انتظار راستین به چه معناست؟ (پرسش)

انتظار راستین به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار راستین
تعداد پاسخ	۷ پاسخ

انتظار راستین به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

مقدمه

انتظار راستین در مقابل انتظار انحرافی است؛ ازاین‌رو منطقی است، نخست به‌طور اجمالی به انتظار انحرافی پرداخته شود و آنگاه معنای انتظار راستین را تبیین کرد.

انتظار انحرافی یا منفی یا ویرانگر، انتظاری است که انسان را منزوی و گوشه‌گیر می‌‌کند و از حرکت بازمی‌دارد. ریشه اصلی انحرافی و اساساً هر نوع برداشت نادرست و منفی از انتظار، فهم غلط و کج‌اندیشانه برخی افراد از روایاتی است که هرگونه قیام در دوران غیبت را طاغوتی دانسته است و تلاش برای زمینه‌سازی ظهور امام مهدی را بی‌ثمر می‌داند؛ روایاتی چون فرمایش امام باقر (ع): «كُلُّ رَايَةٍ تُرْفَعُ قَبْلَ رَايَةِ الْقَائِمِ صَاحِبُهَا طَاغُوتٌ»؛ «هر پرچمی قبل از قیام قائم (ع) برافراشته گردد صاحب آن طاغوت است». این افراد بر این باورند که این روایات همگان را از اقدامات مسلحانه و قیام در برابر حاکمان طاغوتی پیش از ظهور امام مهدی (ع) بازداشته و آنان که پیش از ظهور حضرت پرچم قیام را برافراشته و مردم را سوی آن فراخوانند، خودشان طاغوت هستند. این باور در گونه‌های مختلفی مطرح شده هست؛ برخی مسلک احتراز را بیان کرده‌اند و بر این باورند انتظار سبب گوشه‌گیری و مانع از هرگونه اقدام اصلاحی است؛ برخی دیگر، انتظار را تنها به صرف دعا و تکالیف فردی معنا می‌کنند و توجهی به وظایف اجتماعی انسان منتظر ندارند، برخی دیگر شیوع فساد، اعم از فساد اخلاقی و سیاسی، را لازمه ظهور امام مهدی می‌دانند و می‌گویند انسان منتظر وظیفه‌ای برای مقابله با فساد و اصلاح امور ندارد بلکه بعضی پا را فراتر نهاده‌اند و کمک به شیوع فساد را نیز برای ظهور امام مهدی لازم می‌دانند.

به‌عنوان پاسخی کوتاه باید گفت روایات یادشده به قیام‌هایی نظر دارند که با نام مهدی موعود (ع) انجام می‌گیرند، نه هر قیام و اصلاحی. همچنین این برداشت با روایاتی که بر تأثیر بسترساز مردم در آماده‌سازی مقدمات ظهور حضرت مهدی (ع) تأکید دارند، به کلی ناسازگار است؛ مانند این سخن رسول خدا (ص): « يَخْرُجُ نَاسٌ مِنَ الْمَشْرِقِ فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ يَعْنِي سُلْطَانَهُ»؛ «مردمی از شرق قیام می‌کنند و زمینه را برای حرکت جهانی مهدی فراهم می‌سازند». بنابراین نمی‌توان انسان منتظر را از هرگونه حرکت اصلاحی و تلاش برای زمینه‌سازی ظهور امام مهدی نهی کرد.

مفهوم انتظار راستین

با توجه به نکات پیش‌گفته، روح اصلی انتظار راستین حرکت و تلاش سازش‌ناپذیر در جهت مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی به منظور زمینه‌سازی حکومت جهانی اسلام و ظهور حضرت مهدی (ع) است. به تعبیر دیگر، انتظار راستین هرگز به معنای گوشه‌نشینی و احتراز از مسئولیت‌ها و وظایف فردی و اجتماعی نیست، بلکه منتظر حقیقی، مسئولیت‌پذیر و عامل به وظیفه است. در فرهنگ مهدویت، انتظار فرج با مسئولیت‌گریزی که از آثار مهم یأس و ناامیدی است، سازگار نیست و اساساً انتظارِ بدون عمل، هیچ‌گونه مطلوبیتی از نظر معارف دینی ندارد؛ تعبیر پیامبر خاتم از انتظار فرج که آن را برترین جهاد امت معرفی کرده: «أَفْضَلُ جِهَادِ أُمَّتِي اِنْتِظَارُ اَلْفَرَجِ» و نیز امام سجاد (ع) که انتظار فرج را از برترین عمل‌ها دانسته است: «إِنْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَفْضَلِ الْعَمَلِ» گویای همین مطلب است. پس می‌توان این‌گونه بیان کرد انتظاری که در فرهنگ اسلامی عبادت به شمار می‌رود و منتظران را از پاکان و صالحان و معتقدان پابرجا و استوار بر می‌شمارد، انتظاری است که با امید به آینده مطلوب و جهاد در راه حاکمیت حقّ آمیخته است. به دیگر سخن باید گفت شخص منتظِر مسئول، حالتی سازنده، فعال، پویا و تأثیرگذار دارد؛ وضعیت موجود را برنمی‌تابد و تلاش می‌کند تا زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی برای ظهور امام را آماده کند. او نه‌تنها از منظر ویژگی‌های فردی، خود را شخصی آماده برای عصر ظهور تربیت می‌کند، بلکه از منظر دانش و مهارت‌های اداری، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز آمادگی کامل ورود فرد و جامعه به عصر ظهور و توانایی اداره جامعه مهدوی را دارد. جامعه مهدوی، جامعه‌ای پویا، آماده، گوش به فرمان و شایسته است؛ ازاین‌رو باید به پدید آوردن زمینه‌ها و آمادگی‌های اجتماعی، تشکیلاتی و فرهنگی نیز توجه داشته باشد.

انتظار راستین یا مسئولانه یا سازنده یا پویا، به‌معنای باور اهداف جامعه مهدوی است. منتظِر مسئول می‌داند که عدالت فراگیر و جهانی تنها در سایه دولت مهدوی پدید می‌آید و در محدوده قدرت و عمل خویش، آماده‌سازی زمینه‌های ورود به آن دوره را وظیفه خود می‌شمرد. تکامل انسان و جامعه، کوشش در مسیر بازسازی جامعه براساس قسط و عدل و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی از جمله نمودهای انتظار راستین است. این انتظار با نگرش‌های منفی و ویرانگر انتظار و نگاه‌های عافیت‌طلبانه و تکلیف‌ گریزانه‌ که پیامدی‌ جز فرسایش و رکود ندارد مخالف است و انسان را به کوشش و کار و اقدام عملی برای رهایی از ظلم و فساد دعوت می‌کند و نیز منشأ تحولات اساسی در زندگی فردی و اجتماعی انسان منتظر است.

امام صادق (ع) فرمود: "هریک از شما باید خود را برای خروج قائم آماده کند هرچند فراهم آوردن تیری باشد« لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً»؛ «هر یک از شما باید برای خروج قائم آماده کند هر چند یک تیر.».. . این فرمایش امام صادق (ع) مؤید مسئولانه و پویا بودن انتظار است؛ زیرا ایشان منتظران به آمادگی فرامی‌خواند؛ آمادگی‌ای که هیچ سنخیتی با سکوت و گوشه‌نشینی ندارد و با اقدام عملی و تلاش آمیخته است.

ایجاد آمادگی برای انتظار راستین

انتظار راستین آمیخته با آمادگی‌هایی است و بدون شک کسانی که آمادگی کامل دارند مشمول مقام رفیع افضل العباده می‌شوند، نه هر کسی که مدّعی انتظار باشد. این اشتباه است اگر کسی خیال کند همه کارها با اعجاز و دعا و گوشه‌نشینی انجام می‌‌شود. براین اساس، آنکه بخواهد به واقع منتظر راستین وجود مبارک آن حضرت باشد لازم است خویشتن را آماده کند. برخی از آمادگی‌ها برای انتظار راستین عبارت‌اند از:

1. آمادگی فکری و عقیدتی: مقصود از آمادگی در عرصۀ باورها، بیشتر آمادگی در عرصۀ فرهنگ دینی است. آنچه در عرصۀ فرهنگ دینی به آن توجه می‌شود، به طور عمده، زیر عنوان "پیروی خالص از خداوند و ولی او" گرد می‌آید. آنچه قیام و انقلاب جهانی آن حضرت را از دیگر انقلاب‌ها متمایز و ممتاز می‌سازد، دگرگونی‌های اعتقادی و باور انسان‌هاست، که در پرتو تلاش‌های او و همه یارانش پدید خواهد آمد. علاوه بر اینکه حفظ دین و مرزهای عقیدتی و مقاومت در برابر شبهات از آمادگی¬ها لازم برای هر منتظری به¬شمار می¬آید؛ ازاین¬رو، حفظ و گسترش اعتقاد دینی در روزگار متصل به ظهور، اهمیت ویژه¬ای دارد.
2. آمادگی روحی و روانی: مراد از آمادگی روحی-روانی، پرورش و ارتقا شخصیت انسان و در نتیجه بهداشت و سلامت معنوی و روانی منتظر است. توجه به ماهیت انتظار ما را به این نکته رهنمون می‌کند که ذات انتظار امید است؛ این امید در سراسر وجود انسان ریشه دوانده و سبب می‌شود روان انسان از پلیدی‌ها و آلودگی‌ها به دور باشد. مهم‌ترین فایده این امر مثبت‌نگری، معنابخشی به زندگی و رشد شخصیتی انسان منتظر است؛ در نتیجه منتظر ظهور امام مهدی هیچ‌گاه به اندیشه پوچ‌گرایی باور نخواهد داشت و اساساً، انتظار نوعی درمان افسردگی نیز به‌شمار می‌آید.
3. آمادگی اخلاقی و رفتاری: انسان منتظر باید بکوشد تا با پارسایی و خودسازی، ایمان و عمل و صالح، رعایت تقوا و... خود را به لحاظ اخلاقی آماده کند؛ زیرا از شاخص‌های اصلی حکومت مهدوی، تهذیب نفس و آراستگی به مکارم اخلاق است؛ ازاین‌رو کسانی می¬تواند خود را یار و منتظر امام مهدی بدانند که در مسیر تهذیب نفس و رعایت تقوی قدم برمی¬دارند. منتظران باید این آمادگی را در خود ایجاد کنند و به مرتبه‌ای از تهذیب و کمال و خودسازی برسانند تا بتوانند لیاقت همراهی و یاوری آن حضرت را داشته باشند.
4. آمادگی نظامی: از مهم‌ترین وظایف دوران غیبت به عنوان زمینه ‌سازی، آمادگی پیوسته و راستین از جهت توانمندی نظامی و جسمانی و مهیا کردن تسلیحات مناسب هر عصر برای یاری و نصرت امام غائب است. قرآن کریم، پیروان خود را به فراهم ‌نمودن همۀ ابزارهای ممکن در راه مقابله با دشمنان سفارش می‌کند؛ مانند: ﴿وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ﴾ این آموزه اگر چه مربوط به همگان و همۀ دوران هاست؛ اما با توجه به حساسیت دوران غیبت و آستانۀ ظهور و لزوم آمادگی هرچه بیشتر در این دوران اهمیت فراوانی دارد. نیز امام صادق (ع) فرمودند: «هر یک از شما برای ظهور قائم (ع) جنگ ‌افزاری فراهم کنید؛ اگر چه یک تیر باشد. امید است همین که کسی این نیت را داشته باشد، حق تعالی او را از یاران و یاوران او قرار دهد».
5. آمادگی سیاسی: انسان منتظر در عمل و رفتار خویش مهارت‌هایی لازم دارد تا در عرصۀ اجتماع و سیاست از اصول و هویت خود دفاع کند و بتواند جامعه را برای ظهور آماده سازد؛ از جملۀ مهم‌ترین اقدامات نهفته در انتظار، محورهای ذیل است:
   1. حق‌طلبی، ظلم ستیزی و نفی طاغوت: افراد و گروه‌های مفسد در جامعه، به دلیل منافع نامشروع خویش، از اقدامات فساد انگیز خود دست نمی‌کشند و جامعه را دچار اختلال می‌‌کنند. از این رو، راه اصلاح جامعه منوط به حذف موانع فساد با برخوردهای قهرآمیز است و آیات قرآن کریم به صراحت بر ضرورت بکارگیری روش حق‌طلبی و ظلم ستیزی در اصلاح مفاسد تأکید دارند و دستور جهاد با کفار و منافقین در همین راستا است: ﴿یا ایها النَّبیِ‏ُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیهِم﴾؛ منتظر واقعی کسی است که اگر انحراف و کژی ببیند، اعتراض کند و درصدد اصلاح آن برآید.
   2. عدالت‌گرایی: در روایات بسیاری، مهم‌ترین رهاورد قیام و انقلاب حضرت مهدی (ع) پر شدن جهان از عدالت و دادگری بیان شده است .

ظلم‌ستیزی و عدالت‌طلبی دو ویژگی لازم و ضروری برای کسب آمادگی سیاسی منتظران است. انسان منتظر هماره باید با هر گونه ظلم مبارزه کند و پیوسته خود را در مدار عدالت‌خواهی قرار دهد. گرچه عدالت فراگیر جهان با ظهور امام مهدی اتفاق خواهد افتاد، اما منتظران وظیفه دارند با بی‌عدالتی‌ها و ظلم‌ها مبارزه کنند؛ همین عدالت‌خواهی‌ها، نفی طاغوت و حق‌طلبی، زمینه‌ساز ظهور امام مهدی خواهد شد.

نتیجه

انتظار راستین ایستا و منزوی نیست و انسان را به احتراز از فعالیت‌های اصلاحیِ فردی و اجتماعی فرانمی‌خواند؛ بلکه تحول‌آفرین است و راه زندگی انسان منتظِر را مشخص می‌کند؛ همچنین چنین انتظاری حسِ مسئولیت‌های فردی و اجتماعی انسان را زنده می‌کند و او را به حرکت در جهت رسیدن به وضع مطلوب و ایده‌آل که تشکیل حکومت عدل جهانی امام مهدی (ع) است، موظف می‌کند، جامعۀ مرده و بی‌تحرک را به جامعه‌ای زنده و پویا بدل‌ می‌کند و در نهایت باعث می‌شود انسان منتظر برای زمینه‌سازی ظهور امام مهدی تلاش کند و آمادگی‌های لازم را کسب نماید.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله مکارم شیرازی؛

ناصر مکارم شیرازی آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در دو کتاب «صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی» و «حکومت جهانی مهدی» در اين باره گفته است: «انتظار راستین که آمیخته با آمادگی‌هایی می‌باشد که این خود درجاتی دارد. همانند نیروهای نظامی که وقتی به آنها آماده‌باش می‌دهند گاه در آماده‌باش ۵۰%، و گاه در آماده‌باش ۷۰%، و گاه در آماده‌باش کامل ۱۰۰%، به سر می‌برند. برخی از منتظرین آمادگی ناقصی دارند، برخی دیگر آمادگی نسبتاً کاملی دارند و گروهی نیز آمادگی ۱۰۰% و کامل دارند. کدام یک از این منتظرین مشمول أحبُّ الاعمال هستند؟ بدون شک کسانی که آمادگی کامل دارند به این مقام رفیع و بلند نائل می‌شوند؛ نه هر کسی که مدّعی انتظار باشد. مگر می‌شود ما منتظر میهمانی بس عزیز و عالیقدر باشیم و عمری را در انتظار مَقدم او به سر بریم، ولی حتّی ابتدایی‌ترین اسباب و وسایل پذیرایی را فراهم نکرده باشیم؟ اگر چنین شخصی مدّعی انتظار باشد، در حالی که هیچ آمادگی ندارد، مردم در عقل او شک می‌کنند». «این اشتباه است که اگر کسی خیال کند همه کارها با اعجاز و دعا انجام می‌‌شود؛ بلکه از اسباب ظاهری و آدمهای لایق و شایسته نیز کمک گرفته می‌‌شود. یار آن حضرت بودن خودسازی می‌‌خواهد و باید نیروی علم، ایمان و ایثار را در خود زنده کنیم تا آن لیاقت حاصل شود. در روایات آمده است انتظار، بزرگ ترین عبادت است «أفْضَلُ العِبادَهِ انْتِظارُ الفَرَجِ». بدین جهت است که بزرگ ترین اثر تربیتی را در شخص منتظر دارد، شخصی که انتظار امام زمان (ع) را می‌‌کشد، سعی می‌‌کند خود را به آن حضرت نزدیک کرده و اعمال و رفتارش را درست کند؛ حسادت، کینه، نفاق و کارهای خلاف را از خود دور کرده و خود را به فضایل اخلاقی آراسته کند. تأمل در این روایت نورانی، ضرورت خودسازی فردی را در اصل انتظار نمایان می‌‌سازد چرا که منتظر واقعی برای چنان برنامه مهمّی هرگز نمی‌تواند نقش تماشاچی را داشته باشد؛ باید حتماً در صف منتظران واقعی قرار گیرد. ایمان به نتایج و عاقبت این تحوّل هرگز به او اجازه نمی‌دهد که در صف مخالفان باشد و قرار گرفتن در صف موافقان نیز محتاج به داشتن اعمالی پاک و روحی پاک تر، برخورداری از شهامت و آگاهی کافی است. من اگر ناپاک و آلوده ام چگونه می‌‌توانم منتظر تحوّل و انقلابی باشم که شعله اوّلش دامان مرا می‌‌گیرد. من اگر ظالم و ستمگرم چگونه ممکن است در انتظار کسی بنشینم که طعمه شمشیرش خون ستمگران است و من اگر فاسد و نادرستم چگونه می‌‌توانم در انتظار نظامی که افراد فاسد و نادرست در آن هیچ گونه نقشی ندارند، بلکه مطرود و منفور خواهند بود، روزشماری کنم. آیا این انتظار برای تصفیه روح و فکر و شستشوی جسم و جان من از لوث آلودگیها کافی نیست. همچنین منتظران راستین در عین حال، وظیفه دارند که علاوه بر اصلاح خویش، در اصلاح دیگران نیز بکوشند؛ زیرا برنامه عظیم و سنگینی که انتظارش را می‌‌کشند یک برنامه فردی نیست؛ برنامه ای است که تمام عناصر تحوّل باید در آن شرکت جوید؛ باید کار به صورت دست جمعی و همگانی باشد؛ کوشش‌ها و تلاش‌ها باید هماهنگ گردد و عمق و وسعت این هماهنگی باید به عظمت همان برنامه انقلاب جهانی باشد که انتظار آن را دارند. در یک میدان وسیع مبارزه دست‌جمعی هیچ فردی نمی‌تواند از حال دیگران غافل بماند؛ بلکه موظّف است هر نقطه ضعفی را در هرکجا ببیند اصلاح کند؛ و هر موضع آسیب پذیری را ترمیم نماید؛ و هر قسمت ضعیف و ناتوانی را تقویت کند؛ زیرا بدون شرکت فعّالانه و هماهنگ تمام مبارزین، پیاده کردن چنان برنامه ای امکان‌پذیر نیست. بنابراین منتظران واقعی علاوه بر این که به اصلاح خویش می‌‌کوشند، وظیفه خود می‌‌دانند که دیگران را نیز اصلاح کنند. این است اثر سازنده دیگر برای انتظار قیام یک مصلح جهانی! و این است بالاترین درجۀ عبادت که برای منتظران راستین شمرده شده است. تحقّق این انقلاب جهانی بدون یک ایمان مستحکم، که هر گونه ضعف و زبونی و ناتوانی را دور سازند و بدون اعمال صالحی که‌ راه را برای اصلاح جهان بگشاید، امکان‌پذیر نیست و آنها که در انتظار چنین برنامه‌ای هستند، هم باید سطح آگاهی و ایمان خود را بالا ببرند و هم در اصلاح خویش و اعمال خود بکوشند. تنها چنین کسانی هستند که می‌توانند نوید زندگی در حکومت او به خود دهند، نه آنها که با ظلم و ستم همکاری دارند! و نه آنها که از ایمان و عمل صالح بیگانه‌اند! نه افراد ترسو و زبونی که بر اثر ضعف ایمان از همه چیز حتّی از سایه خود می‌ترسند! و نه افراد سست و بی‌حال و بیکاره‌ای که دست روی دست گذارده و در برابر مفاسد محیط زندگی و جامعه شان سکوت اختیار کرده و کمترین تلاشی در راه مبارزه با فساد ندارند. آری انتظار راستین این است».

۲. آیت‌‌الله جوادی آملی؛

عبدالله جوادی آملی آیت‌‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «امام مهدی موجود موعود» در این‌باره گفته است: «در تبیین معنی حقیقی انتظار روایات متعددی هست از آن جمله روایتی است که ابوبصیر از حضرت صادق (ع) چنین نقل می‌‌کند: «لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً». براین اساس آن که بخواهد به واقع منتظر وجود مبارک آن حضرت باشد لازم است خویشتن را مهیا سازد اگرچه با آماده کردن یک تیر باشد. تأمل در این روایت شریف می‌‌فهماند که انسان تا مرد میدان جهاد و مبارزه نشود نمی‌تواند خویشتن را در زمره منتظران راستین آن حضرت بداند و این همان معنای بلندی است که در ادعیه نورانی شب‌های ماه مبارک رمضان به آن اشاره گردیده است: «وَ قَتْلًا فِي سَبِيلِكَ مَعَ وَلِيِّك فَوَفِّقْ لَنَا». آنکه خویش را خواهان ظهور حضرت ولی عصر (ع) می‌‌داند و امید اصلاح امور را از آن حضرت دارد اما خود اهل جهاد نیست سخن به گزاف گفته و در حقیقت نه منتظر که منزوی از ایشان است زیرا در انتظار گشایش رایگان دشواری‌ها به دست امام عصر (ع) است و می‌‌خواهد که در این مسیر دچار هیچ رنجی و متحمل هیچ هزینه ای نگردد در حالی که انتظار حقیقی ظهور آن حضرت به معنی آماده‌سازی عده و عده در تمامی زمینه‌ها از جمله مسائل نظامی و جهاد در راه خداست (...) معنای عمیق انتظار موجود موعود در مکتب اهل بیت (ع) از سویی اقتدا به سنت امامان هدایت (ع) و از سوی دیگر مسلح بودن یا مسلح شدن به سلاح علم و ایمان برای مجاهده در راه خداست. این عبادت والا عرصه‌های گوناگونی دارد که در هریک عنصر انتظار تجلی خاصی دارد و به شیوه ای متفاوت مطرح می‌‌گردد: عرصه فرهنگ از اساسی ترین عرصه‌هایی است که در زمینه سازی طلوع شمس مهدوی (ع) موثر است از این رو دریافت فهم صحیح انتظار در این عرصه سهم اساسی در تصحیح فرهنگ انتظار دارد. امام باقر (ع) فرمود: «رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَیْنَا رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا». این سخن نورانی نمود روشنی از جلوه انتظار حقیقی در عرصه فرهنگ را به نمایش می‌‌گذارد چرا که انسان منتظر در این عرصه می‌‌باید خویش را در محدوده اوامر الهی بگذارد و از قلمرو دستورهای قرآن وعترت تجاوز نکند. تلاش منتظران راستین حضرت بقیه الله (ع) در این عرصه می‌‌باید بر آن معطوف شود که معارف و مآثر قرآن و عترت (ع) را احیا و منتشر سازند. حقیقت انتظار در این عرصه آن است که منتظر معتقد و عارف به حضرت ولی الله اعظم (ع) براساس معرفتش امر آنان را احیا می‌‌کند و خویشتن را در محدوده اوامر ایشان منحصر می‌‌سازد تا فیض الهی از باطنش ریشه بگیرد و در ظاهرش تجلی کند».

۳. حجت الاسلام و المسلمین کوثری؛

ابراهیم کوثری حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم کوثری، در مقاله «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «انتظار سازنده و راستین؛ از این برداشت، در روایات به عنوان با فضیلت ترین عبادت یاد شده است‌؛ زیرا انقلاب مهدی (ع)، آخرین حلقه مبارزه حق علیه باطل است و این مبارزه به پیروزی اهل حق خاتمه پیدا می‌کند‌. سهم انسان در این سعادت و پیروزی، مشروط به این است که انسان پیش از ظهور، از اهل حق باشد و انتظار پیروزی حکومت حق راداشته باشد.شهید مطهری می‌نویسد فرماید‌: در روایات ظهور، سخن از گروه عمده است که در زمان انقلاب حضرت مهدیالگو:عج، به محض ظهور ایشان، به حضرت می‌‌پیوندد. بدیهی است که این گروه، ابتدا به ساکن خلق نشده و به قول معروف، این گروه از پای بوته سبز نگردیده است‌. پس معلوم است. در اثر ظلم و فسادی که در جامعه انسانی می‌‌شود، این گروه در جامعه پرورش پیدا می‌‌کند. از این جا نتیجه می‌‌گیریم که حق نا بود شدنی نیست؛ زیرا در جهانی که انواع ظلم وجود دارد، گرچه اهل حق از نظر کمیت اندک باشد؛ اما از نظر کیفیت، ارزنده ترین افراد و در ردیف یاران سید الشهدا‌(ع) است».

۴. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین» در این‌باره گفته است: «مرحوم محمد حسین مظفر در گفتاری کوتاه و جامع، انتظار راستین را این‌گونه تفسیر کرده است: "معنای انتظار ظهور مصلح حقیقی و نجات‌بخش الهی، حضرت مهدی (ع) این نیست که مسلمانان در وظایف دینی خود دست روی دست گذاشته و در آنچه بر آنان واجب است، مانند یاری حق، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر فروگذاری کنند و به این امید که قائم آل محمد (ع) بیاید و کارها را در دست کند از آنها دست بردارند. هر مسلمان موظف است که خود را به انجام دستورهای اسلام مکلف بداند، برای شناسایی دین از راه صحیح از هیچ کوششی فروگذاری نکند و به قدر توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد، همچنان که پیامبر بزرگوار اسلام (ص) فرمود: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ». همه شما رهبر یکدیگر و در راه اصلاح هم مسئول هستید. بر این اساس، یک مسلمان نمی‌تواند به سبب انتظار به ظهور مهدی مصلح از وظایف مسلم و قطعی خود دست بکشد یا کوتاه بیاید، چه، انتظار به ظهور نه اسقاط تکلیف می‌کند و نه به تأخیر انداختن عمل را مجاز می‌کند و سستی در وظایف دین و بی‌تفاوتی به آن به هیچ وجه جایز نیست". با توجه به این امور، به صراحت می‌‌توان گفت که از بهترین رازهای نهفته بقای تشیع، همین روح انتظاری است که کالبد شیعه را آکنده ساخته و پیوسته او را به تلاش، کوشش، جنبش و جوشش وامی‌‌دارد. با توجه به مطالب بالا به روشنی می‌توان این نوع انتظار را همان انتظار فعال و توانمند دانست .

۵. حجت الاسلام و المسلمین محمدی منفرد؛

بهروز محمدی منفرد حجت الاسلام و المسلمین بهروز محمدی منفرد در کتاب «مهدویت»، («چلچراغ حکمت» ج۱۰؛ برگرفته از آثار شهید مطهری) در این‌باره گفته‌ است: «براساس آیات و روایات، ظهور مهدی (ع) حلقه‌ای است از حلقات مبارزۀ اهل حق و باطل که به پیروزی نهایی اهل حق می‌انجامد و سهیم بودن یک فرد، در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. انتظار شایسته و سازنده آن است که انسان نسبت به وضعیت ظلم و ستم موجود ناراضی و معترض باشد و برای وضعیت مناسب و تحقق عدالت راستین گام بردارد. مشخصۀ اساسی انتظار سازنده و انتظار بزرگ، خوش‌بینی به آیندۀ بشریت است؛ آینده‌ای بس روشن و سعادت‌بخش و انسانی، که در آن شر و فساد از بیخ و بن برکنده خواهند شد، صلاح و تقوای الهی صلح و عدالت و آزادی و صداقت را بر زور و استکبار در سراسر گیتی می‌گستراند، حداکثر بهره‌گیری از مواهب زمین برده می‌شود، میان انسان‌ها در امر ثروت مساوات کامل برقرار می‌شود، مفاسد اخلاقی از قبیل زنا، ربا، شرب خمر به‌طور کامل منتفی می‌شوند و... . این‌گونه انتظار به معنای پویایی و حرکت بوده و پایداری و مقاومت را در برابر دشمنان، اصلاح و عدالت را تداوم بخشیده و در نتیجه در تحقق وعدۀ نهایی حضرت حق بسیار مؤثر است و در حقیقت قراری طرفینی است؛ مانند آنکه شخصی با دیگری قرار می‌گذارد که فلان روز و فلان ساعت در نقطۀ خاصی منتظر من باش و طرف دیگر ناچار است در آن نقطه برود و بایستد و اگر نرود، هرگز به ملاقات او موفق نمی‌شود و این گونه نیست که انتظار و عدم انتظار او در تحقق ملاقات بی‌تأثیر بوده و به هر حال ملاقات حاصل شود، بلکه در حقیقت انتظار نوعی آمادگی برای ملاقات است. پس انتظار واقعی زمانی محقق می‌شود که آدمی را به حرکت و پایداری و مقاومت در مقابل حق‌ستیزان و همچنین اصلاح خود و جامعه وادارد».

۶. حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم‌زاده آملی؛

عبدالله ابراهیم‌زاده آملی حجت الاسلام و المسلمین عبدالله ابراهیم‌زاده آملی در مقاله «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته‌ است: «انتظار راستین و حقیقی، انتظاری است که سبب حرکت و تحول ‏روحی، پویایی، عمل و آمادگی گسترده و ژرف شود. از این‏ رو، در سخنان پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم‏(ع)‏، انتظار را عمل و از برترین آنیا عبادت و ازمحبوب‏‌ترین عبادت‌ها معنا و تفسیر کرده ‏اند. با این بیان، منتظر واقعی امام‏ زمان‏ کسی است که احساس مسئولیت کرده، به وظایف دینی و تکالیف‏ شرعی خویش عمل کند و از محرمات و گناهان و زشتی‌های اخلاقی پرهیز نمایدو امر به معروف و نهی از منکر نماید و در همه صحنه‏‌های سیاسی - اجتماعی ومشارکت‏‌های جمعی حضور فعّال و مؤثّر داشته باشد و نقش و مسئولیت خطیر مسلمانی خویش را ایفا نماید و به این طریق، زمینه ظهور آقا و مولایش حضرت‏ بقیةاللَّه الاعظم (ع)‏ را به قدر توانش فراهم کند».

۷. حجت الاسلام و المسلمین شاکری زواردهی؛

روح‌الله شاکری زواردهی حجت الاسلام و المسلمین روح‌الله شاکری زواردهی و علی خانی، در مقاله «بازپژوهی ارتباط انتظار فرج با اصل قرآنی حرمت یأس از روح‌الله» در این‌باره گفته‌اند: «در انتظار راستین‌، سخن از مبارزه و جهاد است نه سکون و قعود و صرفاً دست به دعا بلند کردن. این همان معنای بلندی است که امام معصوم (ع) بدان اشاره و در بیان وظیفه شیعیان در عصر غیبت می‌فرماید: «عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ وَ انْتِظَارِ الْفَرَجِ »، همراهی امر به "دعا" با "انتظار فرج" گویای آن است که منتظر راستین ظهور، همواره در تلاش و تکاپوست تا علاوه بر خودسازی و توجه به تکالیف فردی، به رسالت اجتماعی خود در مبارزه با ظلم و ستم نیز عامل باشد. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: "کسی که منتظر امر فرج ما باشد، مانند کسی است که در راه خدا در خون خود غلت زند (و به شهادت برسد)". تشبیه مقام و رتبه منتظران امر ظهور حضرت مهدی (ع) به مقام و رتبه شهیدان راه خدا، بیانگر عظمت والای مسئله انتظار است. روشن است که شهداء بدون حرکت و قیام و جهاد در راه خدا هرگز نمی‌توانستند به مقام والای شهادت نائل آیند، این مقام ثمره جهاد و مبارزه در راه خداست، بنابراین منتظران حقیقی امر ظهور نیز کسانی‌اند که گام در مسیر جهاد و حرکت و مبارزه با ظلم و بیداد گذارده، از هیچ کوششی در جهت گسترش عدالت و حاکمیت حق دریغ نمی‌کنند. آن که به انتظاری تهی از رزم‌آوری و مجاهده دل خوش می‌دارد و گمان می‌کند بی‌آمادگی برای جهاد و شهادت می‌‌توان منتظر موعود بود، خیالی باطل دارد و کار انتظارش به سامان نخواهد رسید ادراک صحیح و روشن معنای انتظار اقتضا می‌کند که انسانِ منتظر حرکتی دائمی و تلاشی پویا داشته باشد‌، تا بر اثر آن خود و جامعه خویش را مهیای ظهور امام منتظَر سازد. فرمایش وجود مبارک امام صادق (ع) که "باید هر یک از شما خود را برای ظهور آن حضرت آماده کند و لو با یک تیر‌" چراغ روشنایی‌بخش این راه خجسته است. مطابق این روایت، هر که بخواهد به واقع منتظر وجود مبارک آن حضرت باشد لازم است خویشتن را مهیا سازد، اگر چه با آماده کردن یک تیر باشد‌. تأمّل در این روایت شریف می‌فهماند که انسان تا مرد میدان جهاد و مبارزه نشود، نمی‌تواند خویشتن را در زمره منتظران راستین آن حضرت بداند و این همان معنای بلندی است که در ادعیه نورانی شب‌های ماه مبارک رمضان به آن اشاره شده است‌: «وَ قَتْلًا فِي سَبِيلِكَ مَعَ وَلِيِّكَ فَوَفِّقْ لَنَا». اینکه امام صادق (ع) فرمود: "باید هر یک از شما خود را برای ظهور آن حضرت آماده کند و لو با یک تیر‌"، صبغه تمثیل دارد نه تعیین‌، زیرا متخصص نظامی، آمادگی رزمی وظیفه اوست و کارشناس اقتصادی، رسالتش تلاش برای حلّ تورم، رفع بیکاری‌، تعدیل تقاضا و عرضه، تقلیل فاصله رنج‌آور طبقاتی و تعطیل اسراف و اتراف و ترفّه است و مجتهد فقهی یا حقوقی یا سیاسی، عهده‌دار جهل‌زدایی و ایستادگی در برابر هجوم فرهنگی و در نهایت، تبیین و تعلیل و حمایت عالمانه از مبانی اعتقادی است. منتظر حقیقی اهل عمل به وظیفه، حرکت و پویایی است و در فرهنگ مهدویت، انتظار فرج با سکون، رخوت و مسئولیت‌گریزی که از آثار مهم یأس و ناامیدی است، سازگار نمی‌باشد و اساساً انتظارِ بدون عمل، هیچ‌گونه مطلوبیتی از نظر معارف دینی ندارد. تعبیر امام سجاد (ع) از "انتظار فرج" که آن را برترین عمل‌ها دانسته است: «إِنْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَفْضَلِ الْعَمَلِ»، گویای همین مطلب است. انتظاری که در فرهنگ اسلامی عبادت به شمار می‌رود و منتظران را از پاکان و صالحان و معتقدان پابرجا و استوار بر می‌شمارد، انتظاری است آمیخته با امید به آینده مطلوب و جهاد در راه حاکمیت حقّ» .

۸. خانم طاووسی؛

سکینه طاووسی سرکار خانم سکینه طاووسی، در کتاب «انتظار از دیدگاه اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «...با کمی دقت در می‌‌یابیم که مفهوم راستین و واقعی انتظار عبارت است از: حرکت و تلاش سازش ناپذیر در جهت مبارزه با ظلم و ظالم به منظور زمینه سازی حکومت جهانی اسلام و ظهور حضرت مهدی (ع). این مفهوم راستین دارای سه معنای تدریجی است که عبارتند از: فرج و گشایش که همچون نقطه روشنی است که انسان با انتظار به آن سو حرکت می‌‌کند، پس حرکت باید به سوی نقطه معینی باشد؛ یعنی به آن سویی که از طرف خدا ترسیم شده است. پس انتظار فرج، روشنی بخش دل‌ها با نور امید است؛ امید به رفع ظلم و تلاش در جهت ریشه کن نمودن آن، نه سکون و سکوت در برابر ستمگری‌های موجود در جامعه. در حقیقت انتظار فرج، درمان کننده مشکل یأس است و شیعیان همیشه مخالف ستم بوده و ذکر همیشگی‌شان در هنگام مقاومت‌ها "یا حجت بن الحسن و یا مهدی" است به عنوان نمونه؛ زمانی که رژیم صهیونیستی برای ماندن در جنوب لبنان آمده بود تا به اشاعه فساد و تجاوز به ناموس‌ها بپردازد، شیعیان به امام مهدی (ع) روی آورده و اسلحه‌ها را به سوی متجاوزان نشانه گرفته و سرانجام پیروز شدند. پس علتی که وادار کننده همیشگی شیعه برای ستیز با دشمنان است، انتظار فرج می‌‌باشد و اگر شیعه انتظار فرج را به طور کامل درک کند هیچ گاه، مظلومی باقی نمی‌ماند؛ زیرا شیعیان در این صورت، ظلم را نپذیرفته و خداوند آنها را پیروز می‌‌گرداند. در مفهوم دوم انتظار فرج سازنده، توجه ما به سوی مرکز فرماندهی و ولایت الهی؛ یعنی امام مهدی (ع) است. این امر در رهبری معنوی؛ یعنی مرجعیت بازتاب یافته و اینکه رهبر مذهبی مسلمانان به ویژه شیعیان باید از بین پارساترین و نزدیکترین افراد به ارزش‌های الهی انتخاب شود به این دلیل است که افرادی مثل علامه انصاری، سید طباطبایی، آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی و...به عنوان رهبران شیعه، رو به سوی قله والاتری داشته‌اند که آن قله امام مهدی (ع) است و ما این قله بلند و متکامل را"انتظار فرج" می‌‌نامیم. چون انتظار فرج به معنای واقعی و اصیل خود، ما را وادار به حرکت به سمت قله‌های روشن و اُفق‌های دور دست می‌‌کند. مفهوم عمیق‌تر انتظار فرج این است که ما چون دوستدار امامیم باید آن طور که مورد پسند امام است زندگی کنیم و با یافتن الگویی مناسب - که جستجوی الگوی مطلوب از جمله اصیل‌ترین صفات بشر است - می‌‌توانیم نفس خود را به نمونه کوچکی از آن الگوی برتر، دگرگون ساخته و این الگوی مناسب که ارزش‌های والا در او تجسم یافته، امام مهدی (ع) است؛ از این رو در انتظار ظهور او بوده و سعی می‌‌کنیم، با تهذیب نفس و سایر آمادگی‌ها، اعمال خود را مورد رضایت امام قرار دهیم و این معنای والا و حقیقی انتظار فرج است».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)