مساوات در معارف و سیره علوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مساوات است. مساوات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مساوات در لغت - مساوات در معارف و سیره نبوی - مساوات در معارف و سیره علوی - مساوات در فقه سیاسی - مساوات در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

چون علی بن ابی طالب (ع) زمام امور مسلمانان را به دست گرفت دوباره سیره مساوات را زنده ساخت و در جمع مهاجران و انصار و همه مسلمانان در خطبه‌ای فرمود: «فَأَفْضَلُ النَّاسِ أَيُّهَا النَّاسُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً وَ أَعْظَمُهُمْ‏ عِنْدَ اللَّهِ‏ خَطَراً أَطْوَعُهُمْ‏ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ أَتْبَعُهُمْ لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ أَحْيَاهُمْ لِكِتَابِ اللَّهِ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عِنْدَنَا فَضْلٌ إِلَّا بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ اتِّبَاعِ كِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ (ص) هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَهْدُ نَبِيِّ اللَّهِ وَ سِيرَتُهُ فِينَا لَا يَجْهَلُهَا إِلَّا جَاهِلٌ مُخَالِفٌ مُعَانِدٌ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ اللَّهُ- ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ فَمَنِ اتَّقَى اللَّهَ فَهُوَ الشَّرِيفُ الْمُكْرَمُ‏ الْمُحَبُّ وَ كَذَلِكَ أَهْلُ طَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ يَقُولُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ- ﴿إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ وَ قَالَ‏ ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾».

«ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَى صَوْتِهِ يَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ يَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ أَ تَمُنُّونَ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ بِإِسْلَامِكُمْ وَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ الْمَنُّ عَلَيْكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّهُ مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا وَ أَكَلَ ذَبِيحَتَنَا وَ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَجْرَيْنَا عَلَيْهِ أَحْكَامَ الْقُرْآنِ وَ أَقْسَامَ الْإِسْلَامِ لَيْسَ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ فَضْلٌ إِلَّا بِتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ جَعَلَنَا اللَّهُ‏ وَ إِيَّاكُمْ‏ مِنَ‏ الْمُتَّقِينَ‏ وَ أَوْلِيَائِهِ وَ أَحِبَّائِهِ الَّذِينَ‏ ﴿لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ...﴾»

«ثُمَّ قَالَ أَلَا إِنَّ هَذِهِ الدُّنْيَا الَّتِي أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا وَ تَرْغَبُونَ فِيهَا وَ أَصْبَحَتْ تَعِظُكُمْ وَ تَرْمِيكُمْ لَيْسَتْ بِدَارِكُمْ وَ لَا مَنْزِلِكُمُ الَّذِي خُلِقْتُمْ لَهُ وَ لَا الَّذِي دُعِيتُمْ إِلَيْهِ أَلَا وَ إِنَّهَا لَيْسَتْ بِبَاقِيَةٍ لَكُمْ وَ لَا تَبْقَوْنَ عَلَيْهَا فَلَا يَغُرَّنَّكُمْ عَاجِلُهَا فَقَدْ حُذِّرْتُمُوهَا وَ وُصِفَتْ لَكُمْ وَ جَرَّبْتُمُوهَا فَأَصْبَحْتُمْ لَا تَحْمَدُونَ عَاقِبَتَهَا فَسَابِقُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ إِلَى مَنَازِلِكُمُ الَّتِي أُمِرْتُمْ أَنْ تَعْمُرُوهَا فَهِيَ الْعَامِرَةُ الَّتِي لَا تَخْرَبُ أَبَداً وَ الْبَاقِيَةُ الَّتِي لَا تَنْفَدُ رَغَّبَكُمُ اللَّهُ فِيهَا وَ دَعَاكُمْ إِلَيْهَا وَ جَعَلَ لَكُمُ الثَّوَابَ فِيهَا...»

«فَانْظُرُوا يَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ أَهْلِ دِينِ اللَّهِ مَا وُصِفْتُمْ بِهِ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ نَزَلْتُمْ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ جَاهَدْتُمْ عَلَيْهِ فِيمَا فُضِّلْتُمْ بِهِ أَ بِالْحَسَبِ وَ النَّسَبِ أَمْ بِعَمَلٍ وَ طَاعَةٍ فَاسْتَتِمُّوا نِعَمَهُ عَلَيْكُمْ رَحِمَكُمُ اللَّهُ بِالصَّبْرِ لِأَنْفُسِكُمْ وَ الْمُحَافَظَةِ عَلَى‏ مَنِ اسْتَحْفَظَكُمُ اللَّهُ مِنْ كِتَابِهِ أَلَا وَ إِنَّهُ لَا يَضُرُّكُمْ تَوَاضُعُ شَيْ‏ءٍ مِنْ دُنْيَاكُمْ بَعْدَ حِفْظِكُمْ وَصِيَّةَ اللَّهِ وَ التَّقْوَى وَ لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْ‏ءٌ حَافَظْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ دُنْيَاكُمْ بَعْدَ تَضْيِيعِ مَا أُمِرْتُمْ بِهِ مِنَ التَّقْوَى فَعَلَيْكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِالتَّسْلِيمِ لِأَمْرِهِ وَ الرِّضَا بِقَضَائِهِ وَ الصَّبْرِ عَلَى بَلَائِهِ...»

«فَأَمَّا هَذَا الْفَيْ‏ءُ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ فِيهِ عَلَى أَحَدٍ أَثَرَةٌ قَدْ فَرَغَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَسْمِهِ فَهُوَ مَالُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ الْمُسْلِمُونَ وَ هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بِهِ أَقْرَرْنَا وَ عَلَيْهِ شَهِدْنَا وَ لَهُ أَسْلَمْنَا وَ عَهْدُ نَبِيِّنَا بَيْنَ أَظْهُرِنَا فَسَلِّمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَمَنْ لَمْ يَرْضَ بِهَذَا فَلْيَتَوَلَّ كَيْفَ شَاءَ فَإِنَّ الْعَامِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ الْحَاكِمَ بِحُكْمِ اللَّهِ لَا وَحْشَةَ عَلَيْهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ‏ ﴿لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾- ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ ‏ وَ نَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا وَ إِلَهَنَا أَنْ يَجْعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنْ أَهْلِ طَاعَتِهِ وَ أَنْ يَجْعَلَ رَغْبَتَنَا وَ رَغْبَتَكُمْ فِيمَا عِنْدَهُ أَقُولُ مَا سَمِعْتُمْ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِي وَ لَكُمْ»

این همه تأکید امام علی (ع) بر فرمانبرداری از خدا و رسول او، و وفاداری به سیره و سنت آن حضرت، و پرهیز از دنیاخواهی در بحث از مساوات، نشانه آن است که مخالفان مساوات دل به خدا و دین نسپرده و دلبسته دنیای خویش بودند. آنان که در بیست و پنج سال کنار بودن امام علی (ع) از زمامداری، به سبب بر هم خوردن اصل مساوات به ثروت‌های انباشته ناحق دست یافته بودند، حتی تحمل اعلام مجدد مساوات را نیز نداشتند و علی (ع) این را خوب می‌دانست و آنان را نیک می‌شناخت. از این‌رو در خطبه‌ای که پس از بیعت همگانی در روز دوم از حکومت خویش ایراد کرد، وقایعی را که پس از پیامبر روی داده بود و نیز سیاست خویش را یادآور شد، آنگاه پس از لحظه‌ای سکوت، رو به طرف راست و چپ گرداند و فرمود: «أَلَا لَا يَقُولَنَّ رِجَالٌ مِنْكُمْ غَداً قَدْ غَمَرَتْهُمُ الدُّنْيَا، فَاتَّخَذُوا الْعَقَارَ، وَ فَجَّرُوا الْأَنْهَارَ، وَ رَكِبُوا الْخُيُولَ‏ الْفَارِهَةَ، وَ اتَّخَذُوا الْوَصَائِفَ الرُّوقَةَ، فَصَارَ ذَلِكَ عَلَيْهِمْ عَاراً وَ شَنَاراً اً إِذَا مَا مَنَعْتُهُمْ‏ مَا كَانُوا يَخُوضُونَ‏ فِيهِ وَ أَصَرْتُهُمْ إِلَى حُقُوقِهِمُ الَّتِي يَعْلَمُونَ فَيَنْقِمُونَ ذَلِكَ وَ يَسْتَنْكِرُونَ وَ يَقُولُونَ حَرَمَنَا ابْنُ أَبِي طَالِبٍ حُقُوقَنَا أَلَا وَ أَيُّمَا رَجُلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) يَرَى أَنَّ الْفَضْلَ لَهُ عَلَى مَنْ سِوَاهُ لِصُحْبَتِهِ فَإِنَّ لَهُ الْفَضْلَ النَّيِّرَ غَداً عِنْدَ اللَّهِ وَ ثَوَابُهُ وَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَ أَيُّمَا رَجُلٍ اسْتَجَابَ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ فَصَدَّقَ مِلَّتَنَا وَ دَخَلَ فِي دِينِنَا وَ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا فَقَدِ اسْتَوْجَبَ حُقُوقَ الْإِسْلَامِ وَ حُدُودَهُ فَأَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ وَ الْمَالُ مَالُ اللَّهِ يُقْسَمُ بَيْنَكُمْ بِالسَّوِيَّةِ لَا فَضْلَ فِيهِ لِأَحَدٍ عَلَى‏ أَحَدٍ وَ لِلْمُتَّقِينَ عِنْدَ اللَّهِ غَداً أَحْسَنُ الْجَزَاءِ وَ أَفْضَلُ الثَّوَابِ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ الدُّنْيَا لِلْمُتَّقِينَ أَجْراً وَ لَا ثَوَاباً ﴿وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرَارِ﴾ وَ إِذَا كَانَ غَداً إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَاغْدُوا عَلَيْنَا فَإِنَّ عِنْدَنَا مَالًا نَقْسِمُهُ فِيكُمْ وَ لَا يَتَخَلَّفَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ عَرَبِيٌّ وَ لَا عَجَمِيٌّ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْعَطَاءِ أَوْ لَمْ يَكُنْ إِلَّا حَضَرَ إِذَا كَانَ مُسْلِماً حُرّاً أَقُولُ قَوْلِي هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الْعَظِيمَ لِي وَ لَكُمْ ثُمَّ نَزَلَ».

امیر مؤمنان علی (ع) چنان رعایت مساوات را ضروری می‌دانست که کارگزارانش را این‌گونه به پاسداری مساوات فرمان می‌دهد. او بر حفظ این سیره تأکید داشت و خود بیش از هر کس و پیش از هر کس بدان پایبند بود و می‌فرمود از خداوند شرم دارم که خود را از برده‌ای یا آزادشده‌ای برتر گیرم. زمانی برای خرید پیراهن در حالی که قنبر همراه آن حضرت بود روانه بازار کرباس‌فروش‌ها شد. در برابر دکان مردی متشخص ایستاد و گفت: «آیا دو پیراهن که قیمت آن پنج درهم شود داری؟» آن مرد از جا پرید و عرض کرد: «البته ای امیر مؤمنان». و چون آن مرد حضرت را شناخته بود، امام از نزد وی گذشت و او را وانهاد و نزد جوانک دستفروشی ایستاد و فرمود: «ای جوان! آیا دو پیراهن به قیمت پنج درهم داری؟» گفت: «آری، دو پیراهن دارم که یکی از دیگری بهتر است، یکی به سه درهم و دیگری به دو درهم». امام فرمود: «هر دو را بیاور». آنگاه رو به قنبر کرد و فرمود: «ای قنبر، آنکه سه درهم است از آن تو». قنبر گفت: «ای امیر مؤمنان، شما بدان سزاوارترید، زیرا منبر می‌روید و برای مردم سخنرانی می‌کنید». فرمود: «ای قنبر، تو جوانی و شور و نشاط جوانی در تو زنده است «وَ أَنَا أَسْتَحْيِي‏ مِنْ‏ رَبِّي‏ أَنْ أَتَفَضَّلَ عَلَيْكَ» (و من از پروردگارم شرم دارم که بر تو برتری جویم) زیرا از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرمود: به زیردستان خود از آن چه خود می‌پوشید، بپوشانید، و از آن چه می‌خورید، بخورانید».

سیره پیشوایان حق و پیروان حقیقی‌شان، نه مدعیان و متظاهران، چنان بوده است که در تمام آن چه مساوات ممکن و جایز بوده است، آن را رعایت می‌کرده‌اند: «مُسَاوَاتَهُمْ‏ فِي‏ كُلِّ‏ مَا يَجُوزُ فِيهِ‏ الْمُسَاوَاةُ». و به نغمه‌های مخالفان توجه نمی‌کرده‌اند و از سیره مساوات دست برنمی‌داشتند. وقتی علی (ع) زمام امور را به دست گرفت، به منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا فرمود: «اعْلَمُوا وَ اللَّهِ‏ أَنِّي‏ لَا أَرْزَؤُكُمْ‏ مِنْ‏ فَيْئِكُمْ‏ شَيْئاً مَا قَامَ لِي عِذْقٌ بِيَثْرِبَ أَ فَتَرَوْنِّي مَانِعاً نَفْسِي وَ وُلْدِي وَ مُعْطِيَكُمْ وَ لَأُسَوِّيَنَّ بَيْنَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَحْمَرِ»

در این هنگام عقیل برخاست و گفت: «لَتَجْعَلُنِي‏ وَ أَسْوَداً مِنْ‏ سُودَانِ‏ الْمَدِينَةِ وَاحِداً» (تو مرا با یک سیاه از سیاهان مدینه برابر قرار می‌دهی؟) پس امام رو به عقیل کرد و فرمود: «اجْلِسْ‏ رَحِمَكَ‏ اللَّهُ‏ تَعَالَى‏ أَ مَا كَانَ هَهُنَا مَنْ يَتَكَلَّمُ غَيْرُكَ وَ مَا فَضْلُكَ عَلَيْهِمْ إِلَّا بِسَابِقَةٍ أَوْ تَقْوَى‏»

امیرمؤمنان علی (ع) بیش از هر کس پاسدار سیره نبوی بود، چنان که خوارزمی حنفی از جابر روایت کرده است که گفت در حضور پیامبر (ص) بودیم، علی بن ابی‌طالب (ع) وارد شد، رسول خدا (ص) فرمود: «إِنَّهُ... أَعْدَلُكُمْ‏ فِي‏ الرَّعِيَّةِ، وَ أَقْسَمُكُمْ‏ بِالسَّوِيَّةِ».

بر همین اساس بود که وقتی علی (ع) زمام امور را به دست گرفت، اقداماتی اساسی را در جهت بازگشت به سیره نبوی سامان داد و از جمله فرمود: «وَ رَدَدْتُ‏ مَا قُسِمَ‏ مِنْ‏ أَرْضِ‏ خَيْبَرَ وَ مَحَوْتُ دَوَاوِينَ الْعَطَايَا وَ أَعْطَيْتُ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يُعْطِي بِالسَّوِيَّةِ وَ لَمْ أَجْعَلْهَا دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ وَ أَلْقَيْتُ الْمِسَاحَةَ وَ سَوَّيْتُ بَيْنَ الْمَنَاكِحِ».

امیرمؤمنان (ع) همه تلاش خویش را به کار بست تا تمام آن چه را که از سیره مساوات نبوی به هم خورده بود، بازگرداند. در خطبه‌ای فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ آدَمَ لَمْ يَلِدْ عَبْداً وَ لَا أَمَةً وَ إِنَّ‏ النَّاسَ‏ كُلَّهُمْ‏ أَحْرَارٌ...وَ نَحْنُ مُسَوُّونَ فِيهِ بَيْنَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَحْمَرِ».

در این هنگام مروان به طلحه و زبیر گفت: در این سخن جز شما منظوری ندارد. راوی گوید: آن حضرت [پس از این سخنان، سرانه بیت‌المال را تقسیم کرد و] به هر یک از آن سه نفر سه دینار داد و به یکی از انصار نیز سه دینار داد. پس از او برده سیاهی آمد که به او نیز سه دینار داد. مرد انصاری گفت: ای امیر مؤمنان، این برده را تو دیروز آزاد کرده‌ای و اکنون مرا با او مساوی می‌دانی؟ حضرت فرمود: «إِنِّي نَظَرْتُ فِي كِتَابِ اللَّهِ فَلَمْ أَجِدْ لِوُلْدِ إِسْمَاعِيلَ‏ عَلَى‏ وُلْدِ إِسْحَاقَ‏ فَضْلًا».

تربیت‌شدگان مدرسه نبوی همه مسلمانان را فرزند اسلام می‌دانستند و میان آنان فرق نمی‌گذاشتند و تبعیض روا نمی‌داشتند؛ آنان را چون پسران یک مرد می‌دانستند که در میراث میان پسرانش فرق نمی‌گذارد و آنان را از حقی مساوی برخوردار می‌کند. این چیزی بود که در رفتار و کردار پیامبر اکرم (ص) کاملاً آشکار بود؛ عمل رسول خدا (ص) چنین بود: «وَ هَذَا هُوَ فِعْلُ‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ‏(ص)».

سیره پیشوایان حق بر عدالت و مساوات استوار بود و همگان در پیشگاهشان مساوی بودند، چنان‌که امام علی (ع) در نامه‌ای به سران سپاهش این حقیقت را یادآوری کرد: «وَ أَنْ تَكُونُوا عِنْدِي‏ فِي‏ الْحَقِّ‏ سَوَاءً».

او به کارگزاران خود فرمان می‌داد که چنین باشند و کار مردمان - اعم از خویش و بیگانه، توانگر و نادار، توانا و ناتوان - نزدشان یکسان باشد. در نامه‌ای به اسود بن قطبه، سردار سپاه حلوان چنین نوشت: «فَلْيَكُنْ أَمْرُ النَّاسِ‏ عِنْدَكَ‏ فِي‏ الْحَقِّ سَوَاءً».

و در عهدنامه مالک اشتر چنین آموخت: «وَ إِيَّاكَ وَ الِاسْتِئْثَارَ بِمَا النَّاسُ‏ فِيهِ‏ أُسْوَةٌ».

امیرمؤمنان علی (ع) کارگزاران خود را به سیره مساوات می‌خواند و از تبعیض و تمایز‌طلبی و اختصاص دادن خود به چیزی که بهره مردمان در آن یکسان است سخت پرهیز می‌داد. در اندیشه و سیره او همه انسان‌ها در حقوق عمومی یکسان دیده می‌شدند و با آنان یکسان رفتار می‌شد؛ و همین سیره بود که مخالفت‌ها برانگیخت و سبب آن مقابله‌ها با حکومت وی شد. به بیان شیخ علی بحرانی، بزرگ‌ترین سبب پراکنده شدن مردم [تابع سران] از گرد آن حضرت و خودداری از یاری وی، بلکه شمشیر کشیدن بر آن حضرت و جنگیدن با او، مساوات امام بود و نه چیز دیگر. اما امام به این مخالفت‌ها اعتنایی نکرد و هرگز مصالح دنیایی خود و حکومتش را در مخالفت با سنت نبوی و در ترک مساوات میان مردم نیافت. امیرمؤمنان علی (ع) در نامه خویش به سهل بن حنیف انصاری فرماندار خود در مدینه درباره گروهی که به معاویه پیوسته بودند، نوشت: «أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رِجَالًا مِمَّنْ‏ قِبَلَكَ‏ يَتَسَلَّلُونَ‏ إِلَى مُعَاوِيَةَ فَلَا تَأْسَفْ عَلَى مَا يَفُوتُكَ مِنْ عَدَدِهِمْ وَ يَذْهَبُ عَنْكَ مِنْ مَدَدِهِمْ فَكَفَى لَهُمْ غَيّاً وَ لَكَ مِنْهُمْ شَافِياً فِرَارُهُمْ مِنَ الْهُدَى وَ الْحَقِّ وَ إِيضَاعُهُمْ إِلَى الْعَمَى وَ الْجَهْلِ فَإِنَّمَا هُمْ أَهْلُ دُنْيَا مُقْبِلُونَ عَلَيْهَا وَ مُهْطِعُونَ إِلَيْهَا قَدْ عَرَفُوا الْعَدْلَ وَ رَأَوْهُ وَ سَمِعُوهُ وَ وَعَوْهُ وَ عَلِمُوا أَنَّ النَّاسَ عِنْدَنَا فِي الْحَقِّ أُسْوَةٌ فَهَرَبُوا إِلَى الْأَثَرَةِ فَبُعْداً لَهُمْ وَ سُحْقاً إِنَّهُمْ وَ اللَّهِ لَمْ يَنْفِرُوا مِنْ جَوْرٍ وَ لَمْ يَلْحَقُوا بِعَدْلٍ وَ إِنَّا لَنَطْمَعُ فِي هَذَا الْأَمْرِ أَنْ يُذَلِّلَ اللَّهُ لَنَا صَعْبَهُ وَ يُسَهِّلَ لَنَا حَزْنَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ السَّلَامُ».

پیشوای عدالت‌گرایان، علی (ع) در عمل به مساوات هیچ ملاحظه‌ای، جز ملاحظه حق نمی‌کرد؛ حتی نسبت به دختر خویش. علی بن ابی رافع گوید: من خزانه‌دار بیت المال و کاتب علی بن ابی طالب بودم، و در بیت المال گردنبندی از غنائم جنگ بصره وجود داشت. پس دختر علی بن ابی‌طالب (ع) کسی را فرستاد و گفت: شنیده‌ام که در بیت المال گردنبندی وجود دارد که در اختیار توست و من مایلم آن را به من عاریه دهی تا در روزهای عید قربان از آن استفاده کنم. من گردنبند را فرستادم و یادآوری کردم: دختر امیر مؤمنان، عاریه‌ای است که شما ضامن آنید. گفت: بسیار خوب، به عنوان امانت نزد من باشد که خود ضامن آنم و پس از سه روز آن را بازگردانم. چون امیر مؤمنان (ع) آن را در دست دخترش دیده بود، شناخته و پرسیده بود: این گردنبند از کجا به دست تو رسیده است؟ پاسخ داده بود: از علی بن ابی رافع خزانه دار بیت المال امیر مؤمنان به امانت گرفته‌ام تا در عید به عنوان زینت استفاده کنم و سپس بازگردانم. آنگاه امیر مؤمنان (ع) دنبال من فرستاد و من نزد آن حضرت رفتم. فرمود: آیا به مسلمانان خیانت می‌کنی؟ عرض کردم: پناه بر خدا که من به مسلمانان خیانت کنم! فرمود: پس چگونه گردنبندی را که در بیت‌المال مسلمانان بوده است بدون اجازه من و بی‌رضایت مردمان به دختر امیر مؤمنان به امانت داده‌ای؟ عرض کردم: ای امیر مؤمنان! او دختر شما است و از من خواست تا آن را به وی عاریه دهم و من نیز آن را به صورت امانت به او دادم و شرط کردم که اگر آسیب بیند ضامن باشد و به موقع بازگرداند و او نیز شرط ضمانت را پذیرفت و بر عهده من است که آن را سالم به جای خود برگردانم. حضرت فرمود: همین امروز آن را برگردان و مبادا که دوباره چنین کار بکنی که گرفتار مجازات من خواهی شد. وانگهی سوگند می‌خورم که اگر دخترم گردنبند را بدون شرط امانت و ضمانت گرفته بود که به موقع بازگرداند، به یقین او نخستین زن هاشمی بود که دستش را به جرم دزدی قطع می‌کردم. علی بن ابی رافع گوید: سخن امام به گوش دخترش رسید و به آن حضرت عرض کرد: ای امیر مؤمنان، من دختر شما و پاره تنتان‌ام، چه کسی سزاوارتر از من به استفاده از آن گردنبند است؟ امیرمؤمنان (ع) بدو فرمود: دختر علی بن ابی طالب، هوای نفس تو را از راه حق خارج نسازد! آیا همه زنان مهاجر در این عید چنین زینتی دارند؟ بدین ترتیب گردنبند را از او بازپس گرفتم و به جای خود برگرداندم.

پیشوای حق خواهان، این چنین استوار بر اجرای حق و دفاع از مساوات پا می‌فشرد و آنان که در مدرسه او تربیت یافته بودند نیز چنین بودند: پاسدار مساوات.

از امام صادق (ع) روایت شده است که عثمان دو غلام خود را با دویست دینار نزد ابو ذر فرستاد و به آنان گفت به نزد ابو ذر روید و بگویید عثمان سلام می‌رساند، این دویست دینار را بستان و برای رفع نیاز خود از آن کمک بگیر. [وقتی غلامان رفتند و پیام عثمان را رساندند] ابو ذر گفت: آیا به همه مسلمانان همین مقدار پول را می‌دهد؟ گفتند: نه. ابو ذر گفت: من یکی از مسلمانانم و همان اندازه نیاز دارم که هر مسلمان دیگر نیاز دارد. گفتند: عثمان گفته است این مال تمامش مال خود من است و به خدایی که جز او خدایی نیست مال حرامی مخلوط اینها نشده است و من جز از مال حلال برای تو نفرستاده‌ام. ابو ذر گفت: من نیازی به مال او ندارم و امروز من از بی‌نیازترین مردمانم. گفتند: خداوند تو را سلامت دارد و اصلاح نماید، ما که در خانه تو چیزی کم یا زیاد که با آن امرار معاش کنی نمی‌بینیم. گفت: آری، زیرا این سفره که می‌بینید قرصی نان جو وجود دارد که چند روزی است مانده است. پس این پول‌ها را می‌خواهم چه کنم؟ نه، به خدا سوگند که نمی‌خواهم! تا خدا بداند که من توان کم و زیاد را ندارم. و من با ولایت علی بن ابی طالب و خاندان هدایتگر و هدایت‌یافته او بی‌نیازم که راضی به رضای خدایند و به حق رهنمونند و به سمت او حرکت می‌کنند و من این چنین از رسول خدا (ص) شنیده‌ام که می‌فرمود: برای پیرمرد بسیار زشت است که دروغگو باشد، پول‌ها را به عثمان برگردانید و بگویید که من نیازی به اینها و به آن چه نزد اوست ندارم تا وقتی که خداوند را ملاقات کنم و میان من و عثمان حکم کند.

محمد بن یعقوب کلینی در ابتدای آداب قضاوت به اسناد خود از سلمة بن کهیل نقل کرده است که گفت: شنیدم علی (ع) به شریح قاضی می‌فرمود: «ثُمَ‏ وَاسِ‏ بَيْنَ‏ الْمُسْلِمِينَ‏ بِوَجْهِكَ‏ وَ مَنْطِقِكَ وَ مَجْلِسِكَ حَتَّى لَا يَطْمَعَ قَرِيبُكَ فِي حَيْفِكَ وَ لَا يَيْأَسَ عَدُوُّكَ مِنْ عَدْلِكَ».

همچنین شیخ کلینی به اسناد خود از امام صادق (ع) روایت کرده است که امیرمؤمنان علی (ع) [درباره مساواتی که قاضی باید رعایت کند] فرمود: «مَنِ‏ ابْتُلِيَ‏ بِالْقَضَاءِ فَلْيُوَاسِ‏ بَيْنَهُمْ‏ فِي الْإِشَارَةِ وَ فِي النَّظَرِ وَ فِي الْمَجْلِسِ».

اینها گوشه‌هایی از رعایت مساوات در برابر قانون است. در زمان خلافت عمر بن خطاب، فردی یهودی از علی (ع) نزد عمر داوری آورد. علی در حضور عمر نشسته بود. عمر به او نگریست و گفت: «ای ابو الحسن برخیز و کنار مدعی خود بنشین». علی برخاست و کنار مدعی نشست؛ و دلایل خود را عرضه کردند. آن مرد برگشت و علی (ع) هم به جای خود بازگشت. عمر متوجه تغییر در چهره علی شد و گفت: «ای ابو الحسن، چرا تو را متغیر می‌بینم، مگر از آن چه گذشت ناراحت شدی؟» گفت: «آری». عمر پرسید: «چه چیز تو را ناراحت کرد؟» گفت: «در حضور مدعی مرا احترام کردی و با کنیه‌ام خواندی [و بدین سبب مرا بر او ترجیح دادی]. ای کاش می‌گفتی: ای علی برخیز و کنار مدعی خود بنشین». لازمه عدالت و امنیت و سلامت، مساوات در برابر قانون است و این که همه مردمان و شهروندان از نظر حقوق انسانی و شهروندی یکسان شمرده شوند و میان زمامداران و مردمان عادی، مسلمان یا فردی کتابی و هر کس دیگری از نظر قانونی تفاوتی گذاشته نشود. از نمونه‌های زیبای این جلوه مساوات، داستان علی (ع) در دوران زمامداری‌اش و مردی است که زره آن حضرت را برداشته بود. علی (ع) حاکم و زمامدار بود و مقر حکومتش کوفه. زره او گم شده بود.

علی (ع) زره خود را در دست مردی نصرانی یافت و او را نزد شریح برد تا اقامه دعوی کند. به شریح گفت: «این زره من است که نه آن را فروخته‌ام و نه بخشیده‌ام». مرد نصرانی منکر شد و ادعا کرد که زره، زره خود اوست و اضافه کرد که البته نمی‌گویم که امیر مؤمنان دروغ می‌گوید. شریح رو به امام کرد و گفت: «ای امیر مؤمنان، آیا بر ادعای خود شاهد و دلیلی داری؟» گفت: «نه». پس شریح به سود آن نصرانی حکم داد. نصرانی اندکی رفت و بازگشت و گفت: «شهادت می‌دهم که این‌گونه قضاوت‌ها، قضاوت پیامبران است. امیر مؤمنان مرا نزد قاضی خود آورده است و قاضی او به زیانش رأی می‌دهد. شهادت می‌دهم که خدایی جز خدای یکتا نیست و شهادت می‌دهم که محمد بنده و فرستاده اوست. ای امیر مؤمنان، به خدا سوگند که این زره، زره توست، سپاهت حرکت کرد و تو به صفین می‌رفتی، این زره از پشت شتر خاکستری‌ات فرو افتاد». حضرت فرمود: «اکنون که اسلام آوردی، این زره از آن تو باشد». و اسبی نیز بدو داد.

مساوات در برابر قانون به قدری اهمیت دارد که در کار قضاوت باید میان مدعی و مدعی علیه در مجلس قضاوت از هر جهت مساوات رعایت شود. از همین رو فقیهان اسلام در باب قضا در آداب مجلس قضا موارد متعددی را عنوان کرده‌اند که نشان دهنده چگونگی مساوات در برابر قانون است، از جمله: قاضی مدعی و مدعی علیه را در اجازه ورود مساوی بداند؛ قاضی طرفین دعوا را در سلام و جواب آن مساوی بداند؛ در نشاندن و جای دادن آنان رعایت مساوات کند؛ در سخن گفتن به مساوات رفتار کند و با هر دو یکسان سخن گوید؛ در ادای احترام نسبت به آنان به مساوات عمل کند؛ با هر دو یکسان سخن گوید؛ در ادای احترام نسبت به آنان به مساوات عمل کند؛ با هر دو یکسان رفتار کند؛ به سخن هر دو یکسان گوش دهد؛ با هر دو منصفانه رفتار نماید؛ حتی مستحب است در قلب خود هر دو را مساوی بداند و هنگام سخن گفتن به هر دو توجه نماید تا امتیاز و تبعیضی پیش نیاید.

هنگامی که پیشوای پرهیزگاران، علی (ع) زمام امور را به دست گرفت، اعلام کرد که در همه امور به سیره رسول خدا (ص) عمل می‌کند و عمل کرد؛ از جمله مساوات در تقسیم سرانه بیت‌المال. آن حضرت بدون هیچ تأخیر و سازشی، در روز دوم زمامداری‌اش، مساوات در تقسیم سرانه بیت المال را اعلام نمود و در روز سوم آن را تحقق بخشید. ابن ابی الحدید معتزلی از قول ابو جعفر اسکافی، دانشمند و متکلم بزرگ معتزلی درگذشته به سال ۲۴۰ هجری، آورده است که روز دوم پس از بیعت با علی (ع) - که روز شنبه یازده شب مانده از ماه ذی‌حجه بود - آن حضرت به منبر رفت و خطبه‌ای ایراد کرد. در آن خطبه راه و رسم خود را که ادامه سیره پیامبر بود مشخص نمود و مساوات در تقسیم سرانه بیت‌المال را اعلام کرد، و همین سخنان نخستین چیزی بود که خوگرفتگان به تبعیض‌ها آن را خوش نداشتند و همین موجب کینه و مخالفت با امام شد. آن حضرت به صراحت فرمود: «وَ إِنِّي‏ حَامِلُكُمْ‏ عَلَى‏ مَنْهَجِ‏ نَبِيِّكُمْ (ص) وَ مُنَفِّذٌ فِيكُمْ مَا أُمِرْتُ بِهِ إِنِ اسْتَقَمْتُمْ‏ لِي‏ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ‏ أَلَا إِنَّ مَوْضِعِي مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بَعْدَ وَفَاتِهِ كَمَوْضِعِي مِنْهُ أَيَّامَ حَيَاتِهِ».

امام علی (ع) در ادامه سخنان خود مترفان و متنعمان و تبعیض‌گرایان را از راه و رسمشان پرهیز داد و اعلام کرد که استفاده‌های نامشروع از بیت المال پایان یافته است و کسی بر سیره او که همان سیره رسول خداست و بر عمل به مساوات در تقسیم سرانه بیت المال خرده نگیرد و اعتراض نکند؛ و آنان که برای خود نسبت به مردمان امتیاز قائلند، بدانند که اجر مزیت‌های معنوی نزد خداست و هیچ کس را بر هیچ کس در حقوق عمومی مزیتی نیست و همه مسلمانان برابرند. سپس از همگان خواست که فردای آن روز برای گرفتن سهمشان از بیت‌المال بیایند.

امیرمؤمنان به عمار یاسر و عبید الله بن ابی‌رافع و ابوهیثم تیهان مأموریت داد مالی را که در بیت المال بود و سرانه مسلمانان محسوب می‌شد تقسیم کنند و به آنان فرمود: «اعْدِلُوا بَيْنَهُمْ‏ وَ لَا تُفَضِّلُوا أَحَداً عَلَى أَحَدٍ».

آنان مسلمانان را شمردند و مقدار مال را نیز معلوم کردند و مشخص نمودند که به هر کس سه دینار می‌رسد. مسلمانان و نیز طلحه و زبیر با پسرهای خود برای گرفتن سهم سرانه‌شان از بیت المال آمدند و به هر یک سه دینار دادند. طلحه و زبیر اعتراض کردند و گفتند: «عمر با ما چنین رفتار نمی‌کرد. آیا این نحوه تقسیم سرانه بیت المال نظر خودتان است یا دستور رفیقتان؟» آنان پاسخ دادند: «امیر مؤمنان چنین دستور داده است». پس نزد علی (ع) رفتند و به این شیوه اعتراض کردند و نحوه تقسیم سرانه بیت المال در دوره عمر را یادآور شدند. حضرت پرسید: «فَمَا كَانَ‏ يُعْطِيكُمَا رَسُولُ‏ اللَّهِ‏(ص)» (رسول خدا در تقسیم بیت‌المال با شما چگونه رفتار می‌کرد؟) آنان سکوت کردند. فرمود: «أَ لَيْسَ كَانَ النَّبِيُّ يَقْسِمُ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ بِالسَّوِيَّةِ» (آیا پیامبر سرانه بیت‌المال را میان مسلمانان به مساوات تقسیم نمی‌کرد؟) گفتند: «آری». فرمود: «فَسُنَّةُ رَسُولِ اللَّهِ أَوْلَى بِاتِّبَاعٍ عِنْدَكُمْ أَمْ سُنَّةُ عُمَرَ» (پس نزد شما سنّت پیامبر سزاوارتر است که پیروی شود یا سنت عمر؟) گفتند: «سنت رسول خدا؛ اما ما دارای سوابق و خدمات بوده‌ایم و در راه اسلام سختی‌ها کشیده‌ایم و از نزدیکان [به پیامبر] هستیم». حضرت از آنان پرسید: «سابقه شما در اسلام بیشتر است یا من؟» گفتند: «سابقه تو». فرمود: «شما به پیامبر نزدیک‌ترید یا من؟» گفتند: «تو». پرسید: «خدمات شما و سختی‌هایی که برای اسلام متحمل شده‌اید بیشتر است یا من؟» گفتند: «تو». فرمود: «به خدا سوگند من و کارگری که برای من کار می‌کند در سهممان از سرانه بیت‌المال یکسانیم».

امیرمؤمنان علی (ع) در خطبه‌ای همگان را از موضع و راه و رسم و عملکرد خود آگاه ساخت و چنین فرمود: «وَ مَحَوْتُ‏ دَوَاوِينَ‏ الْعَطَايَا، وَ أَعْطَيْتُ كَمَا كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يُعْطِي بِالسَّوِيَّةِ، وَ لَمْ أَجْعَلْهَا دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ».

امیرمؤمنان راه و رسم نبوی را در همه وجوه آن و از جمله در این وجه احیا کرد. عاصم بن ضمره گوید: «علی (ع) [سرانه] بیت‌المال را میان مردم تقسیم کرد و همه را یکسان داد». و یعقوبی درباره سیره علی (ع) می‌نویسد: علی (ع) مردم را در عطا برابر نهاد و کسی را بر کسی برتری نمی‌داد و به موالی همان اندازه می‌داد که به عرب‌ها؛ و وقتی علت را جویا شدند، در حالی که چوبی از زمین برداشت و آن را میان دو انگشت خود نهاد فرمود: «قَرَأْتُ مَا بَیْنَ الدَّفَتَیْنِ فَلَمْ‏ أَجِدْ لِوُلْدِ إِسْمَاعِيلَ‏ عَلَى وُلْدِ إِسْحَاقَ فَضْلٌ هذَا».

امیرمؤمنان علی (ع) از این سیره دفاع می‌کرد و بر درستی آن استدلال می‌نمود، چنان که در پاسخ این‌گونه اعتراض‌ها و خرده‌گیری‌ها به طلحه و زبیر فرمود: «وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتُمَا مِنْ‏ أَمْرِ الْأُسْوَةِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَمْرٌ لَمْ أَحْكُمْ أَنَا فِيهِ بِرَأْيِي وَ لَا وَلِيتُهُ هَوًى مِنِّي بَلْ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا مَا جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ (ص) قَدْ فُرِغَ مِنْهُ».

امام علی (ع) محکم و استوار بر سیره مساوات ایستاد و با وجود همه مخالفت‌ها، سرانه بیت المال را به تساوی میان همگان تقسیم کرد و تبعیض‌های گذشته را زدود و میان عرب و غیر عرب تفاوت نگذاشت. از ابو اسحاق سبیعی نقل شده است که دو زن نزد علی (ع) رفتند و ادعای فقر کردند. امام فرمود: بر ما واجب است در صورت صدق گفته شما به شما کمک کنیم. آن‌گاه مردی را به بازار فرستاد تا برای آنان خوراک و پوشاک بخرد و فرمود به هر یک از آنان صد درهم بدهند. یکی از زنان اعتراض کرد و گفت: من عربم و زن دیگر از موالی است. چگونه با ما رفتار مساوی شده است؟ امام فرمود: «قَدْ قَرَأَتُ‏ مَا بَيْنَ‏ اللَّوْحَيْنِ فَمَا رَأَیْتُ لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ عَلَی وُلْدِ إِسْحَاقَ (ع) فَضْلًا وَ لَا جَنَاحَ بَعُوضَةً».

ابن دأب از امّ هانی خواهر علی (ع) نقل کرده است که وی نزد برادرش رفت و امام بیست درهم به او داد. کنیز عجم ام هانی نیز نزد امام رفته و پول گرفته بود. وقتی ام هانی از کنیز خود پرسید که چقدر از امام گرفته است، گفت که علی (ع) بیست درهم به او داده است. ام هانی با عصبانیت نزد امام رفت و گفت که باید به او پول بیشتری بدهد. اما پاسخ امام همان بود که در قرآن برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق برتری نیافته است.

امیرمؤمنان علی (ع) برای خویشاوندان خود هیچ مزیتی بر دیگران قائل نمی‌شد و در پاسخ به عقیل که خواستار مبلغی بیش از سهمش از بیت‌المال بود همین حقیقت را گوشزد کرد و فرمود: «من و تو نسبت به بیت المال، چون سایر مسلمانانیم».

آنان که برای آباد کردن دنیای خود و بقای چند روز حکومتشان دست تعدی به بیت‌المال مسلمانان دراز می‌کنند و آن را میان خویشاوندان و حامیان خود به یغما می‌گذارند سخت در زیانند. وقتی به امام علی (ع) گزارش رسید مصقلة بن هبیره شیبانی فرماندار آن حضرت در اردشیرخرّه، یکی از شهرهای فارس، اموال عمومی را به خویشان خود اختصاص داده است، به شدت عکس‌العمل نشان داد و در نامه‌ای به وی نوشت: «بَلَغَنِي عَنْكَ أَمْرٌ إِنْ كُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ‏ إِلَهَكَ‏ وَ أَغْضَبْتَ‏ إِمَامَكَ بَلَغَنِي أَنَّكَ تَقْسِمُ فَيْ‏ءَ الْمُسْلِمِينَ الَّذِي حَازَتْهُ رِمَاحُهُمْ وَ خُيُولُهُمْ وَ أُرِيقَتْ عَلَيْهِ دِمَاؤُهُمْ فِيمَنِ اعْتَامَكَ مِنْ أَعْرَابِ قَوْمِكَ فَوَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَئِنْ كَانَ ذَلِكَ حَقّاً لَتَجِدَنَّ بِكَ عَلَيَّ هَوَاناً وَ لَتَخِفَّنَّ عِنْدِي مِيزَاناً فَلَا تَسْتَهِنْ بِحَقِّ رَبِّكَ وَ لَا تُصْلِحْ دُنْيَاكَ بِمَحْقِ دِينِكَ فَتَكُونَ مِنَ الْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا أَلَا وَ إِنَّ حَقَّ مَنْ قِبَلَنَا وَ قِبَلَكَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فِي قِسْمَةِ هَذَا الْفَيْ‏ءِ سَوَاءٌ يَرِدُونَ عِنْدِي عَلَيْهِ وَ يَصْدُرُونَ عَنْهُ وَ السَّلَامُ».

پاسداری از حقوق مالی مردمان و رعایت مساوات در میان ایشان، آنجا که حقوقشان مساوی است، از جمله حقوق واجب مردمان بر گردن زمامداران و حکومت است. ابوحمزه ثمالی گوید از امام باقر (ع) پرسیدم: «مَا حَقُّ‏ الْإِمَامِ‏ عَلَى‏ النَّاسِ‏» (حق امام بر مردم چیست؟) فرمود: «حَقُّهُ عَلَيْهِمْ أَنْ يَسْمَعُوا لَهُ وَ يُطِيعُوا». (حق او بر آنان این است که سخنش را بشنوند و فرمانش برند). عرض کردم: «فَمَا حَقُّهُمْ عَلَيْهِمْ» (حق مردم بر امام چیست؟) فرمود: «يَقْسِمَ بَيْنَهُمْ بِالسَّوِيَّةِ وَ يَعْدِلَ فِي الرَّعِيَّةِ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فِي النَّاسِ فَلَا يُبَالِي مَنْ أَخَذَ هَاهُنَا وَ هَاهُنَا». (این که سرانه بیت‌المال را میان آنان به مساوات تقسیم کند و با مردم به عدالت رفتار نماید؛ و چون این دو اصل در میان مردم عملی گشت امام باک ندارد از آنکه کسی این سو و آن سو زند). احتمال دارد مراد این باشد که امامی که به وظیفه خود عمل می‌کند و مساوات و عدالت را جاری می‌سازد، باکی از واپس‌گرایان و مترفان و ستمگران ندارد و بر این موضع حق خود می‌ایستد و هرگز گامی به پس نمی‌گذارد. با شواهد تاریخی و روایی که در دست هست این معنا درست می‌نماید و همه پیشوایان حق همین جهت‌گیری را داشته‌اند. حفص بن غیاث گوید شنیدم وقتی از امام صادق (ع) درباره تقسیم [سرانه] بیت‌المال پرسش شد چنین فرمود: «أَهْلُ‏ الْإِسْلَامِ‏ هُمْ‏ أَبْنَاءُ الْإِسْلَامِ‏ أُسَوِّي بَيْنَهُمْ فِي الْعَطَاءِ وَ فَضَائِلُهُمْ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ أُجْمِلُهُمْ كَبَنِي رَجُلٍ وَاحِدٍ لَا نُفَضِّلُ أَحَداً مِنْهُمْ لِفَضْلِهِ وَ صَلَاحِهِ فِي الْمِيرَاثِ عَلَى آخَرَ ضَعِيفٍ مَنْقُوصٍ وَ قَالَ هَذَا هُوَ فِعْلُ رَسُولِ اللَّهِ صفِي بَدْوِ أَمْرِهِ وَ قَدْ قَالَ غَيْرُنَا أُقَدِّمُهُمْ فِي الْعَطَاءِ بِمَا قَدْ فَضَّلَهُمُ اللَّهُ بِسَوَابِقِهِمْ فِي الْإِسْلَامِ إِذَا كَانُوا فِي الْإِسْلَامِ أَصَابُوا ذَلِكَ فَأُنْزِلُهُمْ عَلَى‏ مَوَارِيثِ ذَوِي الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَقْرَبُ مِنْ بَعْضٍ وَ أَوْفَرُ نَصِيباً لِقُرْبِهِ مِنَ الْمَيِّتِ وَ إِنَّمَا وُرِّثُوا بِرَحِمِهِمْ وَ كَذَلِكَ كَانَ عُمَرُ يَفْعَلُهُ».

امّا امیرمؤمنان علی (ع) چون زمام امور را به دست گرفت، بر موضع حق تقسیم سرانه بیت المال به مساوات و رفع تبعیض‌های گذشته استوار ایستاد و آن همه مخالفت‌ها نیز به همین سبب بود. آن حضرت بر سیره نبوی استواری نشان داد و تهدیدها و کارشکنی‌ها و فتنه‌ها او را از میدان حق به در نبرد. فَإِنَّ النَّاسَ کُلُّهُمْ سَوَاءٌ وَ إِنْ ذُکَّتِ الْحُرُوبُ مُضَرَّمَاتِ

ابومِخْنَفْ ازدی روایت کرده است که گروهی از شیعه نزد امیرمؤمنان علی (ع) آمدند و گفتند: ای امیرمؤمنان، آیا بهتر نیست این اموال را میان این رؤسا و اشراف تقسیم کنی و آنان را بر ما ترجیح و برتری دهی، و چون پس از مدتی کارها محکم شد به بهترین روشی که خداوند فرموده است بازگردی و اموال را به طور مساوی و از سر عدالت در میان مردم تقسیم کنی؟ حضرت فرمود: «أَ تَأْمُرُونِّي وَيْحَكُمْ أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ فِيمَنْ وُلِّيتُ عَلَيْهِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ لَا وَ اللَّهِ لَا يَكُونُ ذَلِكَ مَا سَمَرَ السَّمِيرُ وَ مَا رَأَيْتُ فِي السَّمَاءِ نَجْماً وَ اللَّهِ لَوْ كَانَتْ أَمْوَالُهُمْ مَالِي لَسَاوَيْتُ بَيْنَهُمْ فَكَيْفَ وَ إِنَّمَا هِيَ‏ أَمْوَالُهُمْ‏».

و نیز نقل شده است که چون عده‌ای برای مال دنیا از گرد امام پراکنده می‌شدند و به سوی معاویه می‌گریختند، گروهی از اصحاب امیرمؤمنان (ع) به وی گفتند: ای امیر مؤمنان، این اموال را ببخش، و آن اشراف عرب و قریش را بر موالی و غیر عرب برتر گذار، و به کسانی از مردم بیشتر ده که از مخالفت و فرارشان بیم هست. پس علی (ع) بدانان فرمود: «أَ تَأْمُرُونِّي‏ أَنْ‏ أَطْلُبَ‏ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ وَ اللَّهِ لَا أَفْعَلُ مَا طَلَعَتْ شَمْسٌ وَ مَا لَاحَ فِي السَّمَاءِ نَجْمٌ وَ اللَّهِ لَوْ كَانَ مَالُهُمْ لِي لَوَاسَيْتُ بَيْنَهُمْ فَكَيْفَ وَ إِنَّمَا هِيَ أَمْوَالُهُمْ».

به همین سبب بود که اشراف کوفه با علی (ع) دو رویی می‌کردند و نفاق می‌ورزیدند و به معاویه تمایل داشتند و در نهان هوای او را در سر می‌پروراندند. علی (ع) از بیت‌المال مسلمانان و غنائم و دارایی‌های ایشان به کسی بیش از حقش نمی‌داد، در حالی که معاویه به راحتی تبعیض روا می‌داشت و ملاحظه آنان را داشت و به هر یک از اشراف دو هزار درهم می‌بخشید.

امام علی (ع) جز به راه مساوات و عدالت، و سیره حضرت ختمی مرتبت نرفت. عبد الله بن عباس در نامه‌ای به امام حسن (ع) نوشت که مردم [به تبع سران و بزرگان و اشراف تبعیض‌خواه] بدین دلیل پدرت را رها کردند و به سوی معاویه شتافتند که در تقسیم اموال به مساوات عمل می‌کرد و آنان این را بر نمی‌تافتند. و نیز وقتی از ابو عبد الرحمن بن سلمی سؤال شد که تو را به خدا چرا از علی روی گرداندی؟ تو را به خدا بگو آیا از زمانی که علی در تقسیم اموال کوفه سهمی ویژه به تو نداد از او جدا نشدی؟ او پاسخ داد: «حال که سوگند دادی، آری».

ایستادگی بر رعایت مساوات در تقسیم سرانه بیت‌المال از ویژگی‌های امیرمؤمنان علی (ع) بود و به بیان فقیه بزرگ شیعه، شیخ محمد حسن نجفی، نصوص فراوانی حاکی از آن است که علی (ع) سرانه بیت‌المال را به مساوات میان مردم تقسیم می‌کرد و رعایت عدالت در این مورد از صفات ویژه آن حضرت به شمار آمده است. عبایة بن ربعی از امیرمؤمنان علی (ع) روایت کرده است که فرمود: «أُحَاجُّ النَّاسَ‏ يَوْمَ‏ الْقِيَامَةِ بِسَبْعٍ‏ إِقَامِ الصَّلَاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِيَّةِ وَ الْعَدْلِ فِي الرَّعِيَّةِ وَ إِقَامِ الْحُدُودِ»»

برابری در حقوق

امیرمؤمنان (ع) به صراحت می‌فرماید: «لِي مَا لَكُمْ وَ عَلَيَّ مَا عَلَيْكُمْ‌». قاعده و اصل کلی این است که هر حقی برای مردم وجود دارد، برای حاکم نیز همان است و نه بیش‌تر، و هر تکلیفی بر مردم است، بر حاکم نیز همان است و نه کم‌تر. این قاعده، برابری همگان در برخورداری از امکانات جامعه و لزوم پاسخ‌گویی ایشان در برابر وظایف را روشن ساخته است. البته از سایر فرموده‌های مولا استفاده می‌شود که حاکم جامعه اسلامی، هرچند در حقوق با دیگران برابر است و زیاده از دیگران حقی برای خود قائل نیست، از نظر تکلیف، خود را بیش از دیگران برای خدمت به جامعه و اعلای کلمه حق و اقامه عدل، مسئول و مکلف می‌داند. به همین دلیل است که از استانداران می‌خواهد که زندگی خود را با ضعفای جامعه بسنجند، نه با مرفهان و برخورداران. امیرمؤمنان (ع) حتی به خدمتکار خود می‌فرماید: «أَنَا أَسْتَحْيِي مِنْ رَبِّي أَنْ أَتَفَضَّلَ عَلَيْكَ‌». حضرت بدین ترتیب میزان مسئولیت و تعهد خود را در قبال خداوند بیان می‌کند. بر خلاف سایر حکومت‌ها که مدیران و حاکمان آن، بهره‌مندی بیش‌تر از امکانات جامعه را حق طبیعی و مشروع خود تلقی می‌کنند، در حکومت علوی مدیران و حاکمان هرگز چنین حقی برای خود قائل نیستند و حداکثر برخورداری آنان از امکانات، می‌باید در سطح سایر قشرهای جامعه باشد؛ ضمن اینکه در برابر قوانین و مقررات، هیچ امتیازی بر دیگران ندارند.

علاوه بر این به نظر می‌رسد مهم‌ترین قاعده، رعایت تقوای الهی در بینش و روش است؛ عاملی که ضامن و پشتوانه‌ای عملی برای رعایت جدی قاعده‌های پیش‌گفته است. تقوا در بینش، همان است که حاکم جامعه، حکومت را نه تنها طعمه‌ای برای شهوت‌ها و غرض‌های شخصی و قومی و گروهی نداند، که آن را امانتی الهی و فرصتی برای خدمت به خلق خدا، اعلای کلمه حق و اعتلای جامعه اسلامی به شمار آورد، و در همه حال، خدا را ناظر بر خطورات قلبی خود ببیند و در اندیشه پایان کار باشد تا به سعادت و شهادت منتهی شود.

اگر حاکم جامعه و همه کسانی که به نوعی در حکومت مسئولیتی دارند، تقوای الهی را به معنای حقیقی و گسترده آن لحاظ نکنند، قطعاً هیچ کدام از قاعده‌های سیاست علیای علوی در رفتارشان تجلی نخواهد کرد؛ زیرا قدرت، مخاطره‌آمیز است و «ممکن نیست از شهوات دنیا صبر کردن، مگر به ورع». این، اصل همه اصول است: «مَنْ سَاسَ نَفْسَهُ أَدْرَكَ السِّيَاسَةَ».

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲
2. ذوعلم، علی، مقاله «امام علی و سیاست»، دانشنامه امام علی ج۶