل بن اسحاق جهضمی ازدی؛ گفته‌اند پیش از او کسی مانند آن را تألیف نکرده است.
15. معانی القرآن و اعرابه (در ۲۵ جزء)، اسماعیل بن اسحاق جهضمی ازدی؛
16. ما نزل من القرآن فی امیر المؤمنین(ع)، ابراهیم ثقفی؛
17. التفسیر ابراهیم ثقفی؛ آقا بزرگ تهرانی این تفسیر را با عنوان تفسیر الثقفی آورده و گفته است: نجاشی آن را با سه واسطه از مؤلفش نقل کرده است.
18. معانی القرآن؛ اثر مبرد معروف به «الکتاب التامّ‌»؛
19. اعراب القرآن؛ اثر مبرد؛
20. الحروف و معانی القرآن الی سورة طه یا الحروف فی معانی القرآن الی سورة طه، اثر مبرد؛
21. التفسیر، ابن ابی‌عاصم؛ برخی خبر داده‌اند که در نسخۀ خطی مشیخۀ سمعانی از این تفسیر یاد شده است.
22. معانی القرآن، جعد؛
23. غریب القرآن، جعد؛
24. تفسیر القرآن، بکر بن سهل بن اسماعیل دمیاطی؛ حاج خلیفه از این تفسیر با عنوان تفسیر الدمیاطی یاد و آن را نقل شده از ابن عباس معرفی کرده است.
25. تفسیر القرآن، ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری؛ مشهور به تفسیر الدینوری؛ برخی گفته‌اند این تفسیر ۱۳ جلد است و کسی بر روش آن پیش نگرفته است.
26. ضیاء القلوب، مفضل بن سلمة بن عاصم کوفی، در معانی قرآن در بیست و چند جزء.
27. التفسیر الکبیر، محمد مرادی؛
28. التفسیر الصغیر، محمد مرادی؛
29. التفسیر؛ عبدالرحمن رازی (۲۹۱ ه‍‌.ق)؛ اسماعیل پاشا با عنوان تفسیر القرآن از آن یاد کرده است.
30. معانی القرآن، ثعلب؛
31. غریب القرآن، ثعلب؛
32. اعراب القرآن، ثعلب؛
33. تفسیر القرآن، صالح بن محمد اسدی؛
34. التفسیر، ابراهیم بن معقل نسفی؛
35. کتاب التفسیر، مطیّن؛
36. «سراج الهدی فی معانی القرآن و مشاکله و اعرابه» یا «سراج الهدی فی القرآن و مشکله و اعرابه»، ریاضی؛
37. «التفسیر فی معانی القرآن» یا «تفسیر القرآن»، اثر هادی؛ برخی گفته‌اند: این کتاب تکمله‌ای است برای کتابی که جدش «قاسم» و عمویش «محمد» آغاز کرده بودند و شماری از سوره‌ها در آن تفسیر شده بود و پسران مؤلف، «مرتضی» و «ناصر»، بعد از وی آن را کامل کردند و این کتاب اساس تفسیر عبدالله بن احمد بن ابراهیم زیدی شرفی زنده در قرن یازدهم به شمار می‌آید.
38. تفسیر آیة الکرسی، اثر هادی؛
39. «کتاب التفسیر» یا «تفسیر الغاضری»؛ نجاشی با عنوان کتاب التفسیر و آقا بزرگ تهرانی با عنوان تفسیر الغاضری از این تفسیر خبر داده‌اند. برخی گفته‌اند این تفسیر به زبان عربی و به شیوۀ روایی است.
40. تفسیر الصابونی یا تفسیر معانی القرآن، صابونی (۳۰۰ ه‍‌.ق)؛
41. کتاب التنزیه و ذکر متشابه القرآن، نوبختی (بعد از ۳۰۰ ه‍‌.ق)؛
42. التفسیر یا تفسیر القرآن، جبّائی؛ سید بن طاووس با عنوان تفسیر ابی علی محمد بن عبدالوهاب الجبّائی از این تفسیر یاد کرده و خبر داده که آن، ده جلد و هر جلد دو جزء است و ۵۱ صفحه در ۲۵ فصل در نقد مطالبی از بیست جزء آن با تفصیل سخن گفته است که معلوم می‌شود تمام تفسیر را در اختیار داشته است. عادل نویهض نیز آن را با نام تفسیر القرآن ذکر کرده و گفته است: ده جلد می‌باشد و هیچ قسمتی از آن به ما نرسیده است. اشعری در کتاب تفسیر القرآن و الرد علی من خالف البیان من اهل الافك و البهتان آن را رد کرده است و گفته می‌شود که ابن فورک فراوان از تفسیر جبّائی بهره گرفته است.
43. متشابه القرآن، محمد بن عبدالوهاب بن سلام جبائی؛ عادل نویهض گفته است: ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۳۴، ۵۱ و ۵۴، از این کتاب بدون اینکه نام ببرد اقتباس کرده است؛ همان‌گونه که ابو عمر احمد بن محمد بن حفص خلال نیز در کتاب الرد علی الجبریة و القدریة فی ما تعلقوا به من متشابه القرآن بر این کتاب اعتماد کرده است.
44. تفسیر القرآن، حسن بن علی بن حسن اطروش در دو جلد؛ آقا بزرگ تهرانی این تفسیر را با عنوان تفسیر الاطروش آورده و در وصف مؤلفش گفته است: بین او و امام سجاد(ع) چهار پدر می‌باشد و در آمل طبرستان در سال ۳۰۲ یا ۳۰۴ شهید شده است و نیز خبر داده که ابو الفضل بن شهردویر در تفسیرش فراوان از این تفسیر نقل می‌کند و در الحدائق الوردیّه [مؤلّف] این تفسیر را معرفی کرده و گفته است: در این تفسیر به هزار بیت شعر احتجاج کرده است.
45. غریب القرآن، احمد بن محمد بن رستم طبری؛
46. احکام القرآن، محمد بن احمد تمیمی؛
47. احکام القرآن، دوازده جلدی موسی بن عبدالرحمن قطان؛
48. التفسیر یا «تفسیر القرآن»، ولید بن ابان بن بونه اصفهانی؛
49. معانی القرآن، سلمة بن عاصم کوفی؛
50. تفسیر القرآن، مرتضی؛
51. تفسیر القرآن، ابن خزیمه؛
52. «التفسیر» یا «تفسیر القرآن»، عمر بن محمد بن بجیر همدانی سمرقندی؛
53. التفسیر الکبیر، قتیبة بن احمد بخاری؛
54. تفسیر القرآن یا التفسیر، عبدالله بن سلیمان بن اشعث سجستانی؛
55. شریعة التفسیر، عبدالله بن سلیمان بن اشعث سجستانی؛

۵۶. التفسیر، محمد نیشابوری در بیش از ده جلد؛ سیوطی گفته است: به آن تفسیر دست یافته‌ام؛ در شناخت حدیث و اختلاف‌ها در حد کامل است.

1. احکام القرآن، فارسی قیروانی در ده جلد؛
2. معانی القرآن، ابن الخیّاط‍؛
3. معانی القرآن، محمد بن احمد بن منصور نحوی؛
4. احکام القرآن، احمد بن محمد بن سلامة ازدی مصری طحاوی حنفی؛
5. غریب القرآن، ابن درید آن را به پایان نرسانده است.
6. تفسیر ابی هاشم؛
7. جامع التأویل لمحکم التنزیل، ابومسلم اصفهانی؛ ابن ندیم در وصف این اثر گفته است: کتابی بزرگ در تفسیر قرآن طبق مذهب معتزله است. آقا بزرگ تهرانی آن را با عنوان تفسیر ابی مسلم آورده و حاج خلیفه آن را چهارده جلد معرفی کرده است.
8. غریب القرآن، احمد بن سهل بلخی؛
9. ما اغلق من غریب القرآن، احمد بن سهل بلخی؛
10. نظم القرآن، احمد بن سهل بلخی؛ برخی گفته‌اند در این باب، تألیفی برتر از آن نیست.
11. تفسیر الفاتحة، احمد بن سهل بلخی؛
12. بیان ان سوره الحمد تنوب عن جمیع القرآن، احمد بن سهل بلخی؛
13. الحروف المقطعة فی اوائل السور، احمد بن سهل بلخی؛
14. قوارع القرآن، احمد بن سهل بلخی؛
15. البحث عن التأویلات، احمد بن سهل بلخی؛ در مورد این کتاب نیز برخی گفته‌اند: در این باب تألیفی برتر از آن وجود ندارد.
16. تفسیر ابی زید البلخی؛
17. غریب القرآن، شمشاطی؛
18. غریب القرآن، نفطویه؛
19. اعراب القرآن، نفطویه؛
20. امثال القرآن، نفطویه؛
21. احکام القرآن، عبدالله بن احمد بن محمد بن مغلس؛
22. تفسیر ابن ابی الثلج ؛
23. کتاب ما نزل فی امیر المؤمنین(ع)، ابن ابی الثلج؛
24. کتاب اسماء امیر المؤمنین(ع)، فی کتاب الله عزّ و جلّ‌، ابن ابی الثلج؛
25. معانی القرآن، خزاز؛
26. نقل القرآن، ابن اخشاذ؛
27. اختصار تفسیر الطبری، ابن اخشاذ؛
28. المشکل، محمد بن قاسم انباری؛ که گفته‌اند وی آن را تمام نکرده است. این کتاب از منابع مورد استناد سید مرتضی بوده است .
29. کتاب التفسیر الکبیر، ابن جحام؛ آقا بزرگ تهرانی این تفسیر را با عنوان تفسیر ابن الجحام آورده و گفته است: ظاهر این است که این تفسیر همان تفسیری است که نجاشی از آن با عنوان کتاب ما نزل من القرآن فی اهل البیت(ع) تعبیر کرده است و این تفسیر نزد سید علی بن طاووس موجود بوده و فراوان در تألیف‌هایش از آن نقل کرده است و در سعد السعود آن را با عبارت "تفسير القرآن وتأويله وناسخه ومنسوخه ومحكمه ومتشابهه وزيادات حروفه وفضائله وثوابه بروايات الصادقين(ع)" توصیف کرده و در رسالۀ محاسبة النفس با عنوان کتاب ما نزل من القرآن فی النبی و الأئمة(ع) از آن نقل نموده است. و این تفسیر نزد سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی - شاگرد محقق کرکی - متوفای ۹۴۰ ه‍‌. ق نیز بوده و در کتابش تأویل الآیات الظاهرة از آن نقل می‌کند و نزد سید هاشم، علّامۀ توبلی متوفای ۱۱۰۷ ه‍‌. ق نیز بوده و در تفسیرش البرهان و تألیفات دیگرش از آن نقل می‌کند و از مجموع آنچه در کتاب‌های یادشده از این تفسیر نقل شده، روشن می‌شود که مؤلف در این تفسیر بارها از کلینی روایت می‌کند و نقل وی از کتاب القرائات سیاری نیز فراوان است و از این قرینه استفاده می‌شود نسخه‌ای که اول و آخر آن ناقص و بسیاری از صفحه‌های آن با آب محو شده و نزد سید هبة الدین شهرستانی موجود بوده است، به دلیل روایت از کلینی و نقل از قرائات سیاری در آن، عینا همین تفسیر می‌باشد و باتوجه به اینکه آن نسخۀ قدیمی نیست، به وجود اصل این تفسیر در سایر شهرها گمان حاصل می‌شود. عادل نویهض نیز از این تفسیر با عنوان «تفسیر القرآن کبیر» خبر داده است.
30. کتاب ما نزل من القرآن فی اهل البیت(ع)، ابن جحام؛ نجاشی این کتاب را با این عنوان در شمار تألیفات ابن جحام آورده و گفته است: گروهی از اصحاب ما گفته‌اند: این، کتابی است که در موضوع آن، مانند آن تألیف نشده، و گفته شده است: که آن، هزار برگ است . آقا بزرگ تهرانی که این کتاب را با تفسیر پیشین یکی می‌داند، این را با همین عنوان آورده و گفته است: در آن از تفسیر علی بن داوود نجار کوفی از اصحاب امام کاظم(ع) فراوان نقل می‌شود و باتوجه به اینکه سید شرف الدین - شاگرد محقق کرکی - متوفای ۹۴۰ ه‍‌. ق و از اهل قرن دهم در کتابش - تأویل الآیات الظاهرة - از این کتاب نقل می‌کند و در منتخب آن - جامع الفوائد - نیز از این کتاب نقل شده است، باقی بودن این کتاب تا آن عصر معلوم است و بعد از آن را خدا می‌داند.
31. کتاب تأویل ما نزل فی النبی و آله(ع)، ابن جحام؛ ابن طاووس این کتاب را با چند واسطه از شیخ طوسی و او از مشایخ خود و آنها از تلعکبری از ابن ماهیار روایت کرده‌اند .
32. کتاب تأویل ما نزل فی شیعتهم، ابن جحام؛
33. کتاب تأویل ما نزل فی اعدائهم، ابن جحام؛
34. التفسیر الکبیر للقرآن، ابوالقاسم عبدالله بن احمد محمود بلخی کعبی؛ آقا بزرگ تهرانی با عنوان تفسیر الکعبی از این تفسیر خبر داده است. حاج خلیفه با عنوان تفسیر القرآن از این تفسیر یاد کرده و در وصف آن گفته است: آن، تفسیر بزرگی در دوازده جلد می‌باشد که بر آن پیشی گرفته نشده است. سید بن طاووس با عبارت «تفسير عبدالله بن احمد بن محمود، معروف به ابو القاسم بلخی که تفسیرش را جامع علم القرآن نامیده‌اند» از این تفسیر یاد کرده و قسمت‌هایی از آن را در کتاب خود نقل و بررسی کرده است.
35. کتاب التفسیر، ابن بابویه.

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

جستارهای وابسته

• تفاسیر تابعین تابعین
• تفاسیر تک نگار
• تفاسیر عصر جدید
• تفاسیر عصر کهن
• تفاسیر لغوی
• تفسیر اجتهادی
• تفسیر اجمالی قرآن
• تفسیر اِعراب
• تفسیر قرآن به مقتضای عقل
• تفسیر باطنی
• تفسیر مالکیه
• تفسیر روایی
• تفسیر مسلسل
• تفسیر قرآن به کلام صحابه
• تفسیر قرآن با قول تابعی
• تفسیر قرآن با قرآن
• تفسیر عهد نبوت
• تفسیر عهد رسالت
• تفسیر عهد صحابه
• تفسیر غریب قرآن
• تفسیر عقلی
• تفسیر پلورالیستی قرآن
• تفسیر تبیینی قرآن
• تفسیر تحلیلی
• تفسیر بلاغی
• تفسیر تدبری قرآن
• تفسیر تمسکی قرآن
• تفسیر عصر تابعین
• تفسیر در عصر تدوین
• تفسیر عصر پیامبر خاتم
• تفسیر درایی
• تفسیر زبدة البیان
• تفسیر سکولاریستی قرآن
• تفسیر سیستمی
• تفسیر عبدالله بن عباس
• تفسیر قرآن به قرآن
• تفسیر لفظی قرآن
• تفسیر لیبرالیستی قرآن
• تفسیر مأثور
• تفسیر معتزله
• تفسیر مجمل به مبین
• تفسیر مطلق به مقید
• تفسیر معتزلیان جدید
• تفسیر معنا
• تفسیر معنوی قرآن
• تفسیر نو اعتزالی
• تفسیر وجوه قرآن
• تفسیر ترتیبی
• تفسیر مزجی
• تفسیر موضوعی
• تفسیر اهل بیت
• تفسیر پیامبر خاتم
• تفسیر تابعین
• تفسیر عامه
• تفسیر عصر نهضت
• تفسیر توحیدی
• تفسیر دوران نهضت‌های اصلاحی
• تفسیر صحابه
• تفسیر عصر جدید
• تفسیر باطن قرآن
• تفسیر ظاهر قرآن
• تفسیر اهل‌سنت
• تفسیر باطنیه
• تفسیر ماتریدیه
• تفسیر خوارج
• تفسیر شیعه
• تفسیر متصوفه
• تفسیر اجتماعی
• تفسیر اخلاقی
• تفسیر ادبی
• تفسیر اشاری
• تفسیر به رأی
• تفسیر بیانی
• تفسیر زیدیه
• تفسیر شافعیه
• تفسیر پوزیتیویستی
• تفسیر تاریخی
• تفسیر تربیتی
• تفسیر رمزی
• تفسیر عرفانی
• تفسیر علمی
• تفسیر فقهی
• تفسیر فیضی
• تفسیر فلسفی
• تفسیر کلامی
• تفسیر نقلی
• آداب تفسیر قرآن
• آراء تفسیری
• اسرائیلیات در تفسیر
• اقطاب اسرائیلیات
• اقطاب وضّاعین
• اولین مدون تفسیر
• تأویل قرآن
• تدوین تفسیر قرآن
• تفاسیر قرآن
• تفسیر پذیری قرآن
• تفسیر نگاری
• تنزیل قرآن
• توقیفیت تفسیر قرآن
• جری و تطبیق
• روایات تفسیری
• روش‌های تفسیری
• سیاق عام
• شرافت تفسیر قرآن
• طرق تفسیری
• غرایب تفسیر
• فضیلت تفسیر قرآن
• قواعد تفسیر
• مبادی تفسیر
• مدارس تفسیر قرآن
• مراتب تفسیر
• مراحل تفسیر
• مصادر نقلی تفسیر
• مفسران
• مقدمات تفسیر
• مکاتب تفسیری
• منابع تفسیر
• تأویل قرآن