بنی امیه در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی امیه است. بنی امیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی امیه در قرآن - بنی امیه در نهج البلاغه - بنی امیه در تاریخ اسلامی - بنی امیه در حدیث - پرسش‌های مرتبط

بنی امیه طایفه‌ای از قریش است، که نسب آنان به امیة بن خلف از فرزندان عبد شمس می‌رسد. این خاندان هنگام فتح مکّه در ظاهر اسلام آوردند و پیامبر (ص) آنها را "طُلَقا" نامید. آنها در دوران خلافت خلیفه سوم به قدرت رسیده و به غارت بیت المال پرداختند. امام علی (ع) فتنه بنی‌امیه را خطرناک‌ترین فتنه‌ها معرفی می‌‌کرد.

نقطه آغازین حکومت امویان را باید ولایت شام و به دست معاویه در سال ۴۱ هجری دانست که تا سال ۱۳۲ هجری حکومت داشتند. روش حکومتی بنی امیه بر غلبه سیاسی و نظامی استوار بود و دین در حکومت آنها جایگاهی نداشت. با اهل بیت دشمنی دیرینه داشتند و در طول حکومت خود ذکر فضائل امام علی (ع) را منع و آن حضرت را ناسزا می‌دادند.

مقدمه

نسب آنان به امیة بن عبدشمس بن عبد مناف بن قصی می‌‌رسد و با بنی هاشم در جد سوم پیامبر (ص)، عبد مناف مشترک‌‌اند. عبد شمس برادر هاشم فرزندانی به نام‌های امیه اصغر، نوفل، عبد امیه، حبیب، ربیعه، عبد العزی، عبدالله و امیه اکبر داشت. نسل عبد شمس به عبشمی شهرت دارند. از میان فرزندان وی نوفل، عبد امیه، و امیه اصغر به نام مادرشان عبله دختر عبید به "عبلات" شناخته می‌‌شوند و بنی امیه معروف، از تبار امیه اکبرند . به نظر می‌‌رسد که فرزندان امیه اکبر به مرور جمعیت قابل توجهی به خود اختصاص داده، از بنی‌‌ عبدشمس جدا شده و به بنی‌‌امیه شهرت یافته باشند.

البته فرزندان ربیعة بن عبد شمس نیز از موقعیت برجسته‌‌ای برخوردار بودند؛ اما همچنان عبشمی باقی ماندند و شاخه‌‌ای جداگانه تأسیس نکردند. عتبه و شیبه فرزندان ربیعه، فرزندان عتبه از جمله هند (همسر ابوسفیان) و برادرانش ولید و ابوحذیفه از افراد مشهور نسل ربیعة بن عبد شمس بودند.

فرزندان امیه به دو گروه "اعیاص" و "عنابس" تقسیم شدند. عاص (عاصی)، ابوالعاص (ابوالعاصی)، عیص (عیصی) و ابوالعیص از این رو که در نامشان شباهت وجود دارد به اعیاص شهرت یافتند. مروان بن حکم و فرزندانش (آل مروان) که از سال ۶۴ تا ۱۳۲ هجری به حکومت پرداختند از اعیاص بودند. بنا به نقل ابن‌‌قتیبه، از اعیاص تنها عیص بود که از خود نسلی بر جای نگذاشت؛ اما ابن حزم عُویص را نیز از اعیاص دانسته، وی را بی‌‌نسل می‌‌داند. عنابس دسته دیگری از فرزندان امیه بودند که به جهت مقاومت در نبرد عکاظ به عَنْبَسَه (شیر) تشبیه و مشهور شدند. حرب (پدر ابو سفیان مشهور)، ابوحرب، سفیان، ابوسفیان (غیر معروف)، عمرو و ابوعمرو از عنابس هستند. برخی عنبسه را نیز از عنابس دانسته‌‌اند؛ اما برخی دیگر وی را همان ابوسفیان می‌‌دانند.

از میان عنابس تنها نسل حرب ادامه پیدا کرد. معاویة بن ابی سفیان و جانشینانش (یزید و معاویة بن یزید) که از سال ۴۱ تا‌‌۶۴ هجری بر جهان اسلام حکومت کردند از عنابس و به "آل ابی سفیان" مشهورند. عنابس به تدریج پس از اسلام به بطون و زیر مجموعه‌‌هایی تقسیم شدند. بنو ابان بن عثمان، بنو حیدر بن ولید، بنو خالد بن یزید از آن جمله‌‌اند. به جز اعضای اصلی بنی‌‌امیه مجموعه‌‌هایی نیز وجود دارند که با پیمان نامه به بنی‌‌امیه پیوسته‌‌اند، از جمله می‌‌توان به بنوجحش بن رئاب و بنو نوفل بن عبد مناف اشاره کرد. افزون بر قریش در میان عرب قحطانی نیز تیره‌‌ای با نام بنو امیة بن زید بن قیس از زیر مجموعه‌‌های اوس وجود دارد که از شهرت برخوردار نیستند.

بنی امیه تا بعثت پیامبر (ص)

آنان به سبب سکونت در اطراف کعبه و مرکز مکه از قریش بطائح (قریشیان مرکز) به شمار می‌‌آمدند . بعدها با فتح مکه (سال هشتم هجرت) برخی از آنان به مدینه مهاجرت کردند، چنان که در پایان خلافت عثمان شمار آنان با موالی ایشان در آن شهر حدود ۱۰۰۰ تن دانسته شده است. با گسترش فتوحات، بنی‌‌امیه افزون بر شام، محل امارت یزید‌‌ بن ابی‌‌سفیان و برادرش معاویه و جانشینان وی، در عراق و آفریقا نیز حضور یافتند. از قرن دوم به بعد یکی از مراکز عمده تجمع آنان اندلس بود با توجه به اینکه بنی‌‌امیه تا هنگامه ظهور اسلام در شمار بنی عبد مناف شمرده می‌‌شدند، در گزارش‌های عصر جاهلی جز اشاراتی پراکنده، اخباری از بنی امیه به صورت مستقل ارائه نشده است.

امویان در عصر جاهلی، از توانگران قریش به شمار می‌‌آمدند و تجارت پیشه بودند. جد ‌‌اعلای آنان عبد شمس عامل پیمان تجاری قریش با حبشه یا عراق بود، از‌‌این‌‌رو از اصحاب ایلاف به شمار می‌‌آید .

ابوسفیان (صخر) پسر حرب نیز در آستانه ظهور اسلام به عنوان رئیس کاروان‌های تجاری قریش با شام داد و ستد داشت. از میان مناصب به ارث رسیده از قصی، حرب منصب قیادت را بر عهده داشت، چنان که قبل از او در اختیار جدش عبد شمس بود، از این رو در نبرد فجار، حرب فرمانده سپاه قریش و پس از او ابوسفیان عهده‌‌دار این منصب بود، افزون بر این، حرب و ابوسفیان از داوران قریش شمرده‌‌ شده‌‌اند. از شخصیت‌های معروف آنان در این عصر، می‌‌توان افزون بر حرب و پسرش ابوسفیان به ابواحیحه سعید بن عاص ‌‌بن امیه اشاره کرد. شواهد نشان می‌‌دهد که فرزندان عبد مناف خود دو دسته بوده‌‌اند: هاشم با بنی‌‌مطلب ارتباط نزدیکی داشتند و بنی عبد شمس با بنی‌‌نوفل، چنان که در گزارشی به همپیمانی بنی‌‌امیه با بنی‌‌نوفل تصریح شده است.

رقابت‌ها و درگیری‌های بنی‌‌امیه را با زیر مجموعه‌‌های قریشی می‌‌توان به دو دسته تقسیم کرد: آنان، گاه زیر لوای بنی عبدمناف با دیگر قبایل قریش درگیر و گاه به صورت مستقل وارد عمل می‌‌شدند. از آنجا که بنی‌‌امیه بخشی از بنی عبد مناف بودند در درگیری بنی عبد مناف با بنی عبدالدار و همپیمانانشان برای تصدی مناصب کعبه حضور داشتند؛ همچنین در رقابت بنی عبد مناف با بنی سهم، که به نظر برخی مفسران سوره تکاثر درباره ایشان نازل شده، بنی‌‌امیه نیز نقش داشتند.

در ارتباط با درگیری مستقیم بنی امیه با دیگر قبایل قریشی می‌‌توان از درگیری آنان با بنی‌‌زهره و بنی عدی یاد کرد. به موجب خبری، نزاعی میان بنی‌‌امیه و بنو زهره روی داد. بنی‌‌امیه که خود را قدرتمندتر از رقیب می‌‌دیدند، درصدد اخراج ایشان از مکه برآمدند؛ اما با حمایت بنوسهم از تیره‌‌های مطرح قریش از بنی زهره که خویشاوند آنان بودند، امویان ناکام ماندند.

در خصوص نزاع بنی‌‌امیه با بنومخزوم، از دیگر شاخه‌‌های پر نفوذ قریش در گزارشی کوتاه و مبهم آمده است: فردی از کنانه، همپیمان مخزومی‌ها با فردی از بنی زبید، همپیمان بنی امیه به تفاخر پرداختند. در پی آن گروهی از دو طرف نزد حِجر اسماعیل اجتماع کرده، برتری خود را به رخ یکدیگر کشیدند و با اوج گرفتن نزاع برای داوری نزد یکی از کاهنان (سطیح کاهن) رفتند. وی نیز به نفع بنو مخزوم حکم کرد.

از نزاع بنی امیه با بنی عدی بن کعب نیز گزارشی ارائه شده است . برخی منابع به گونه‌‌ای برجسته از رقابت امیه با هاشم و فرزندان ایشان با یکدیگر در دوره جاهلی سخن گفته‌‌اند، چنان که امیه (جد امویان) به هاشم‌‌ بن عبد مناف، جد اعلای رسول خدا، از این رو که با اقدام‌های شایسته‌‌اش، منزلت اجتماعی فوق العاده‌‌ای یافته بود، حسادت می‌ورزید، از این رو در این راستا کارهای بی‌‌ثمری انجام داد. سرانجام این رقابت و نزاع با داوری کاهنی از قبیله خزاعه به نفع هاشم پایان یافت و امیه به مدت ۱۰ سال طبق شرط از پیش تعیین شده به شام تبعید شد. برخی محققان این گزارش را به افسانه تشبیه و آن را انکار کرده‌‌اند. مشابه چنین گزارشی درباره حرب فرزند امیه نیز وجود دارد. گویند: وی به مقام و موقعیت عبدالمطلب ‌‌بن هاشم رشک می‌‌برد و او نیز چون پدرش که پس از داوری محکوم گردید، ناچار شد به داوری تن دهد. این بار نیز، رئیس وقت بنی‌‌امیه محکوم شد.

به موجب گزارش ابن خلدون جمعیت بنی امیه در آن دوره بر بنی‌‌هاشم فزونی داشته است. در درگیری‌ها و اختلافات میان بنی‌‌امیه و بنی‌‌هاشم که هر دو از شاخه‌‌های بنی‌‌عبد مناف بودند، شاخه بنی نوفل بن عبد مناف در کنار بنی امیه و شاخه بنی مطلب بن عبد مناف در کنار بنی‌‌هاشم قرار گرفتند، چنان که در محاصره اقتصادی قریش اینان در کنار هم بودند به رغم این همه گاه پیوندهایی نیز بین بنی‌‌امیه و بنی‌‌هاشم برقرار می‌‌شد، چنان که ابولهب عموی پیامبر (ص) با ام جمیل (حمالة الحطب) خواهر ابوسفیان ازدواج کرده بود.. نیز دختر پیامبر، زینب با ابوالعاص بن ربیع عبشمی پیمان زناشویی داشت.

بنی امیه و پیامبر (ص)

در برآیند حوادث صدر اسلام می‌‌توان به وضوح دریافت که قبایلی چون بنی امیه، بنی مخزوم و بنی هاشم از برجسته‌‌ترین قبایل قریش مکه در عصر بعثت پیامبر (ص) به شمار می‌‌آمدند. ظهور پیامبری از بنی‌‌هاشم بیش از همه رشک بنی‌‌امیه و بنی مخزوم را بر می‌‌انگیخت، از این رو امویان که همچون دیگر قبایل قریش پیامبری آن حضرت را در راستای برتری موقعیت بنی هاشم بر قبایل خود ارزیابی می‌‌کردند، بر مبنای عصبیت قبیله‌‌ای و از سر حسادت و رقابت، به رهبری ابوسفیان، مواضع سختی در برابر رسول خدا اتخاذ کردند. رد پای سران بنی‌‌امیه را در بیشتر اقدامات قریش بر ضدّ رسول خدا می‌‌توان یافت. روابط آنان با آن حضرت را می‌‌توان به دو دوره تقسیم کرد: از آغاز بعثت تا غزوه بدر (سال دوم هجری) و از بدر تا رحلت پیامبر (ص).

در دوره نخست، آنان از هر راهکاری که بتوانند دعوت اسلامی را مهار کنند، استفاده می‌‌کردند؛ مانند گفت و گو با ابو طالب برای بازداشتن رسول خدا از دعوتش. چنان که برخی مفسران ذیل آیه ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾ آورده‌‌اند برخی از اشراف بنی‌‌عبدمناف نزد ابوطالب رفتند تا ضمن گفت و گو با ابو طالب، بزرگ بنی‌‌هاشم در آن دوره، پیامبر (ص) را از دعوتش باز دارند که مسلماً در میان این اشراف برخی از عبشمیها و بنی امیه نیز حضور داشتند. ممانعت بنی‌‌عبد مناف مسلمانان را از طواف خانه خدا، همراهی با قریش در محاصره اقتصادی بنی‌‌هاشم و مسلمانان در شعب ابی‌‌طالب و توطئه قتل پیامبر (ص) نیز از آن جمله است.

دشمنان سرسخت اموی پیامبر (ص) در این دوره عبارت بودند از: ابوسفیان، عقبة‌‌ بن ابی معیط، ابو اُحیحه، معاویة ‌‌بن مغیرة بن ابی العاص (که پس از غزوه احد کشته شد)، مروان و پدرش حکم‌‌ بن ابی العاص (کسی که رسول خدا امت اسلامی را از نسل او برحذر داشت)؛ نیز ام جمیل خواهر ابوسفیان که رسول خدا را آزار می‌‌داد. نام سه تن از عبد شمسی‌ها (حنظلة ‌‌بن ابی سفیان، عتبه و شیبه فرزندان ربیعه) در میان مقتسمین به چشم می‌‌خورد .

مقتسمین کسانی بودند که در موسم حج در مسیر ورود زائران به مکه قرار می‌‌گرفتند و آنان را از ملاقات با پیامبر باز می‌‌داشتند. به رغم دشمنی‌های قاطبه بنی‌‌امیه با پیامبر (ص) در مکه، تعداد انگشت شماری از ایشان در این دوره به رسول خدا ایمان آورده، برای حفظ ایمان خود، به حبشه‌‌ هجرت‌‌ کردند. خالد بن سعید بن عاص (از سابقین در اسلام و از کاتبان پیامبر) و برادرش عمرو، ابوحذیفة بن عتبه (از سابقین در اسلام)، عثمان بن عفان و ام‌‌حبیبه دختر ابوسفیان از آن جمله‌‌اند. نیز عبدالله و برادرش عبیدالله بن جحش پسر عمه‌‌های رسول خدا (ص) از بنی‌‌اسد بن خزیمه و ابو‌‌موسی اشعری و برخی دیگر از همپیمانان آنان در این هجرت حضور داشتند. ام کلثوم دختر عقبة بن ابی معیط اموی نیز پس از حدیبیه (سال‌‌ششم) به مدینه هجرت کرد.

در پی بسته شدن پیمان عقبه دوم و فراهم شدن زمینه هجرت پیامبر (ص) به یثرب، امویان به مصادره دارایی برخی از مهاجران همپیمان خود (بنو جحش) مبادرت کردند. در این میان، ابوسفیان رئیس بنی امیه نیز طی نامه‌‌ای مردم یثرب را به سبب پناه دادن رسول خدا نکوهش کرد. وی از این پس جز در نبرد بدر، در تمام توطئه‌‌ها و اقدامات نظامی ـ سیاسی بر ضدّ پیامبر (ص)، رهبری و فرماندهی قریش را بر عهده داشت.

در غزوه بدر (سال دوم) که در غیاب ابوسفیان رخ داد، شمار قابل توجهی از بنی عبد شمس و بنی امیه و همپیمانانشان حضور داشتند . از کشته شدگان بنی‌‌امیه در این نبرد می‌‌توان به حنظلة ‌‌بن ابی سفیان و عقبة بن ابی معیط و از کشتگان عبشمی‌ها به عتبة بن ربیعه و برادرش شیبه، پسرش ولید (اینان در آغاز نبرد در جنگ تن به تن کشته شدند) و نیز عاص و عبیده پسران سعید بن عاص اشاره کرد؛ همچنین از این دو مجموعه، ۱۲‌‌تن اسیر شدند عمرو فرزند ابوسفیان و حارث بن ابی وجزه هر دو از بنی‌‌امیه و ابوالعاص بن ربیع عبشمی داماد رسول خدا از جمله اسیران بودند. ابن هشام اسرای همپیمان ایشان را ۷ تن ذکر کرده است

از بدر تا فتح مکه

پس از غزوه بدر (سال دوم) روابط پیامبر با بنی‌‌امیه وارد مرحله‌‌ای جدید شد. با توجه به اینکه در این نبرد بزرگانی از بنی مخزوم و بنی عبد شمس و دیگر قبایل قریش کشته شدند، فضای مناسبی در اختیار ابوسفیان قرار گرفت تا افزون بر رهبری بنی امیه از نفوذ خود در رهبری قریش بهره برد، به ویژه آنکه نقش فرماندهی سپاه (قیادت) به ابوسفیان به ارث رسیده بود، از این رو وی در این دوره در جنگ‌های بزرگی چون احد و احزاب سپاه قریش را فرماندهی می‌‌کرد. افزون بر این‌ها او اقدام‌های دیگری بر ضد رسول خدا داشت؛ از جمله طرح ترور آن حضرت (پس از غزوه بنی نضیر در سال چهارم) که به نتیجه نرسید. منابع نخستین با ارائه چنین تصویری از این دوره، کمتر به جزئیات پرداخته، از دیگر اعضای بنی‌‌امیه یا همپیمانانشان اخباری ارائه نمی‌‌کنند.

ابوسفیان در غزوه احد (سال سوم) فرماندهی سپاه قریش رابر عهده داشت. پسرش معاویه مدعی به شهادت رساندن حمزه سیدالشهدا بود. نیز معاویة بن مغیرة بن ابی‌‌العاص اموی جسد حمزه را مُثْله کرد. پس از ناکامی نبرد احزاب (سال پنجم) به فرماندهی ابوسفیان، صلحی میان پیامبر (ص) و قریش در سال ششم، برقرار شد که ابوسفیان در آن نقشی آشکار داشت. با پیمان شکنی قریش و تلاش‌های بی‌‌ثمر سرکرده آنان (ابوسفیان) برای تجدید پیمان، زمینه‌‌های فتح مکه فراهم و سرانجام آن شهر در سال هشتم گشوده شد.

در جریان فتح مکه (سال هشتم) رسول خدا با توجه به جایگاه ابوسفیان منزل او را از مکان‌های پناهندگی مردم اعلام کرد. رسول خدا پس از فتح مکه، گذشت فراوانی نسبت به بنی‌‌امیه و دیگر دشمنان نشان داد و با فرمان عفو عمومی، قریش از جمله بنی‌‌امیه را "طُلَقاء" (آزاد شدگان) نامید و بدین ترتیب با گذشت ۲۱ سال از بعثت آن حضرت، و عناد و دشمنی بنی‌‌امیه با رسول خدا، آنان با وی بیعت کرده، مسلمان شدند.

آنان پیامبر (ص) را در غزوه‌های بعدی (حُنین، طائف و تبوک) همراهی کردند، چنان که در نبرد حُنین (سال هشتم) پیامبر (ص) از غنایم ویژه آن به چند تن از بزرگان اموی (ابوسفیان و دو تن از پسرانش یزید و معاویه، طلیق بن سفیان و فرزندش حکیم بن طلیق و خالد بن اسید اموی) سهمی بخشید تا ایشان را به خویش متمایل سازد، از این رو آنان جزو "مؤلفة قلوبهم" قرار گرفتند. در غزوه طائف (سال هشتم) نیز سعید بن سعید اموی که همراه پیامبر بود کشته شد.

پیامبر اعظم (ص) در حالی از دنیا رفت که چند تن از امویان را کارگزار خود قرار داده بود؛ عتاب بن اسید در مکه، عمرو بن سعید بن عاص در وادی القری و پسرانش ابان و خالد بن سعید در مناطقی از یمن یا بحرین کارگزار بودند. ابوسفیان نیز مأمور جمع‌‌آوری خراج نجران بود.

منابع اسلامی سخنانی از پیامبر (ص) درباره بنی‌‌امیه نقل کرده‌‌اند؛ از جمله آنکه آن حضرت فرمود: "وای بر بنی‌‌امیه". نیز بنا به نقلی رسول خدا آنان را از بدترین و شرورترین قبایل عرب و دشمن‌‌ترین آنان نسبت به بنی هاشم معرفی کرد. مشخص نیست نقل قول‌های یاد شده به چه دوره‌‌ای باز می‌‌گردد. چنانچه به پیش از پذیرش اسلام ایشان مربوط باشد، حکایت از دشمنی پیشین آنان با پیامبر دارد. شاید ناظر به وضعیت آنها پس از اسلام آوردنشان نباشد، به ویژه آنکه این چنین سخنانی برخلاف رفتار پیامبر با بنی‌‌امیه پس از فتح مکه است و می‌‌توانست بر دشمنی ایشان بیفزاید. احتمال آن نیز وجود دارد که این سخنان، پیشگویی پیامبرانه باشد و از اقدام‌های بعدی ایشان پرده بردارد، چنان که بیشتر محدثان و مورخان به این سخن رسول خدا اشاره دارند که فرمود: "هرگاه فرزندان ابو العاص (یا بنی‌‌امیه) به تعداد ۳۰ یا ۴۰ تن برسند، سرزمین‌های خدا را چون مِلْک شخصی زیر فرمان و بندگان خدا را چاکران و دین خدا را به دغل بازی خواهند گرفت».

بنی امیه پس از پیامبر (ص)

بنی‌‌امیه در آغاز با جانشینی ابوبکر مخالفت کردند، از این رو ابوسفیان از امیر مؤمنان، امام علی (ع) خواست قیام کرده، از هواداری بنی‌‌امیه و قریش برخوردار شود؛ اما امام که از نیّت شوم او با خبر بود به سخن وی وقعی ننهاد در گزارشی دیگر آمده است که آنان پس از رحلت رسول خدا بر عثمان اجتماع کرده، چون از بیعت مردم با ابوبکر اطلاع یافتند، با او بیعت کردند گویند: عمر که از نفوذ ابوسفیان می‌‌ترسید، خطر او را به ابوبکر گوشزد کرد. ابوبکر نیز با بخشش زکات جمع‌‌آوری شده به دست خود ابوسفیان به وی، دل بنی‌‌امیه را به دست آورد نیز بعدها احتمالا به‌کارگیری یزید بن ابی سفیان به عنوان فرمانده بخشی از سپاه مسلمانان در شامات در سکوت بنی‌‌امیه بی‌‌تأثیر نبوده و آنان مصلحت را در همکاری با دستگاه خلافت تشخیص داده، به همکاری پرداختند. عثمان از دیگر بزرگان اموی است که در خلافت ابوبکر، به عنوان کاتب خلیفه، پس از عمر، مقام دوم را در تشکیلات خلافت دارا بود.

موقعیت بنی‌‌امیه در دوره عمر نخست با امارت یزید بن ابی سفیان بر ولایت شام و پس از مرگ او در طاعون عمواس با امارت معاویه در شام، فلسطین و اجناد شام تثبیت شد. ابوسفیان نیز نزد عمر منزلتی خاص داشت و از معدود کسانی بود که می‌‌توانست بر فرش ویژه ای که برای خواص پهن می‌‌شد بنشیند. به‌کارگیری و توجه خاص عمر به معاویه موجب شد تا معاویه بعدها تسلط خود بر مردم را ناشی از منزلتش نزد عمر و عثمان معرفی کند..

بنا به نوشته طه حسین، عمر در دوران خلافتش نتوانست یا نخواست با استبداد و فزونخواهی معاویه مقابله کند، از این رو زمینه را برای حکومت امویان فراهم ساخت. در شورای عمر برای انتخاب خلیفه بعد از خویش، بنی‌‌امیه با جمع شدن دور عثمان و رقابت با بنی هاشم با افرادی چون عمار که از علی (ع) حمایت می‌‌کرد به بحث پرداخته، وی را دشنام دادند. عبدالرحمن بن عوف زهری که به سبب خویشاوندی با عثمان (همسر خواهر وی بود) نقش زیادی در دستیابی وی به خلافت داشت، می‌‌گفت: عثمان عمید بنی‌‌امیه است. با روی کار آمدن عثمان، زمینه‌‌های انتقال قدرت به بنی امیه فراهم آمد. ابوسفیان نیز در همان نخستین روزهای خلافت عثمان به وی توصیه کرد که خلافت را همچون گوی به افراد بنی‌‌امیه پاس داده، نگذارد از این خاندان بیرون رود. گفته شده که خلیفه دوم از تمایلات قبیله‌‌ای عثمان در هراس بود؛ اما عثمان بر خلاف شرط عمر در شورا، نزدیکان اموی خود را بر مناطق حساس و ثروتمند چون مصر و عراق به کار گمارد.

جرج جرداق در تعبیری کوتاه و کار آمد می‌‌گوید: در زمان عثمان، بنی امیه هم کلید بیت المال را در دست گرفتند و هم شمشیر سلطان را.عثمان به پشتوانه بنی‌‌امیه برخی صحابه گرانقدر چون ابوذر، عمار و ابن مسعود را آزرد. در نتیجه، عملکرد نامناسب آنان، موجی از نارضایتی را در میان مسلمانان فراهم آورده و موجب قیام در برابر عثمان شد.

برخلاف معاویه که در ماجرای محاصره عثمان هیچ اقدام مؤثری در حمایت از وی نکرد، امویان ساکن در مدینه از عثمان حمایت کردند و با طولانی شدن محاصره، امویان تصمیم گرفتند عثمان را شبانه به مکه بفرستند؛ اما نقشه آنان با آگاهی قیام کنندگان خنثا شد. امویان مدینه پس از قتل عثمان، از ترس به ام حبیبه دختر ابوسفیان و همسر رسول خدا پناه برده، نزد او پنهان شدند و پس از آن به شام یا مکه گریختند

بنی امیه و امام علی (ع)

در جریان بیعت مردم با امیر مؤمنان (ع) چهره‌‌های مشهور اموی، چون مروان، سعید بن عاص، ولید بن عقبه و معاویه، نخست از بیعت آن حضرت سر باز زدند. نیز به پیروی از ایشان برخی صحابه دوستدار عثمان چون حسان بن ثابت شاعر و نعمان بن بشیر که هر دو ازانصار بودند، ازبیعت با آن حضرت خودداری کردند، آنگاه امویان در مکّه نزد عامل عثمان، عبدالله حضرمی (حلیف بنی عبد شمس) جمع شدند و با آمدن عبدالله بن عامر از بصره که از سوی عثمان والی آن شهر بود، به خونخواهی عثمان برخاسته، با عایشه همراه شدند و جنگ جمل را به راه انداختند.

در نبرد جمل برخی از بنی‌‌امیه سوگند یاد کردند که امام علی (ع) را به شهادت برسانند؛ لکن نتوانستند. با پایان یافتن نبرد، امیر مؤمنان، امام علی (ع) فرمان عفو عمومی صادر کرد و حتی مروان بن حکم اموی را که مشاور و داماد عثمان و از نقش آفرینان در جمل بود بخشید و از آینده حکومت کوتاه مدت وی خبر داد. پس از آن برخی امویان به معاویه در شام پیوستند و او را در اقداماتش بر ضدّ امام از جمله در جنگ صفین یاری کردند. امویان به خونخواهی عثمان پرچم طغیان را برافراشته، مشکلات بسیاری برای حکومت نوپای امام ایجاد کردند.

امیرمؤمنان، امام علی (ع) مخوف‌‌ترین فتنه‌‌ها را فتنه بنی‌‌امیه دانست که همه جا را فرا خواهد گرفت و تنها اهل بصیرت از آن رهایی خواهند یافت. و نیز فرمود: برای هر امتی آفتی است و آفت این امت بنی‌‌امیه هستند.آن حضرت اسلام بنی‌‌امیه را تنها بر اساس مصلحت می‌‌دانست و در معرفی بنی امیه از آنان با تعبیر انکر و امکر وافجر یاد کرد. نیز آن حضرت در نامه‌‌ای به معاویه فضیحت‌های بنی‌‌امیه را برشمرد. اندکی پس از شهادت امام علی (ع) و در پی صلح امام حسن (ع) با معاویه، حکومت بر جامعه اسلامی به معاویة بن ابی سفیان رسید. وی پیروان علی (ع) را تحت فشار شدید گذاشت. قطع دست و پا، مصادره اموال، ویرانی خانه‌‌ها و قطع حقوق از بیت المال از جمله آنهاست. نیز از دوره خلافت معاویه و بنا به دستور او امیر مؤمنان (ع) بر منبرها و در خطبه‌‌ها لعن می‌‌شد. مردم از ترس وی فرزندانشان را «علی» نمی‌‌نامیدند و حتی گفته شده که اگر فردی نام علی می‌‌داشت کشته می‌‌شد. امویان کشنده امام حسن و امام حسین ((ع)) و بسیاری از بنی هاشم و شیعیان بودند. از نظر سیاسی این تقابل، ریشه در تقابل بنی‌‌امیه با بنی‌‌هاشم در دوره جاهلی‌‌داشت.

معاویه پایه گذار حکومتی گردید که با دوره قبل تفاوت‌های بارزی داشت و سنخیتی بین آن و رفتار پیامبر و حتی شیخین نبود. سیاست او سرمشق خلفای پس از او گردید. جنبه فزاینده غیر دینی (سکولار) دولت اموی موجب شد مسلمانان دولت ایشان را نه یک خلافت بلکه سلطنت بدانند. تبدیل نظام خلافت به نظام استبدادی موروثی، برخورد تبعیض آمیز با غیر عرب، بی‌‌عدالتی و روا داشتن ستم بر مخالفان، قداست بخشیدن به خلافت، تقویت و ترویج جبرگرایی و نیز حمایت از عقیده مرجئه از مهم ترین شاخصه‌‌های حکومت آنان بود. مودودی هم در این رابطه، به ۷ ویژگی حکومت امویان اشاره کرده است. در دوره آنان با تأسیس دیوانهای جدید، مانند دیوان برید، خاتم و رسائل که ملهم از تشکیلات ساسانیان و رومیان بود، تشکیلات اداری گسترش یافت. با پدید آمدن منصبی به نام حاجب، دسترسی مردم به حاکم دشوار گردید..

گسترش فتوحات از دیگر ویژگی‌های حکومت امویان است که در دوره حکومت ولید بن عبد الملک، مسلمانان در شرق به سرداری قتیبة بن مسلم باهلی در آسیای مرکزی بر قبایلی از ترکان چیره شده، مناطق وسیعی را فتح کردند. در غرب نیز به اندلس راه یافتند و به این ترتیب عصر طلایی فتوحات در این دوره رقم خورد و به اوج رسید. فتوحات و تسخیر شهرها جنبه «فی سبیل‌‌الله» نداشت و با غارت و کشتار همراه بود و به قول احمد امین نتیجه آنها جز برده بردن و برده نگهداشتن نبود. حکومت امویان تا سال ۱۳۲ هجری حدود ۹۰ سال ادامه یافت. در این مدت ۱۴ تن از امویان به حکومت رسیدند که از میان ایشان معاویه، عبدالملک بن مروان، هشام ‌‌بن‌‌ عبدالملک به جهت طولانی بودن حکومتشان (هریک به مدت حدود ۲۰ سال) و عمر‌‌ بن‌‌ عبدالعزیز بر اثر در پیش گرفتن سیاست‌های متفاوت از دیگر حکمرانان بنی‌‌امیه، و عدم لعن امام علی (ع) و بازگرداندن فدک به فرزندان فاطمه (س) و برخی اصلاحات از بقیه مشهورترند.

حکومت امویان، از آغاز با چالش‌هایی رو به رو شد. علویان و هواداران ایشان، خوارج و عباسیان هریک جنبش‌هایی را برضد بنی‌‌امیه به راه انداختند. قیام حجر بن عدی (در دوران معاویه)، قیام‌های امام حسین (ع)، ابن‌‌زبیر، مختار، توابین، زید بن علی، یحیی بن زید، عبدالله بن معاویه و قیام‌های متعدد خوارج از جمله آنهاست. در نهایت، نهضت عباسیان با تکیه بر قوای خراسانی و با شعار " اَلرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ " تومار حکومت امویان را به سال ۱۳۲ هجری درهم پیچید.

با سقوط حکومت اموی، کسان بسیاری از بنی امیه به دست عباسیان کشته شدند و یکی از امویان به اندلس که حدود ۳۰ سال قبل فتح شده بود گریخت و در آنجا حکومتی تأسیس کرد که به حکومت امویان اندلس شهرت یافت و حدود سه قرن دوام آورد

بنی امیه در شأن نزول آیات

میان بنی‌‌امیه و بنی هاشم از جمله شخص پیامبر اسلام (ص) دشمنی دیرینه‌‌ای وجود داشت. این دشمنی تقریباً در تمام طول مدت ۲۳ سال رسالت پیامبر اسلام (ص) قبل و بعد از هجرت ادامه داشت و موضع‌‌گیریهای افراد طایفه بنی امیه در برابر قرآن کریم و پیامبر اسلام (ص) موجب نزول آیاتی از قرآن کریم درباره آنها شد. از آنجا که نزد خدای متعال و قرآن کریم رفتار انسان‌ها اهمیت دارد نه نام و نَسَب و امور غیر اختیاری آنها، در هیچ آیه‌‌ای از قرآن کریم به طور رسمی و صریح نامی از طایفه بنی‌‌امیه نیامده است، چنان که از هیچ قبیله و طایفه دیگری نیز با نام یاد نشده است، بلکه همچون سایر موارد در این آیات بر اوصاف، رفتار و کردار نادرست آنان تأکید شده است. به طور کلی آیات نازل شده درباره بنی‌‌امیه را در ۴ دسته می‌‌توان جای داد:

دسته نخست آیاتی است که درباره مشرکان مکه نازل شده و در برابر آنان موضع‌‌گیری می‌‌کند که هر یک از افراد و گروه‌های مشرک، از جمله بنی امیه با توجه به نقش خود در رویارویی با پیامبر (ص) مصداقی از مفهوم کلی آیه به شمار می‌‌آیند.

این دسته از آیات هم در آیات مکی و هم در آیات مدنی قرآن به چشم می‌‌آید. از جمله آیاتی که مفسران در ذیل آنها از بنی امیه یاد کرده‌‌اند این آیات است:

1. ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمِنَ الْأَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ قُلْ إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَلَا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُو وَإِلَيْهِ مَآبِ﴾ مطابق روایتی مقصود از ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ﴾ عبدالله بن سلام و طوایف مختلف مشرکان مکه است و مقصود از ﴿وَمِنَ الْأَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ﴾ که می‌‌گوید: برخی از احزاب برخی دیگر را تکذیب و انکار می‌‌کنند، بنی امیه، بنی‌‌مغیره و آل‌‌طلحة بن عبدالعزی است.
2. ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ﴾ افراد مورد اشاره آیه یعنی کسانی که نعمت خدا را به کفران بدل کردند و قوم خود را به سرای نیستی و هلاکت کشاندند، مطابق برخی نقل‌ها و دیدگاه‌ها بنی امیه و بنی مغیره‌‌اند که فاجرترین طوایف از قبیله بزرگ قریش‌اند. برخی نیز مقصود از آن را کشته شدگان از مشرکان در جنگ بدر یا مشرکان اهل مکه دانسته‌‌اند که البته آیه شریفه مکی و نزول آن قبل از جنگ بدر بوده است در روایتی از امام باقر (ع) نیز ضمن تأکید بر اینکه این آیه شریفه به دو گروه فاجرتر قریش « اَلْأَفْجَرَانِ مِنْ قُرَيْشٍ » اشاره دارد، حضرت سوگند یاد می‌‌کنند که مقصود آیه شریفه همه (مشرکان) قریش‌اند و خدای متعال به پیامبرش خطاب کرد که من قریش را بر سایر عرب برتری دادم و نعمتم را بر آنان کامل کردم و رسولم را به سوی آنان فرستادم؛ ولی آنان نعمت مرا به کفران تبدیل کرده، قوم خود را به سرای هلاکت کشاندند؛ همچنین مقصود از کفران نعمت خدا در اینجا کفر ورزیدن بنی‌‌امیّه به محمد و اهل‌‌ بیتاوست.
3. ﴿جُنْدٌ مَا هُنَالِكَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزَابِ﴾ ابن سلام روایت کرده است که این آیه درباره بنی امیه، بنی مغیره، و آل ابی طلحه بن عبدالعزی نازل شده است، زیرا آن سه طایفه در برابر پیامبر اسلام (ص) به یکدیگر پیوستند و همدیگر را پشتیبانی کردند.
4. در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ یکی از گروههایی که زکات به آنها پرداخت می‌‌شود ﴿الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ معرفی شده‌‌اند. تألیف قلوب شدگان کسانی بودند که رسول‌‌خدا (ص) بخشی از اموال زکات و غنایم جنگی را به آنان می‌‌بخشید تا آنان را با مسلمانان و دین اسلام الفت دهد. تألیف شدگان عمدتاً از مشرکان مکه بودند که پس از فتح مکه به ناچار مسلمان شده بودند. از جمله کسانی که رسول خدا (ص) از مال زکات به آنان پرداخته بود مردانی از بنی امیه همچون ابوسفیان بودند که بعدها در تاریخ اسلام گاه از این امر برای تحقیر آنان استفاده می‌‌شد.

دسته دوم آیاتی است که درباره برخی افراد از طایفه بنی امیه نازل شده و در روایات اسباب نزول آن افراد خاص معرفی شده‌‌اند. از جمله این افراد، ابوسفیان بن حرب، بزرگ بنی‌‌امیه در دوران رسالت پیامبر اکرم (ص) است. مفسران در سبب نزول بالغ بر ۲۵ آیه از او یاد کرده‌‌اند که در همه موارد بر نقش منفی وی در برابر پیامبر تأکید شده‌‌است. به همین گونه درباره سایر افراد سرشناس بنی امیه همچون حکم بن ابی عاص آیاتی از قرآن کریم نازل شده است. این در حالی است که تقریباً هیچ آیه‌‌ای در مدح بنی امیه یا یکی از افراد این طایفه نازل نشده و این نشان می‌‌دهد که طایفه بنی امیه یکدستی و همبستگی خود را در دشمنی با پیامبر اکرم (ص) تا پایان حفظ کرده و در روایات بدترین طایفه عرب خوانده شده‌‌اند.

دسته سوم آیاتی است که بنابر برخی روایات اسباب نزول درباره بنی امیه به طور خاص نازل شده است؛ مانند:

1. شیعه و سنی روایات متعددی را با طرق مختلف در ذیل آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾. نقل کرده‌‌اند که نزول این آیه را درباره بنی‌‌امیه می‌‌داند. در همین خصوص از سعید بن مسیّب نقل شده است که گفت: رسول خدا (ص) در خواب بنی امیه را دید که همچون میمون‌هایی از منبرش بالا می‌‌روند و از آن منظره دلگیر و اندوهگین شد. خداوند به او وحی کرد که آنچه به بنی امیه می‌‌دهم فقط از دنیا و در دنیاست و آنان از آخرت بهره‌‌ای ندارند. از این وحی چشم رسول خدا (ص) روشن شد و شادمان گشت و آن، رؤیای پیامبر در این آیه شریفه است

این روایت در سایر منابع نیز به همین صورت و گاه با اندکی اختلاف نقل شده است؛ در برخی منابع شیعی آمده است که رسول خدا (ص) در خواب بوزینه‌‌هایی را دید که از منبرش بالا می‌‌روند و آن بوزینگان بنی امیه بودند. پیامبر از این منظره به شدت اندوهگین شد، و در پی این رؤیا آیه فوق نازل شد مبنی بر اینکه آنچه رخ می‌‌دهد بلایی است که مردم در آن سرگردان می‌‌شوند و بنی امیه نیز شجره ملعونه‌‌اند که هیچ ثمر و خیری ندارند..

در روایت طبری بدون تصریح به نام بنی امیه ـ که احتمالا برخی راویان آن را انداخته‌‌اند ـ چنین آمده است: رسول خدا (ص) بنوفلان را در خواب دید که همچون بوزینه از منبرش بالا می‌‌روند، و از آن رؤیا ناراحت شد و دیگر کسی آن حضرت را تا رحلت خندان ندید و خداوند آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ را در همین باره نازل کرد. از این روایات برمی‌‌آید که ماجرای رؤیای رسول خدا (ص) سبب نزول آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ بوده است و می‌‌دانیم که سوره اسراء مکی بوده، در حدودسال دهم یا دوازدهم بعثت، مقارن با معراج پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل شده است، بر همین اساس در باب رابطه سبب نزول بیان شده با آیه شریفه که مکی است دو ناسازگاری عمده وجود دارد: نخست آنکه اگر مطابق آنچه در برخی روایات آمده که رسول خدا پس از آن رؤیا تا زمان رحلت خندان دیده نشد، رؤیای پیامبر در سال‌های آخر عمر شریف آن حضرت رخ داده باشد، آن رویا نمی‌‌تواند سبب نزول برای این آیه مکی باشد و اگر رؤیای آن حضرت مربوط به دوران مکه و زمان نزول سوره اسراء باشد، در آن زمان رسول‌‌خدا (ص) منبری نداشته تا ـ مطابق برخی روایات ـ بنی‌‌امیه را بر منبر خود ببیند.

برخی از این اشکال پاسخ داده‌‌اند که ممکن است رسول خدا (ص) در مکه خواب دیده است که در مدینه حضور دارد و منبری دارد که بنی امیه از آن بالا می‌‌روند؛ اما اینکه گفته شود آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ استثنائاً در مدینه نازل شده و سپس در سوره مکی] اسراء [قرار گرفته است قائلی ندارد.

ناسازگاری دوم این است که برخی مفسران مانند طبری و فخر رازی مقصود از رؤیای مورد اشاره در این آیه شریفه را متناسب با سیاق و موضوع سوره، رؤیت نشانه‌‌های الهی و عبرت‌هایی دانسته‌‌اند که رسول خدا (ص) در وقت سیر شبانه خود از مکه به بیت المقدس و در شب معراج مشاهده کرده است. در این تفسیر رؤیا به معنای رؤیت و مشاهده و نه خواب دیدن تفسیر شده است؛ اما روشن است که این صرف ادعاست و شاهدی از لغت آن را تأیید نمی‌‌کند که رؤیا مصدر و به معنای رؤیت یا رؤیت در شب‌‌باشد.

در ارتباط با رؤیای پیامبر و نزول آیه درباره آن، روایت دیگری نقل شده است که در آن امام حسن (ع) نزول دو سوره کوثر و قدر را نیز در همین مورد دانسته‌‌اند. در روایتی به نقل عیسی بن مازن آمده است که پس از صلح امام مجتبی (ع) با معاویه، فردی ضمن اهانت به امام، آن حضرت را نسبت به صلح و بیعت با معاویه نکوهش می‌‌کند؛ اما امام (ع) در مقابل می‌‌فرماید: مرا نکوهش مکن. همانا در رؤیا به پیامبر (ص) نشان داده شد که بنی امیه بر منبرش قرار گرفته‌‌اند. رسول خدا از آن منظره اندوهگین شد و خداوند برای تسلّی پیامبرش این آیات را نازل کرد: ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴾ مقصود این است که شب قدری که به پیامبر (ص) داده شده است از ۱۰۰۰ ماه که بنی امیه بعد از رسول خدا حکومت و پادشاهی می‌‌کنند برتر‌‌ است.

در روایتی مشابه افزون بر آیات سوره قدر، امام (ع) نزول آیات سوره کوثر را نیز درباره رؤیای پیامبر (ص) معرفی می‌‌کند. سپس راوی (قاسم) می‌‌گوید که ما مدت فرمانروایی بنی‌‌امیه را محاسبه کردیم و معلوم شد که آن ۱۰۰۰ ماه بدون یک روز کاستی یا فزونی بوده است. اما با توجه به سیاق سوره قدر که درباره نزول قرآن در شب قدر و فضیلت و برخی دیگر از ویژگی‌های آن نازل شده است همچنین با توجه به سبب نزول‌های مشهورتری که درباره سوره کوثر نقل شده است،

روایت امام ‌‌حسن (ع) درباره سبب نزول این دو سوره را باید شأن نزول آن یا تفسیر آیه دانست که در منابع شیعی از آن به تأویل و گاه تفسیر باطنی آیه یاد می‌‌شود و این‌‌گونه تأویل‌ها نوعی توسعه در معنا و مصداق آیات شریفه به شمار می‌‌آید؛ همچنین مقصود از شجره ملعونه در ادامه آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ در برخی روایات تفسیری، بنی‌‌امیه معرفی شده است. در روایتی از عایشه آمده است که وی به مروان بن حکم ـ از بنی امیه ـ گفت: از رسول خدا شنیدم که درباره تو و جد تو می‌‌گفت: شجره ملعونه در قرآن کریم شما هستید.

علامه طباطبایی در تفسیر قرآن به قرآن و با توجه به سیاق آیه شریفه و فارغ از روایات، از این آیه شریفه، تفسیری کاملا منطبق بر بنی امیه ارائه داده است و مقصود از شجره ملعونه را نه درختی خاص مانند درخت زقّوم بلکه گروهی که نَسَب به شخصی واحد می‌‌برند و از یک ریشه نشئت گرفته‌‌اند دانسته است؛ اما حتّی با فرض اینکه رؤیای مورد اشاره دراین آیه شریفه که از آیات مکی قرآن است قصه مشهور پیشین نباشد، این اطمینان وجود دارد که آیه ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ بر بنی‌‌امیه منطبق است و بر اساس روایات متعددی که در این زمینه وجود دارد به احتمال فراوان پیامبر اسلام (ص) این رؤیا را در اواخر عهد مدینه دیده است و پس از نقل آن، آیه شریفه مورد بحث را تلاوت کرده و با ایجاد پیوند میان آن رؤیا و این آیه اصحاب خود را به فتنه و بلای بزرگ بنی‌‌امیه که مردم خود زمینه ساز آن خواهند بود توجه داده و بنی‌‌امیه را شجره ملعونه و بی‌‌خیر و ثمری معرفی کرده است که در آینده، حکومت بر مسلمانان را به چنگ آورده، جز شر و فتنه برای مسلمانان اثری نخواهند داشت.

دسته چهارم که نسبت به سه دسته پیشین از شمار بیشتری برخوردار است آیاتی است که در روایات ما نزول آنها در شأن بنی امیه دانسته شده است، در حالی که بنی‌‌امیه سبب نزول آن آیات نبوده‌‌اند. در حقیقت این بخش از آیات بر بنی‌‌امیه پس از عصر نزول قرآن و به طور روشن پس از شهادت امیر مؤمنان، علی (ع) که حکومت بر جامعه اسلامی را به چنگ آوردند تطبیق شده است، بنابراین با توجه به تفاوتی که برخی از دانشمندان میان سبب نزول و شأن نزول بیان کرده‌‌اند باید بنی امیه را شأن نزول این آیات دانست و نه سبب نزول آنها، یا مطابق اصطلاح برخی مفسران این گونه روایات را از باب جری و تطبیق دانست که بنی امیه از مصادیق آشکار و روشن آن آیات شمرده شده‌‌اند، چنان که می‌‌توان تطبیق آن آیات بر بنی‌‌امیه از سوی معصومان را از نوع تأویل و تفسیر باطنی آن آیات نیز تلقی کرد. مؤید این دیدگاه آن است که بخش عمده این روایات از امام ‌‌باقر و امام صادق ((ع)) یعنی در فاصله سالهای ۹۴ ـ ۱۵۱ قمری صادر و نقل شده است؛ دوره‌‌ای که به تدریج خلافت امویان رو به افول نهاد و عباسیان به جای آنان به قدرت و خلافت رسیدند.

نگاهی کلی به این روایات ـ با قطع نظر از ضعف سند احتمالی برخی از آنها ـ نشان می‌‌دهد که امام باقر و امام صادق (ع) در دوران خلافت و حکومت امویان در فرصتی مناسب تفسیری منطبق با عصر خود، و به عبارت دیگر تحلیلی از حیات سیاسی و اجتماعی امویان، به مردم ارائه می‌‌دهند و در کنار آن جایگاه و منزلت خود (بنی‌‌هاشم و در رأس آنان علویان) را برای آنان بیان کرده، نقش اهل بیت پیامبر را در هدایت جامعه و نیز حق غصب شده آنان را مورد تأکید قرار می‌‌دهند؛ همچنین برخی از این روایات پیش‌‌بینی روشنی از فرجام امویان و امید به آینده‌‌ای روشن و به دور از خفقان تحمیلی از سوی امویان بر مردم و به ویژه علویان ارائه می‌‌دهد. در این روایات این اندیشه به روشنی القا شده است که دلالت آیات قرآن کریم محدود به ظواهر و مصادیق صدر اسلام ـ که احتمالا ازسوی دستگاه خلافت ترویج می‌‌شده و با تأویل و توجیه خلفا را جانشینان بر حق رسول خدا معرفی می‌‌کردند ـ نیست، چنان که تأمل در این روایات و آیات مورد اشاره آنها می‌‌تواند به ارائه تحلیلی از دوران حکومت بنی امیه کمک کند.

برخی از این روایات عبارت است از:

1. در آیه ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ از گروهی یاد شده که در قیامت بر روی آتش نگه داشته می‌‌شوند و در آن حال آرزو می‌‌کنند که به دنیا باز می‌‌گشتند و دین خدا را تکذیب نمی‌‌کردند. در روایتی از امام باقر (ع) نزول این آیه در شأن بنی‌‌امیه دانسته شده است.
2. نیز در آیه ﴿وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَى كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُمْ مَا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ وَمَا نَرَى مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنْكُمْ مَا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ﴾ از محشور شدن ستمگران در نزد خداوند سخن به میان آمده و اینکه هیچ یک از شفیعان و شریکانی که آنان در دنیا برای خود برگزیده بودند در آنجا حضور ندارند و پیوند میان آنها بریده شده است. از امام صادق (ع) نقل شده که این آیه درباره معاویه، بنی‌‌امیه، و شریکان آنها نازل شده است.
3. در ذیل آیه ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِينَ كَفَرُوا فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ که کافران را بدترین جنبندگان نزد خداوند معرفی کرده است. از امام باقر (ع) نقل شده است که این آیه در شأن بنی امیه نازل شده است، زیرا آنان بدترین خلق خدایند. آنان کسانی‌‌اند که به باطن و حقیقت قرآن کافر شدند و ایمان نمی‌‌آورند.
4. در آیه ﴿الَّذِينَ يَتَّخِذُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَيَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا﴾ خداوند کسانی را که برای رسیدن به عزت، کافران را اولیای خود قرار داده، از مؤمنان دوری می‌‌گزینند توبیخ کرده است. برخی تفاسیر روایی این آیه را درباره بنی امیه می‌‌دانند، آنگاه که در مقام مخالفت با پیامبر تصمیم گرفتند امر خلافت را به بنی‌‌هاشم باز نگردانند. این تطبیق دلالت دارد که بنی امیه با دستیابی به خلافت و حکومت به هیچ عزت حقیقی دست نخواهند یافت.
5. در ذیل آیه ﴿وَاللَّيْلِ إِذَا يَغْشَاهَا﴾ آمده است که مقصود بنی امیه است. این تطبیق و تأویل بنی‌‌امیه را افرادی گمراه معرفی می‌‌کند که در تاریکی گمراهی فرو رفته‌‌اند، چنان که تاریکیشب همه جا را فرا می‌‌گیرد.
6. در ذیل آیه ﴿عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يَرْحَمَكُمْ وَإِنْ عُدْتُمْ عُدْنَا وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ حَصِيرًا﴾ آمده است که خداوند به بنی‌‌امیه خطاب کرده است که اگر شما دوباره با آوردن سفیانی به ادامه اعمال پیشین خود بازگردید، ما نیز قائم (ع) را باز خواهیم گرداند. سپس در آیات بعد درباره بنی امیه می‌‌فرماید: ﴿وَأَنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾
7. در روایتی شأن نزول آیه ﴿هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِنْ نَارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُءُوسِهِمُ الْحَمِيمُ﴾ اهل بیت (ع) و بنی امیه دانسته شده است. در این آیه شریفه از دو خصم یاد شده که درباره پروردگارشان به خصومت پرداختند و برای یکی از دو خصم که به خداوند کفر ورزیدند لباسی از آتش بریده شده است. در این روایت آمده است که ما (اهل ‌‌بیت (ع)) گفتیم: خداوند راست گفته است، و بنی امیه گفتند: خداونددروغ گفته است و آن گروهی که کفر ورزیدند بنی امیه بودند. در روایت دیگری از ابوذر آمده است که آیه فوق درباره دو گروه سه نفره که در جنگ بدر رو در روی یکدیگر به مبارزه پرداختند فرود آمده است: در یک سو حمزه، عبیدة بن حارث و علی‌‌ بن ابی طالب (ع)، و در سوی دیگر دو فرزند ربیعه، یعنی عتبه و شیبه و ولید بن عتبه که هر سه از عبد شمس هستند و بنی‌‌امیه از زیر شاخه‌‌های آنان‌اند.
8. در روایتی از امام صادق (ع) ﴿ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ﴾ در آیه ﴿أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ﴾ به معاویه و یزید و فتنه‌‌های بنی امیه تأویل شده است ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً﴾؛ ﴿أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا﴾. در این آیه شریفه اعمال کافران به حجاب‌های ظلمانیِ انباشته شده بر روی هم تشبیه شده است که بر دلهای کافران قرار گرفته و مانع تابیدن نور معرفت بر آن می‌‌شود.
9. در روایتی از امام باقر (ع) مقصود از کافران در آیه ﴿وَكَذَلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ أَصْحَابُ النَّارِ﴾ که اهل آتش بودن آنان از سوی خداوندثابت شده است، بنی امیه معرفی شده‌‌اند.
10. مقصود از کافران در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِنْ مَقْتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَانِ فَتَكْفُرُونَ﴾ نیز که در قیامت آنان را صدا می‌‌زنند که خشم خداوند نسبت به شما از خشم خودتان نسبت به یکدیگر بزرگ‌‌تر و بیشتر است، بنی‌‌امیه معرفی شده‌‌اند، زیرا به تصدیق ولایت علی (ع) فراخوانده شدند؛ ولی آن را انکار کردند.
11. در روایتی از امام باقر (ع) شأن نزول آیه ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ﴾ نیز بنی‌‌امیه دانسته شده است. در این روایت آمده است که عمر به علی (ع) گفت: آیا تو آیه ﴿بِأَيْيِكُمُ الْمَفْتُونُ﴾ را قرائت می‌‌کنی و به من و رفیقم تعریض می‌‌زنی؟ علی (ع) فرمود: آیا تو را آگاه نسازم از آیه‌‌ای که درباره بنی امیه نازل شد؟ آنگاه امام آیه ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ﴾ را تلاوت کرد. عمر گفت: ولی بنی‌‌امیه بهتر از تو صله رحم به جا می‌‌آورند؛ اما تو نسبت به آنان و بنی‌‌عدی و بنی‌‌تمیم دشمنی کردی. در این روایت ﴿تَوَلَّيْتُمْ﴾ به معنای ولایت و حکومت یافتن تفسیر شده است و در روایت مشابهی از امام صادق (ع) شأن نزول این آیه بنی عباس و بنی امیه دانسته شده و این دو گروه مصداقی از آیه شریفه معرفی شده‌‌اند که پس از دستیابی به حکومت و خلافت هم در زمین فساد کردند و هم حق بنی هاشم را که با آنان خویشاوند بودند پاس نداشتند.
12. در روایتی از امام صادق (ع) نزول بخشی از آیات ﴿ إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ ﴾ در شأن بنی‌‌امیه دانسته شده است. در این روایت آمده است گروهی که پس از رسول خدا (ص) از ولایت امیرمؤمنان (ع) مرتد شدند، بنی امیه را به پیمانی دعوت کردند تا بر اساس آن مانع بازگشت خلافت و پرداخت خمس به ما (اهل بیت) شوند. آنان می‌‌گفتند که پرداختن خمس به اهل بیت پیامبر آنان را از نظر مالی بی‌‌نیاز می‌‌کند و راه دستیابی آنان به خلافت هموار می‌‌گردد. بنی‌‌امیه نیز در پاسخ به دعوت آنان گفتند: در برخی امور (عدم پرداخت خمس به اهل بیت (ع)) از شما اطاعت می‌‌کنیم: ﴿سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الأَمْرِ﴾. در روایت دیگری که طبرسی به نقل از امام باقر و امام صادق ((ع)) آورده است عبارت ﴿لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ ﴾ بر بنی‌‌امیه تطبیق شده است که از نزول آیاتِ مربوط به ولایت امیرمؤمنان، ‌‌علی (ع) ناخشنود بودند.
13. در تفسیر قمی نزول آیات ﴿فَسَتُبْصِرُ وَيُبْصِرُونَ بِأَييِّكُمُ الْمَفْتُونُ﴾ در شأن بنی‌‌امیه دانسته شده است
14. در روایتی از امام صادق (ع) آیه ﴿فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَنْ تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنْفُسِهِمْ نَادِمِينَ﴾ بر بنی‌‌امیه تطبیق شده است. این آیه شریفه درباره گروهی از مسلمانان ضعیف‌‌الایمان نازل شده که به دوستی با یهود تمایل داشتند و خبر می‌‌دهد که خداوند پیروزی یا امر دیگری را که مایه عزت مسلمانان باشد برای آنان پیش خواهد آورد و آنگاه بیمار دلانِ ضعیف الایمان از آنچه در دل خود پنهان می‌‌داشتند در راستای نزدیک شدن به اهل کتاب پشیمان خواهند شد؛ اما در روایتی که داود رقی نقل کرده آمده است که مردی از امام صادق (ع) درباره این آیه پرسید و امام در پاسخ فرمود: ۷ روز پس از آنکه بنی امیه بدن زید بن علی را سوزاندند به هلاکت آنان اذن داده شد. احتمالاً مقصود روایت این است که پس از شهادت زید در سال‌‌۱۲۱‌‌ قمری و سوزاندن بدن وی حکومت بنی امیه رو به ضعف نهاد و به تدریج زمینه فروپاشی و شکست آنان فراهم آمد تا آنکه در سال ۱۳۲ قمری بنی عباس با شکست امویان بر مسند خلافت اسلامی تکیه زدند.
15. در روایتی از امام صادق (ع) مقصود از ﴿قَوْمًا لُدًّا﴾ که رسول خدا (ص) مأمور انذار آنان بود بنی‌‌امیه بودند﴿فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا﴾. در روایت دیگری مقصود از این گروه بنی امیه و بنی‌‌مغیره دانسته شده است.
16. نیز مقصود از مجرمان در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ﴾ که به مؤمنان می‌‌خندیدند و آنان را استهزا می‌‌کردند، بنی امیه دانسته شده است که از روی استهزا به علی (ع) می‌‌خندیدند و این هنگامی بود که رسول خدا (ص) او را از میان بنی‌‌هاشم و اهل بیتش برگزید.
17. نیز در روایتی که ابوجارود از امام‌‌ باقر (ع) نقل کرده، شجره خبیثی که در زمین هیچ قرار و ثباتی ندارد در آیه ﴿وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ﴾ بر بنی‌‌امیه تطبیق و به آنان تأویل شده است.
18. در روایتی از امام صادق (ع) آیه ﴿فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ﴾ نیز بر بنی‌‌امیه تطبیق داده شده است. در این روایت آمده است که خداوند بنی‌‌امیه را به صورت ناگهانی و غافلگیرانه، اما بنی‌‌ عباس را به صورت آشکار و به تدریج می‌‌گیرد. توجه به معنای این آیه شریفه و تطبیق آن بر بنی‌‌امیه همچون موارد پیشین، تحلیلی از حیات سیاسی بنی‌‌امیه را به ویژه پس از رحلت رسول خدا (ص) به دست می‌‌دهد.
19. در روایاتی چند آیات متقابل سوره محمد (ص) در شأن اهل بیت پیامبر (ص) و بنی امیه دانسته شده است. در روایتی از امیرمؤمنان، علی (ع) آمده است که سوره محمد (ص) یک آیه درباره ماست و یک آیه درباره بنی‌‌امیه. نظیر این روایت از امام باقر (ع) نیز نقل شده است. در روایتی از حسین بن علی ((ع)) نزول آیه ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾ در شأن بنی‌‌امیه دانسته شده است که مردم را از راه خدا باز می‌‌داشتند. در مقابل، نزول آیه ۲ همین سوره در شأن اهل بیت (ع) معرفی شده است. نیز از حسن بن حسن نقل شده که اگر می‌‌خواهید ما و بنی‌‌امیه را بشناسید سوره محمد (ص) را بخوانید؛ همچنین در روایتی از امام باقر و امام صادق ((ع)) مقصود از آیه شریفه ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ بنی‌‌امیه دانسته شده است، چنان که در این روایت مقصود از ﴿وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ﴾ بازداشتن مردم از ولایت و دوستی امام علی‌‌ بن ابی طالب معرفی شده است.
20. در روایتی از عبدالله بن عباس نزول آیه ﴿إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ آيَةً فَظَلَّتْ أَعْنَاقُهُمْ لَهَا خَاضِعِينَ﴾ در شأن بنی امیه دانسته شده است. در این روایت به نقل از ابن عباس آمده است که این آیه در شأن ما (بنی‌‌عباس) و بنی امیه نازل شد و ما به زودی بر آنان مسلط خواهیم شد؛ اما با توجه به درگذشت ابن عباس در سال ۶۸ هجری و ناتوانی وی از پیشگویی بعید نیست که این روایت در دوران حکومت بنی‌‌عباس جعل شده و به ابن‌‌عباس نسبت داده شده است؛ اما در روایتی که علی بن ابراهیم از امام صادق (ع) نقل کرده آمده است که بنی‌‌امیه در برابر صیحه‌‌ای که از آسمان برمی‌‌خیزد و از صاحب‌‌الامر نام می‌‌برد خاضع می‌‌شوند. روشن است که اگر مراد از صاحب الامر در این روایت امام مهدی (ع) باشد، در این صورت باید مقصود از بنی‌‌امیه را همه حکومتهایی دانست که در روش، منش و اندیشه همچون امویان بر جامعه اسلامی حکومت می‌‌کنند.

در برخی روایاتی که از دسته چهارم به شمار می‌‌آیند با تطبیق برخی آیات بر بنی‌‌امیه و تأویل به آنان، این قضیه با قیام حضرت قائم (ع) پیوند داده شده است. این گونه روایات که ظاهراً در دوران سلطه بنی‌‌امیه بر جامعه اسلامی بیان شده است می‌‌تواند در جهت امید دادن به مخاطبان به آینده‌‌ای روشن بدین گونه تفسیر شود که در زمان حضرت قائم (ع) از ظلم و ستم حاکمان بر مردم انتقام گرفته خواهد شد، بنابراین ذکر بنی امیه در این روایات از باب روشن‌‌ترین مصداق مورد ابتلای مخاطبان بوده و بر همه حاکمانی که همچون بنی‌‌امیه بر جامعه اسلامی سلطه می‌‌یابند تطبیق پذیر است و منحصر به بنی امیه نیست. این روایات عبارت است از:

1. در روایتی از امام باقر (ع) در ذیل آیه شریفه ﴿ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ ﴾ آمده است که در روز قیام قائم (ع) بنی‌‌امیه مأیوس می‌‌شوند، زیرا آنان کافران مأیوس از آل محمد (ص)‌اند.
2. در روایت دیگری از امام باقر (ع) ذیل آیه: ﴿وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ﴾ آمده است که مقصود از ﴿الْكَافِرِينَ﴾ بنی امیه‌‌اند. آنان کافرانی هستند که خداوند دنباله آنان را قطع خواهد کرد، و مقصود از ﴿يُبْطِلَ الْبَاطِلَ﴾ نیز این است که هرگاه قائم (ع) قیام کند باطل یعنی بنی امیه را از بین خواهد برد.
3. در ذیل آیه شریفه ﴿ وَكَمْ قَصَمْنَا مِن قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا آخَرِينَ فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُم مِّنْهَا يَرْكُضُونَ﴾ آمده است که مقصود از این آیه بنی امیه‌‌اند؛ یعنی خداوند آنان را که قومی ستمگرند درهم خواهد شکست و قوم دیگری را جایگزین آنان خواهد کرد و چون آنان وجود قائم (ع) را احساس کنند و حضرت در جستجوی آنان شود بنی‌‌امیه به سرزمین روم وارد می‌‌شوند، پس حضرت آنان را از روم بیرون خواهد کرد و گنج‌هایی را که اندوخته‌‌اند از آنان خواهد ستاند و آنان در آن هنگام پیوسته این سخن خدا را بر زبان خواهند آورد که: وای بر ما! ما همواره ستم می‌‌کردیم: ﴿قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ﴾
4. در روایت ابوحمزه ثمالی از امام باقر (ع) درباره آیه شریفه ﴿وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾ آمده است که: من از امام باقر (ع) شنیدم که می‌‌گفت: مقصود از این آیه، یعنی کسانی که بعد از مظلومیّت انتقام می‌‌گیرند، حضرت قائم (ع) و اصحاب آن حضرت‌اند که بر آنان به سبب انتقامی که از ظالمانشان می‌‌گیرند کیفری نیست و قائم (ع) هنگامی که قیام می‌‌کند از بنی امیه و تکذیب کنندگان دین و ناصبیان، آنان که با امیرمؤمنان، علی (ع) دشمنی کردند انتقام خواهد گرفت.

جستارهای وابسته

• شجره ملعونه
• طلقاء
• عثمان بن عفان
• ابوسفیان صخر بن حرب
• معاویة بن ابی سفیان

منابع

1. دشتی و سامانی، مقاله «بنی امیه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶