شریعت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شریعت است. شریعت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شریعت در لغت - شریعت در قرآن - شریعت در فقه اسلامی - شریعت در فقه سیاسی - شریعت در کلام اسلامی - شریعت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

لغت‌شناسان شریعت را از ریشه «ش - ر - ع» و به معنای آشکار ساختن، راه روشن و نیز داخل شدن در چیزی، آب نوشیدن یا آبشخور دانسته‌اند.

متناسب با معانی یاد شده، شریعت در اصطلاح دینی و کلامی، استعاره از راه الهی است که خداوند برای بندگان آشکار ساخته و ورود به آن را بر مکلفان واجب کرده است و راه یافتن بدان، سیرابی و پاکی به همراه می‌آورد. درباره گستره شریعت اختلاف است: برخی آن را شامل عبادات و معاملات دانسته و برخی فقط به قوانین اجتماعی اختصاص داده و بسیاری آن را همان احکام عملی دانسته و برخی گستره آن را به عقاید (دانش کلام) کشانده‌اند.

شریعت با توجه به جنبه‌های دیگر آن نیز تعریف شده است: گروهی ضمن تأکید بر تکلیف کننده (خدا)، شریعت را احکامی دانسته‌اند که خداوند برای بندگان آشکار و به کار بستن آنها را واجب کرده است. دسته‌ای نیز با تأکید بر نقش پیامبر، آن را احکام بیان شده از سوی پیامبر (ص)در زمینه افعال دانسته‌اند. برخی نیز با تأکید بر مکلَّف، شریعت را احکامی دانسته‌اند که وی با به کاربستن آنها در دنیا و آخرت به پاکی می‌رسد.

عالمان اسلامی تبیین‌هایی نسبتاً متفاوت از ارتباط شریعت با مفاهیمی همچون دین *، ملت، فقه، قانون، عرفان و عقل دارند: بیشتر آنان شریعت را بر احکام عملی فرعی و دین را بر اصول عقاید و اخلاق اطلاق کرده‌اند. بر همین اساس، شریعت را در مقایسه با دین نسخ‌پذیر می‌دانند و معتقدند که شریعت لزوماً در همه ادیان مشترک نیست و با تفاوت پیامبران متفاوت می‌شود، از این رو، دین، واحد است؛ ولی شریعت متعدد.

در پاره‌ای گفتارها واژه شریعت و دین مترادف یکدیگر و به معنای مجموع اصول و فروع دین نازل شده بر پیامبر و حتی گاه تاریخ زندگی و سیره و سنن اولیای دین به کار رفته است. در این دیدگاه، تفاوت شریعت و دین صرفاً اعتباری است و به امور اعتقادی و عملی از آن جهت که پیروی می‌شوند، «دین» و از آن‌رو که برای انسان وضع شده‌اند «شریعت» گفته می‌شود. گاهی نیز دین به معنای احکام عملی و معادل با شریعت به کار می‌رود. ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾

برخی شریعت و ملت را تقریباً هم‌معنا و به مفهوم راهی خاص دانسته‌اند؛ با این تفاوت که اطلاق شریعت از آن روست که راه مشخص شده از سوی خداست؛ ولی اطلاق ملت بدان سبب است که سیره و سنت پیامبر است و امت از آن پیروی می‌کند، برای همین، ملت برخلاف دین و شریعت به خداوند اضافه نمی‌شود و تنها به پیامبر ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ از آن جهت که سیره و روش اوست یا امت ﴿قَالَ لَا يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ از آن لحاظ که در مسیر آن حرکت می‌کند نسبت می‌یابد.

در بیان تفاوت و نسبت میان شریعت و فقه، اولی را احکام ثابتی دانسته‌اند که در کتاب و سنت آمده‌اند و دومی را به دانش استنباط احکام عملی شرعی اطلاق کرده‌اند که از راه اجتهاد در منابع اسلامی به دست می‌آید و در یک عصر یا دوره‌های گوناگون تغییرپذیر است. برخی نیز شریعت را مترادف با فقه؛ یعنی تفسیرها و اجتهادهای فقیهان از منابع اسلامی دانسته‌اند. دیدگاه رایج در بیان تفاوت شریعت و قانون، اولی را دارای منشأ خدایی و دومی را انسانی می‌داند. . گاهی نیز شریعت در برابر عقل به کار رفته و به حکمی گفته می‌شود که عقل مستقیماً در اثبات و نفی آن دخالت نکند. واژه «شریعت» در قرآن به معنای مصطلح به کار نرفته است.

با این حال، پاره‌ای واژگان را که در معنای لغوی و مجازی خود به کار رفته‌اند می‌توان نزدیک به معنای اصطلاحی و مرتبط با آن دانست؛ به گونه‌ای که مفهوم اصطلاحی شریعت، بعدها متأثر از همین کاربرد قرآنی شکل گرفته است. واژگان یادشده عبارت‌اند از: ﴿شِرْعَةً ﴾ که اسم نوع و به معنای گونه‌ای ایجاد راه است، ﴿شَرِيعَةٍ ﴾ به معنای راه روشن و راست، ﴿مِنْهَاجًا ﴾ به معنای راه آشکار و هر چیز واضحی که بدان عمل شود. با این حال، مفسران سنتی کوشیده‌اند کاربردهای قرآنی برخی واژگان را دقیقاً بر معنای مصطلح شریعت منطبق سازند: به ابن‌عباس نسبت داده‌اند که ﴿شِرْعَةً ﴾ را به آنچه قرآن آورده و ﴿مِنْهَاجًا ﴾ را به آورده سنت معنا کرده است. برخی نیز ﴿شِرْعَةً ﴾ را واجبات و منهاج را مستحبات و برخی دیگر ﴿شِرْعَةً ﴾ را عبادات و ﴿مِنْهَاجًا ﴾ را دیگر احکام دانسته‌اند.

برخی شریعت را عام و دربرگیرنده همه دستورات دینی و منهاج را تنها شامل دستورات اخلاقی دانسته‌اند. برخی نیز هر دو را به یک معنا و عطف آن دو در آیه ﴿شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا﴾ را برای تأکید دانسته‌اند. ﴿مَنْسَكًا ﴾. را هم مترادف شریعت و به معنای راه روشن دانسته و به امور واجبی اطلاق می‌کنند که سبب نزدیکی به خدا می‌گردد. افزون بر این، ﴿مِلَّةِ ﴾ را هم‌معنای احکام شرعی شمرده و نامگذاری به آن را بدان سبب دانسته‌اند که احکام، املا و نوشته می‌شوند.

برخی مفسران، پاره‌ای دیگر از واژگان قرآن را نیز بر مفهوم شریعت منطبق دانسته‌اند؛ از جمله ﴿ الْبَيِّنَاتِ ﴾ را بر احکام مربوط به حلال و حرام شریعت عیسی (ع) و ﴿الْحِكْمَةَ ﴾ را بر احکام اسلامی. گرچه برخی گستره شریعت را به امور فردی، به ویژه عبادات و اخلاق محدود دانسته و دیگر حوزه‌ها را از امور واگذار شده به انسان می‌دانند ، مشهور عالمان مسلمان شریعت را حداکثری و شامل همه جنبه‌های فردی و اجتماعی انسان دانسته‌اند. .

ضرورت و خاستگاه شریعت

عالمان مسلمان در تبیین ضرورت و خاستگاه شریعت دیدگاه‌هایی دارند: برخی ضرورت شریعت را با استناد به نیاز بشر به قانون تبیین کرده و تنظیم روابط اجتماعی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و حقوقی را لازمه نظام احسن آفرینش می‌دانند. مرتضی مطهری به ضرورت عقلی تشریع برای تحقق عدالت اجتماعی و مصلحت جامعه و نیز سعادت آدمیان اشاره می‌کند. برخی با بیان اینکه عقل مستقلاً توان ادراک صلاح جهان و شناخت مجهولات را ندارد، تشریع را لازم شمرده‌اند. برخی مفسران، در برداشتی از آیه ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ پیدایش قوانین شریعت در قالب تبشیر و انذار را معلول فطرت اجتماعی انسان و به تبع آن بروز اختلاف در به دست آوردن بهره‌های دنیوی دانسته‌اند. قوانین یادشده زیاده‌خواهی‌های انسان به هنگام تنازع و تعارض منافع را فرونشانده و به ایجاد زندگی سالم و به دور از تاراج و ویرانی یاری می‌رساند.

علامه طباطبایی نیز معتقد است در امت‌های پیشین، وحی اصولی کلی در ارتباط با زندگی دنیا و آخرت، مانند انواع عبادت و سنت‌هایی کلی درباره خوبی و بدی، همچون نیک‌رفتاری، خودداری از ستم، اسراف و یاری مستکبران را که انسان سلیم‌العقل نیز بدان پی می‌برد به پیامبران و پیروانشان می‌آموخت؛ آن‌گاه آنان نیز در جامعه خویش به نیکی و صلاح و ترک شر و فحشاء و فساد دعوت می‌کردند؛ همچنین با استفاده از آیات ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾، ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ اوامر و نواهی شرعی اسلام را برگرفته از اصولی کلی و فطری می‌داند که ابراهیم (ع) آنها را تشریع و بیان کرده است. درباره خاستگاه شریعت باید گفت به اعتقاد عموم عالمان مسلمان، خداوند حقیقتاً شارع است و پیامبر مجازاً و بدان جهت که مُبَلّغ شریعت است، با وحی غیر قرآنی به بیان تفصیل احکام می‌پردازد. .

پیشینه و تطور شرایع

پژوهشگران، پیشینه پیدایش و قانون شریعت را همزمان با نخستین اجتماع بشری دانسته و بر این باورند که گردآمدن انسان‌ها به دنبال اتفاق نظر درباره نحوه زندگی و به تبع آن، قوانین تعیین‌کننده حقوق و وظایف هر فرد امکان‌پذیر می‌گردد. با وجود این، منبع قوانین اولیه، فقط عرف بود و شریعت و قانون رسماً پس از گذشت دوره‌هایی از حیات بشری و آشنایی با خط و شکل‌گیری جامعه‌ای منظم تدوین شد. البته گروهی از مفسران، مواردی همچون داستان قربانی کردن فرزندان آدم ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾، ﴿لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿إِنِّي أُرِيدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِي وَإِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِكَ جَزَاءُ الظَّالِمِينَ﴾ را شاهدی بر وجود شریعت از زمان وی دانسته‌اند. دسته‌ای دیگر با استناد به آیه ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ دوره نخست زندگی بشر را بسیط دانسته و بر این باورند که پیش از این، معارف به توحید و معاد و مانند آن محدود می‌شد و وضع بشر از نظر روابط اجتماعی مقتضی وجود قانونی حاکم بر آنها و برطرف کننده اختلافات اجتماعی نبوده است. از نظر آنان و به قرینه آیاتی مانند: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾، ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾

قانون و شریعت از زمان نوح (ع) پدید آمده است. در جمع‌بندی دو دیدگاه یادشده می‌توان گفت پیش از نوح (ع) برخی احکام بسیط و فردی وجود داشته؛ اما شریعت به معنای قانون و تنظیم ‌کننده روابط اجتماعی از زمان نوح پدید آمده است. سخن پژوهشگران را مبنی بر اینکه پیدایش شریعت در هر امتی به تاریخ شکل‌گیری آن وابسته است، می‌توان همسو با آیاتی دانست که تأکید می‌کنند خداوند برای هر یک از امت‌های پیشین راه و روشی (شریعتی) قرار داده است: ﴿ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ﴾، ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ ﴾.

بسیاری از مفسران شیعی و برخی از اهل سنت متأثر از روایاتی که معیار اولواالعزم بودن پیامبران ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلاَّ سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ﴾ را دارا بودن شریعت دانسته و آنان را شامل نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد (ع) معرفی می‌کنند، آیات ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنْكَ وَمِنْ نُوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾ و ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾ را نیز اشاره به شرایع پنج‌گانه می‌دانند.

برخی مفسران نیز با استناد به آیه ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾، پیامبران پس از موسی (ع) و پیش از عیسی (ع) را فاقد شریعتی مستقل دانسته‌اند. برخی روایات نیز بر پیروی پیامبران از پیامبر اولواالعزمِ پیش از خود تأکید کرده‌اند. با وجود این، برخی اسلام‌پژوهان با استناد به آیه ﴿وَرُسُلًا قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ ﴾ که به یاد نکردن از برخی پیامبران در قرآن تصریح کرده، معتقدند یادکرد از پیامبران پنج‌گانه به معنای انحصار پیامبران دارای شریعت در آنان نیست.

قرآن کریم به جزئیات شریعت نوح اشاره نمی‌کند؛ اما برخی روایات شیعی پاره‌ای احکام مانند نماز، امر به معروف و نهی از منکر و برخی امور حلال و حرام را جزء شریعت نوح دانسته و البته به نبودن احکام حدود و ارث تصریح کرده‌اند. برخی نیز نوح را نخستین کسی دانسته‌اند که احکام محرمیت را بیان کرد. قرآن کریم نماز ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾، ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾، انجام نیکی‌ها و پرداخت زکات ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾، انجام حجّ و مباح شمردن گوشت چارپایان ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾، ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ و دوری گزیدن از مشرکان (ممتحنه / ۶۰، ۴) را از مصادیق شریعت ابراهیم (ع) می‌شمارد و پاره‌ای تشریع‌ها را نیز به پیامبران بعدی نسبت می‌دهد؛ مانند دستور برپایی نماز به موسی (ع) ﴿إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي﴾ و عیسی (ع) ﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾، حرمت ربا در دین یهود ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، پرداخت زکات از سوی عیسی ﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ و وجوب روزه بر گذشتگان. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ به گفته علامه طباطبایی، تا پیش از تورات، پیامبران پیشین تنها اصولی کلی در ارتباط با زندگی و آخرت انسان‌ها و نیز سنت‌هایی کلی و قابل فهم همگانی در ارتباط با خیر و شر مانند معاشرت نیکو و دوری از ظلم و اسراف را از راه وحی دریافت کرده و آن را در جوامع خویش تبلیغ می‌کردند. در گفتاری هماهنگ، ابن‌عاشور نیز بر این باور است که تا پیش از موسی شریعت‌ها شامل همه نیازمندی‌های امت‌ها در ارتباط با نظام‌بخشی، تصمیم‌سازی برای حال حاضر و تعیین سرنوشت آنها نبوده و به اموری جزئی همچون تهذیب نفس و ابطال برخی مفسده‌ها در معاملات می‌پرداختند. وی با الهام از آیه ﴿ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسَى وَهَارُونَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ بِآيَاتِنَا فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِمِينَ﴾بعثت موسی و هارون را انقلابی بزرگ در تاریخ شریعت به شمار آورده و شریعت موسی (ع) را نخستین شریعتی می‌داند که به آزادی از بردگی امتی دیگر، شکل‌گیری وطنی مستقل، تأسیس جامعه‌ای کامل، دستگاه سیاسی و نظامی و کتابی مشتمل بر قوانین زندگی اجتماعی پرداخت. در عین حال، پژوهشگران، شریعت یهود را سخت‌گیرانه شمرده‌اند. قرآن نیز دشواری شریعت یهود را تأیید کرده و در زمره ویژگی‌های پیامبر اکرم، که در تورات از آن یاد شده، تأکید می‌کند که ایشان ضمن حلال شمردن پاکی‌ها و حرام کردن ناپاکی‌ها، غل و زنجیرهایی را که بر دست و پای یهودیان بسته شده بود باز می‌کند. ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. در آیاتی دیگر، یادآور می‌شود پاره‌ای تحریم‌ها به سبب ظلم، بازداشتن از راه خدا، رباخواری و تصرف نادرست در اموال دیگران بوده است. ﴿وَعَلَى الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلَّا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَايَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ﴾، ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا﴾، ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ برخی، تکامل شریعت از زمان موسی (ع) به بعد را سه مرحله دانسته‌اند:

1. دوره کودکی که نوعی مادیت بر آن غلبه داشت. در این دوره که در شریعت یهود نمود یافت، بر شکلی خاص از آیین‌ها و رسوم تأکید می‌شد؛ به گونه‌ای که اندک تغییری در صورت آن خشم خدا را برمی‌انگیخت. افزون بر این، شریعت بیش از هر چیز بر پاداش‌های مادی، همچون فراوانی مال و فرزند و سلامت و پیروزی بر دشمنان تکیه داشت.
2. دوره تمییز که در آن به امور روحی و تربیت وجدانیات نفسانی توجه و زمینه واگذاری امور به حاکمان فراهم می‌شد. شریعت مسیح را می‌توان نمونه روشن این دوره دانست. در این دوره، همچنین با وجود آنکه در امور مختلف بر شریعت پیشین (یهودیت) تکیه می‌شد، شریعت جدید به تکمیل آن می‌پرداخت. در این راستا، در شریعت عیسی، پاره‌ای قوانین جزایی و مدنی تورات همچون رجم، قصاص و طلاق تغییر یافتند.
3. دوره رشد عقلی که با ظهور اسلام و طرح خاتمیت حضرت محمد (ص) باب اجتهاد فکری گشوده شد و امور قضاوت، سیاست و اجتماع بر عهده دانشمندان نهاده شد. .

تفاوت و تعدد شرایع

خداوند تأکید می‌کند برای هر امتی راه و روشی قرار دادیم: ﴿ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ﴾، ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ ﴾ و به گونه خاص، از اختصاص راهی جدا به پیامبر اکرم (ص) یاد می‌کند: ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ بسیاری از مفسران در تبیین معنای آیه گفته‌اند خداوند برای هر امتی شریعتی جداگانه شامل واجبات، حدود، اوامر و نواهی قرار داده است. فخر رازی با استناد به آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾ که حکمت فرستادن هر پیامبری را فرمانبرداری از او می‌داند. بر وجود شریعتی جداگانه برای هر پیامبر استدلال می‌کند. به گفته او، تنها در صورتی می‌توان پیامبر را فرمان‌بُرده دانست که شریعتی مستقل داشته باشد وگرنه در حقیقت پیامبر پیشینِ دارای شریعت، فرمان‌بُرده می‌شود. مفسران، نسبت آیات یادشده را با دست‌کم دو دسته از آیات توضیح داده‌اند:

1. آیاتی که تأکید می‌کنند دین حقیقی نزد خدا اسلام است: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ ﴾ و جز اسلام، هیچ دینی پذیرفته نمی‌شود: ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ این آیات در نگاه ابتدایی، عدم اعتبار دیگر شرایع و تأیید انحصاری شریعت اسلام را رسانده و با آیات یادشده ناسازگار می‌نماید. به گفته علامه طباطبایی، در قرآن دین و به طور خاص اسلام و تسلیم خدا شدن، معنایی عام دارد که شرایع و راه‌های خاصی را دربرمی‌گیرد که هر یک از پیامبران برای امت خویش آورده‌اند.
2. آیاتی که کتاب‌های آسمانی را تصدیق کننده کتاب‌های پیش از خود می‌دانند: ﴿مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ ﴾ یا پیامبر (ص) را به پیروی از آیین پیامبران پیشین به ویژه ابراهیم (ع) فرا می‌خوانند. ﴿وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾، ﴿وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾، ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ این آیات در ظاهر با تفاوت و تعدد شرایع و مستقل بودن شریعت اسلام نمی‌سازند.

مفسران، در پاسخ به این ناهماهنگی ظاهری معتقدند آیات یادشده به اصول یا خطوط کلی فروع دین اشاره می‌کنند که میان همه پیامبران مشترک‌اند و مقصود از شریعتی جدا برای هر امتی ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾، ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾ جزئیات فروع دین و شریعت است که تعدّد، تبدّل، تغییر و نسخ می‌پذیرد. در همین راستا، فخر رازی با استناد به آیه ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾ دستورهای شرعی را دو گونه می‌داند: گونه‌ای از آنها مانند نیکویی عدالت و زشتی ستم در همه شریعت‌ها وجود دارد و نسخ نمی‌پذیرد و برخی دیگر ویژه هر شریعتی است. او بیان می‌کند با توجه به نقش نوع نخست در سعادت اخروی، شریعت نسبت به برقراری آن بیشتر اهتمام می‌ورزد. برخی نیز پیامبر (ص)را پیرو شرایع پیشین، به ویژه شریعت ابراهیم جز در مواردی دانسته‌اند که نسخ آن ثابت شده باشد.

علامه طباطبایی با استناد به کاربرد عبارت ﴿ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ ﴾ به جای "فبهم اقتده"، آن را گواه نادرستی دیدگاهی دانسته است که پیامبر اکرم (ص) و امت ایشان را جز در مواردی که نسخ آن ثابت شده، پیرو احکام شریعت‌های پیشین می‌داند. برخی دیگر دستور به پیروی پیامبر اکرم (ص) از هدایت پیامبران و امت‌های پیشین را به امور غیر تشریعی مانند توحید محدود کرده‌اند.

برخی مفسران با استناد به آیه ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ﴾، قرآن را دارای دو ویژگی نسبت به کتاب‌های پیشین دانسته‌اند: تقریر و امضای آن دسته از شریعت‌های پیشین که نسخ نشده‌اند؛ احکام جدیدی که قرآن آورده و ناسخ احکام شریعت‌های پیشین‌اند یا در آنها نیامده‌اند. با این همه، برخی مفسران با استناد به آیات ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾، ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ بر عدم وجوب یا عدم جواز عمل به شرایع پیشین استدلال کرده‌اند.

قرآن به پاره‌ای تغییرات در احکام شرایع پیشین اشاره می‌کند؛ برای نمونه، با اشاره به برخی احکام شریعت موسی، مانند حرمت ماهیگیری در روز شنبه ﴿وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِيثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُلْنَا لَهُمْ لَا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا﴾ و تحریم برخی خوردنی‌ها ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا﴾، ﴿وَعَلَى الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلَّا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَايَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ﴾ تأکید می‌کند در شریعت عیسی (ع)افزون بر تصدیق احکام تورات، برخی حرمت‌های شریعت پیشین برداشته شدند: ﴿وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾ به گفته ابن‌عاشور، عیسی (ع) مأموریت داشت احکامی از تورات را که آنان ترک گفته بودند، زنده کند و پاره‌ای محرمات را به سبب مراعات حال آنان حلال کند. برخی، پاره‌ای موارد مانند پیه، گوشت شتر، برخی ماهیان و پرندگان و صید ماهی در روز شنبه را از جمله موارد حلال‌شده در شریعت عیسی (ع) شمرده‌اند. با این حال، برخی مفسران با استناد به آیه ﴿وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾انجیل را مشتمل بر احکام و شریعتی مستقل از تورات دانسته و پاره‌ای روایات را مؤید درستی سخن خویش دانسته‌اند.

در قرآن نیز پاره‌ای احکام شرایع پیشین مانند قبله، تغییر یافت ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾ و برخی ممنوعیت‌ها مانند حرمت آمیزش در شب‌های ماه رمضان برداشته شد. ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ در مواردی مانند حکم قصاص اعضای بدن انسان نیز به برخی قوانین شریعت‌های گذشته اشاره شده؛ ولی تأیید یا منع نشده است. ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾

برخی مفسران و فقیهان، احکامی از این دست را با استناد به آیات ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ و ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ منسوخ شمرده‌اند. با این حال، بسیاری دیگر به بقای آن در شریعت اسلام اعتقاد دارند و از این میان، برخی حتی همه شرایع را در فروع دین به جز مواردی اندک مشترک می‌دانند. برخی پژوهشگران که اسلام را با شریعت‌های پیشین مشترک می‌دانند، به آیاتی استدلال می‌کنند که مسلمانان را به پیروی از آیین‌های آسمانی پیشین دعوت می‌کنند یا اسلام را همان احکام شرایع و کتاب‌های آسمانی پیشین دانسته‌اند: ﴿مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ ﴾، ﴿ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ﴾، ﴿وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ﴾، ﴿إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَى﴾ در عین حال، تفاوت میان شرایع را که در آیاتی مانند ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾ بدان اشاره شده، به معنای تشریع پاره‌ای قوانین خاص با هدف کیفر آنان (تحریم برخی خوراکی‌ها بر بنی‌اسرائیل) و نیز تفاوت در روش اجرای احکام به سبب وجود مصلحتی (تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدس به کعبه) یا از جهت نقصان و کمال (حلیت آمیزش در شب‌های ماه رمضان) دانسته‌اند. با این همه، نمی‌توان با استناد به آیات یادشده، شباهت شرایع در جزئیات احکام را استنباط کرد.

قرآن کریم اختلاف شرایع در امت‌های گوناگون را به سبب آزمودن انسان‌ها در بهره‌مندی‌هایشان می‌داند: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنَالُهُ أَيْدِيكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخَافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ مفسران پیشین، تبیینی بسیط از علت تفاوت شرایع ارائه کرده و آزمودن انسان‌ها را مقتضای حکمت و مصلحت خدا می‌دانستند که در زمان‌های مختلف

فرمانبرداران از گردنکشان مشخص می‌شوند. برخی معاصران با تحلیلی ژرف‌تر، برتری انسان بر دیگر موجودات و برخورداری از عقل و فهم و دانش و به تبع آن رشد و پیشرفت در دوره‌های حیات خویش را سبب نیازمندی هر امتی به شریعتی متناسب با اجتماع و دوره خویش دانسته‌اند. .

از جنبه‌ای دیگر، تفاوت شرایع را متناسب با مقام و شایستگی اولیا و انبیا تحلیل می‌کنند. برخی دانشمندان یکی از ادله نیاز به تجدید شریعت را احیای شریعت‌های پیامبران پیشین دانسته که از سوی مردم تحریف و تغییر یافته‌اند. وی سخن قرآن در رد ادعای یهودیان و مسیحیان معاصر پیامبر که ادعا می‌کردند ابراهیم پیرو کیش آنان است و تأکید بر حنیف و مسلمان بودن وی ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ را در همین راستا دانسته و در تأیید گفته خویش، به گزارش‌های قرآن از انحراف‌های معاصران پیامبر (ص) اشاره می‌کند؛ برای نمونه، از نماز مشرکانی یاد می‌کند که خود را پیرو ابراهیم (ع)می‌دانستند؛ ولی نمازشان شباهتی به نماز وی نداشت و جز سوت کشیدن و کف زدن نبود. ﴿وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ﴾. در عین حال، شرایع الهی را چهره‌های گوناگون حقیقتی واحد می‌دانند که در اعصار مختلف و متناسب با مراتب فهم بشر ظهور می‌یابند. .

ویژگی‌های شریعت اسلام

متفکران مسلمان، دین و شریعت را دارای پاره‌ای ویژگی‌ها دانسته‌اند: برخی از این ویژگی‌ها مانند فطری بودن، دارای منشأ نقلی بودن، مطابقت با قوانین تکوینی و مشترک بودن بین همه افراد امت و اخلاقی و عادلانه بودن مربوط به همه شرایعِ آسمانی تحریف نشده‌اند؛ اما برخی دیگر مانند جاودانگی، جهانی و کامل بودن به شریعت اسلام اختصاص دارند.

فطری بودن

عالمان مسلمان شریعت اسلام را هماهنگ با فطرت انسان دانسته‌اند: ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾. به این معنا که آموزه‌های آن کاملاً با نوع آفرینش انسان و استعدادهای او هماهنگ‌اند و افراط و تفریط در آنها راه ندارد.

به گفته برخی مفسران، وصف کردن اسلام به مثابه آیین ابراهیم (ع) ﴿ٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ﴾، ﴿قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ﴾ به وجود اصول اعتقادی و عملی مشترکِ فطری در هر دو اشاره می‌کند. .

اخلاقی بودن

قرآن، بر خلاف قوانین مدون بشری که از آوردن علت قانون خودداری می‌کنند، در تشریع‌ها بر تعلیل‌های اخلاقی، یا پاداش و کیفرهای روحی و اخروی تأکید می‌کند: ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾، ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ﴾، ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا﴾. یکی از مفسران، پرداختن قرآن به بیان علت‌های اخلاقی را تأمین پشتوانه اخلاقی برای احکام دانسته است. نقش احکام الهی در انجام عمل صالح و اثر عمل صالح در کسب ارزش‌ها و فضایل اخلاقی و در قرب الهی عاملی است که موجب التزام فرد معتقد به اخلاق، نسبت به احکام و قوانین می‌گردد. از دیدگاه وی ذکر مسائل اخلاقی مربوط به احکام دلیل بر این نیست که قرآن تنها به اخلاق و نظام ارزشی دعوت کرده و وضع قانون را تابعی از آن در اختیار انسان گذارده است، بلکه از اخلاق به عنوان پشتوانه اجرای احکام استفاده می‌کند و از سوی دیگر بیانگر ریشه تکوینی احکام اعتباری و پیوند مستقیم آنها با حقایق عینی است. ذکر تقوا، ایمان و سخن از اصلاح و انتظام زندگی اجتماعی در هنگام بیان احکام اقتصادی اسلام و همچنین آیات مرتبط با موضوعاتی مانند ربا و انفال همگی این‌گونه‌اند. .

عادلانه بودن

گرچه آیات قرآن به تشریع عادلانه احکام تصریح نمی‌کنند، تأکید بر اجرای عدالت نسبت به مردم در پاره‌ای آیات ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾، ﴿فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ﴾، ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ را می‌توان مستلزم عادلانه بودن احکام شریعت دانست. به آیات نفی کننده ظلم از خداوند نیز برای این معنا می‌توان استناد کرد. ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا وَلَكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ برخی اسلام‌پژوهان معاصر کوشیده‌اند چهره عادلانه قوانین شریعت را تبیین کنند. در نمونه‌ای، دو برابر بودن ارث مرد نسبت به زن ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ را با در نظر گرفتن وظیفه نفقه و مهریه برای مرد، قانونی هماهنگ با دیگر قوانین شرعی و عادلانه می‌دانند.

انعطاف پذیری

بخش عمده‌ای از گزاره‌های تشریعی قرآن کلی و بدون ذکر جزئیات‌اند ﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِينًا﴾ و این، انعطاف‌پذیری و تطبیق آن بر شرایط گوناگون را فراهم می‌آورد. در حوزه معاملات، به ویژه احکام خرید و فروش تنها به قواعدی عام و اجمالی بسنده شده: ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ﴾، ﴿ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ ﴾ و به طور کلی، جز در احکامی خاص مانند پاره‌ای عبادات، برخی قوانین جزایی، احکام خانواده همچون ازدواج، طلاق، ارتباط زوجین با یکدیگر و ارث که بیم می‌رود به بدعت و تحریف یا اختلاف و نزاع دچار شود، به تفصیل سخن گفته نشده است. از نگاه شماری از عالمان مسلمان، متن قرآن به گونه‌ای عام و انعطاف‌پذیر است که به نظام عام و مصلحت افراد و جامعه زیانی وارد نمی‌سازد. ﴿وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾، ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾..

کمال

عالمان مسلمان، لازمه ختم نبوت را کامل بودن شریعت اسلام دانسته‌اند. اینان کمال شریعت اسلام را از آن رو می‌دانند که گستره‌اش همه جنبه‌های زندگی را در برگرفته، بیش از هر شریعتی دیگر به مصلحت انسان توجه دارد. افزون بر این، برخی مفسران، استدلال کرده‌اند آیه ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾ گویای شمول شریعت اسلام نسبت به دستورات دیگر شرایع و دستوراتی افزون بر آنهاست. علامه طباطبایی مقابله بین توصیه اموری از دین به نوح و وحی به پیامبر اکرم (ص) در آیه یاد شده را بیانگر وجود احکامی اختصاصی در شریعت اسلام دانسته و افزون بر این، کاربرد ﴿ أَوْحَيْنَا﴾ به جای ﴿ وَصَّيْنَا﴾ را که بیانگر اهمیت است گویای شمول اسلام نسبت به همه احکام مهم و غیر مهم بر خلاف شریعت پیامبران دیگر می‌داند. .

جاودانگی

احکام کلی و انعطاف‌پذیری گزاره‌ها، قرآن را تطبیق‌پذیر بر شرایط گوناگون جوامع ساخته است. بر همین اساس، مشهور عالمان فِرَق اسلامی که قرآن را به مثابه متن و نخستین منبع شریعت اسلامی می‌دانند، بر این باورند که قرآن مبنایی برای قانونگذاری و احکامی همیشگی فارغ از زمان و مکان و در نتیجه جاویدان است. از جنبه‌ای دیگر، می‌توان لازمه کمال شریعت را جاودانگی و عدم اختصاص آن به زمان و مکانی خاص دانست.

جهانی بودن

شریعت اسلام بر خلاف برخی شرایع دیگر، به قوم و نژادی اختصاص ندارد و احکام و تکالیف آن متوجه همه جهانیان از هر قوم، قبیله و نژاد است: ﴿قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرَى قُلْ لَا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ﴾، ﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾.

آسانی

در آیاتی از قرآن بر آسانی شریعت تأکید شده است. ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا﴾، ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾ خداوند در تشریع احکام و تکالیف دینی اسلام، آسان گرفته است؛ به گونه‌ای که عمل به آن وظایف در توان مکلفان است: ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ﴾. او از اراده خویش به تخفیف و آسان‌گیری خبر داده و بر این اساس، به کسانی که برای ازدواج با زنان مؤمن و آزاد تمکن مالی ندارند، اجازه ازدواج با کنیزان را داده است: ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا﴾.

ویژگی آسانی در گوهر همه ادیان آسمانی وجود دارد؛ اما گاه در بعضی امت‌ها برای تنبیه و کیفر، احکام سخت تشریع شده‌اند. به گفته ابن‌عاشور، آسانی شریعت از ویژگی‌های اسلام است و دیگر امت‌ها مانند یهود از آن بی‌بهره بوده‌اند. ﴿فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا﴾، ﴿وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾. جنبه‌ای از آسانی شریعت به محدود بودن تکالیف بستگی دارد. آیه‌ای از قرآن را که مؤمنان را از پرسیدن درباره چیزهایی نهی می‌کند که اگر برایشان آشکار شود سبب ناخوشایندیشان می‌گردد ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْيَاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَإِنْ تَسْأَلُوا عَنْهَا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْهَا وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿قَدْ سَأَلَهَا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِهَا كَافِرِينَ﴾ می‌توان نشانه‌ای از اراده خداوند بر محدود ماندن تکالیف و افزایش نیافتن آنها دانست. بیان محدوده محرمات و تفصیل آنها و خودداری از بیان جزئیات و محدوده امور مباح و حلال ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا﴾، ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾، ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ نیز در همین راستا تحلیل‌پذیر است.

تدریجی بودن تشریع

نزول تدریجی احکام می‌تواند تغییر و تحول گرایش انسان‌ها از آداب و عادات ناپسند به عادات نیکو را آسان‌تر و پایدارتر سازد. تحریم تدریجی شراب ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾، بیان تدریجی حد زنا ﴿وَاللَّاتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِنْ نِسَائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبِيلًا﴾، ﴿وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾، ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ و به طور کلی تکامل تدریجی شکل همه عبادات و عدم نزول یکباره همه احکام را می‌توان برآورنده هدف یادشده دانست.

جایگاه قرآن در شریعت اسلامی

از قرون نخستین اسلامی، مفسران از جمله مقاتل بن سلیمان، شافعی و راوندی در کتاب‌هایی با عنوان‌هایی مانند «آیات الاحکام» و «فقه القرآن» پاره‌ای احکام شرعی را از آیات قرآن استنباط می‌کردند. کتاب‌های یادشده بیش از هر چیز به آیات قرآن و دلالت آنها بر احکام شریعت توجه کرده و کمتر قواعد و شیوه استنباط از آیات را بررسی کرده‌اند. در شمارشی که در میان فقیهان و مفسرانی مانند جصاص و ابن عربی شهرت یافت، مقاتل آیات الاحکام را ۵۰۰ آیه می‌شمارد؛ اما برخی مانند شوکانی و شلتوت با آمار یاد شده مخالفت ورزیده و شمار آن را به ترتیب بیشتر و کمتر دانسته‌اند. با وجود محدود شمردن شمار آیات الاحکام، فقیهان شیعه گاه از آیاتی دیگر همچون آیات بیانگر قصه‌ها، مَثَل‌ها، آیات اعتقادی و اخلاقی در استنباط برخی احکام فقهی بهره گرفته‌اند.

بیشتر فقیهان اهل سنت به جز حنبلیان نیز فراوان از قصه‌های قرآن در استنباط احکام بهره برده‌اند. در بسیاری موارد نیز بخش‌هایی از یک آیه تقطیع شده و مستند حکمی فقهی قرار می‌گیرد که البته از سوی برخی دیگر از فقیهان مورد انتقاد قرار گرفته و آنان بخش‌های تقطیع‌شده را اگر بیانگر ملاک و گوهر آیات باشند تعمیم‌پذیر و در غیر این صورت، استناد به آنها را نادرست می‌دانند. به گفته برخی فقیهان، آیات مکی دربردارنده همه کلیات شریعت و آیات مدنی، تفصیل و تقریر آنهایند. اینان نسخ‌پذیری را به پاره‌ای جزئیات منحصر دانسته و حوزه کلیات را نسخ‌ناپذیر می‌دانند.

در مقابلِ مشهور، برخی پاره‌ای ویژگی‌های قرآن مانند نپرداختن به جزئیات، عدم صراحت در دستورها، فقدان نظم و انسجام در مطالب، آمار اندک آیات‌الاحکام در سنجش با همه آیات و سبک و ساختار هدایتی را گواهی بر این مدعا دانسته‌اند که قرآن کتابی حقوقی و قانونی نیست و نمی‌توان از آن حکمی استخراج کرد. برخی نیز گرچه احکام عبادی قرآن را توقیفی و تبدیل‌ناپذیر می‌دانند، احکام اجتماعی را دو بخش کرده، بخشی را تغییرناپذیر و بخش دیگر را تنظیمی می‌دانند که ممکن است در صورت نیاز، متناسب با شرایط اجتماعی تغییر یابد. اینان برای نمونه به احکام برده و کنیز ﴿وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُمْ مَا وَرَاءَ ذَلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوَالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَالَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْرًا وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ و نوشتن و شاهد گرفتن یک مرد و دو زن در دیون ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ اشاره کرده، احکام یادشده را جهت تنظیم وضع موجود می‌دانند و نه به معنای حفظ و استمرار آن وضعیت در زمان‌های بعد. اینان هدف شریعت در مسائل اجتماعی را اصلاح جامعه دانسته و به کیفرهای مطرح‌شده در قرآن اصالت نمی‌بخشند. اوامر و نواهی و به طور کلی مقررات موجود در قرآن را موادی خام می‌دانند که باید در ارتباط با هدف کلی آن تفسیر شود و هرگز برنامه‌ای همیشگی نیستند. دیدگاه یادشده افزون بر اینکه با نظر عموم و مشهور فقیهان مخالف است، لازمه‌اش تعطیل بسیاری از احکام شریعت است.

فقیهان با دستمایه قرار دادن پاره‌ای آیات، سنت (قول، فعل و تقریر پیامبر یا معصوم) را نیز از منابع احکام و شریعت شمرده‌اند. آنان استدلال می‌کنند پیامبر بر اساس آیه ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾ اسوه و الگوی عملی مسلمانان است. مقتضای اسوه بودن او این است که افعالش برای دیگران راهنمای عملی باشند. .

مقاصد شریعت

گروهی از اهل سنت عمدتاً از قرن پنجم هجری به بعد هر مسئله‌ای را مستقیم به حکمی شرعی باز نمی‌گردانند، بلکه بر این باورند که احکام شریعت اهدافی را دنبال می‌کنند و در ارائه حکم شرعی باید در پی آن اهداف بود. آنان قرآن را دربردارنده اصول و کلیات احکام و گویای مقاصد شریعت دانسته و معتقدند می‌توان فروع احکام را در همه شئون مورد نیاز از آن استنباط کرد. پیروان مقاصد شریعت، احکام را دارای حکمت‌ها و علت‌هایی می‌دانند که به صلاح عمومی جامعه و افراد منتهی می‌گردد و در عین حال، مصلحت حال و نیز پیامدهای آنها را مورد توجه قرار می‌دهد. دیدگاه مشهور در این باره از آنِ غزالی و شاطبی است که مقاصد شریعت را در حفظ دین، جان، نسل، مال و عقل خلاصه می‌کنند. در حوزه امور اجتماعی و معاملات نیز با استفاده از برخی آیات ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَرَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ﴾، ﴿وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾، ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ﴾ هدف عمومی شریعت را حفظ نظام امت و دوام صلاح نوع بشر و شامل صلاح عقل و عمل او و نیز همه جهان دانسته و بر همین اساس، با استناد به آیاتی، پاره‌ای مقاصد شریعت را استنتاج کرده‌اند؛ مانند: ﴿وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾، ﴿لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾، ﴿وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى﴾، ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلَاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ﴾، ﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾، ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. شیعیان که افزون بر قرآن و سنت پیامبر (ص)، خود را بهره‌مند از سنت امامان معصوم (ع) می‌دانند، مقاصد و مصالح شریعت به معنای مصالح مرسله را که اهل سنت پذیرفته‌اند، معتبر نمی‌شمرند. .

تأویل‌گرایی در شریعت

افراد و گروه‌های تأویل‌گرا شریعت را دارای ظاهر و باطن و شریعت بی‌تأویل را بی‌ارزش می‌دانند. ملاصدرا قرار گرفتن دیواری میان مؤمنان و منافقان در قیامت را که یک سوی آن رحمت و سوی دیگرش کیفر است ﴿يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ﴾ تمثیلی از وجود ظاهر و باطن برای شریعت شمرده است. اسماعیلیه گزاره‌های تشریعی قرآن را دارای معنایی باطنی و نمادین دانسته‌اند؛ برای نمونه فرمان خداوند به انجام حجّ تمتع و عمره ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ را در باطن به معنای فرمان شناخت امام و حجت می‌دانند و حجّ و عمره را به جست‌وجو برای شناخت امام و حجت تأویل می‌کنند. آمدن حجگزاران از سرزمین‌های گوناگون برای حجّ، در باطن به معنای آمدن مردم از هر سو برای بیعت با امام است. برخی متصوفه در توجیه شریعت‌گریزی خود به آیاتی استناد می‌کنند؛ آنان دستور به عبادت پروردگار تا رسیدن به یقین: ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾ را گویای عدم نیاز به شریعت پس از رسیدن به یقین دانسته‌اند. افزون بر این، گزارش قرآن از اقدام خضر به انجام دادن پاره‌ای کارهای به ظاهر مخالف شریعت ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا﴾، ﴿قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا﴾، ﴿قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلَا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا﴾، ﴿فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا﴾ را دلیلی بر جدایی شریعت از طریقت برشمرده‌اند. با این حال، بیشتر مفسران با استناد به سیاق آیه ۹۹ سوره حجر / ۱۵ و پاره‌ای روایات، «یقین» را به مرگ تفسیر کرده و آیه را دلیل بر استمرار تکلیف به شریعت تا هنگام مرگ برشمرده‌اند. افزون بر این، مکلف بودن پیامبر در عین برخورداری از یقین و بصیرت ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ را دلیل نادرستی دیدگاه متصوفه دانسته‌اند. .

شریعت در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور از دارا بودن شریعت در برابر آن دسته از پیامبرانی است که خود مستقل در شریعت نبوده و پیروان مناسک و احکام انبیایی بوده که پیش از خود شریعتی آورده‌اند.

1. ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾
2. ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾
3. ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾

نکات: در این آیات:

1. پیامبر اسلام از پیامبران دارای شریعت ذکر شده است: «﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ﴾
2. شریعت محمد، جامع و کامل‌ترین ادیان آسمانی: «﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ﴾.... ﴿ٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا﴾ از مقایسه و تعبیر مهیمنا، که به معنای مشرف و ناظر آمده، با این جمله که می‌گوید: «مِنْکمْ شِرْعَةً وَ مِنْهٰاجاً» استفاده می‌شود.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «شریعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶