حق اهل بیت: تفاوت میان نسخه‌ها
(←حق ذکر) |
|||
| (۷۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
[[مردم]] در برابر '''[[اهل بیت]]{{ع}} حقوقی''' را برعهده دارند که این [[تکالیف]] خود را باید به خوبی انجام دهند. این [[حقوق]] و [[وظایف]] به دو قسم فردی و [[اجتماعی]] تقسیم می‌شود. برخی از حقوق فردی عبارت است از: [[حق معرفت]]؛ [[حق محبت]]؛ [[حق ترفیع بیوت]]؛ [[حق زیارت]]؛ [[حق توسل]]؛ [[حق سلام]]؛ [[حق صلوات]]؛ [[حق تکریم]]؛ [[حق صله رحم]]؛ [[حق دعا]]؛ [[حق ذکر]] و [[حق شکرگزاری]]. مهمترین [[حقوق اجتماعی]] نیز عبارت است از: [[حق وصایت]]؛ حق [[امامت]] و [[ولایت]]؛ [[حق مرجعیت علمی]]؛ [[حق تقدیم]] ([[حق]] [[افضلیت]])؛ [[حق اسوه بودن]]؛ [[حق اطاعت]]؛ [[حق نصرت]]؛ [[حق انتظار]] و [[حقوق مالی]]. | |||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
[[امام]] و [[امّت]]، هر یک در قبال دیگری [[وظایف]] و حقوقی دارند. این [[حقوق]] و [[تکالیف]] در متون [[اسلامی]] مورد توجّه قرار گرفته است؛ البتّه روشن است که [[امام]] تکالیف و وظایف الهی خود را به خوبی انجام می‌دهد؛ چون او [[معصوم]] است و هرگز [[وظیفه]] [[واجب]] خود را ترک نخواهد کرد؛ امّا [[مردم]] همواره در طول [[تاریخ]]، مع‌الاسف از [[وظایف]] و تکالیف خود در قبال [[امامت]] تخلّف کرده‌اند و همین انجام ندادن تکالیف به حرکت استکمالی [[بشر]] لطمات جبران‌ناپذیری وارد کرده است<ref>[[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ص۸۶.</ref>. لذا هم [[شناخت]] این حقوق ضروری است و هم ادای آنها و جز با این [[معرفت]] و ادا، [[رستگاری]] در کار نیست. [[پیامبر خاتم|پیامبر خدا]] {{صل}} فرمود: "هیچ بنده‌ای از عمل خود بهره‌ای نمی‌برد مگر با شناختش نسبت به [[حق]] ما"<ref>{{متن حدیث|لَا يَنْتَفِعُ عَبْدٌ بِعَمَلِهِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ بِحَقِّنَا}}؛ امالی، مفید، ص ۴۴ ح ۲.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۴۲.</ref> | [[امام]] و [[امّت]]، هر یک در قبال دیگری [[وظایف]] و حقوقی دارند. این [[حقوق]] و [[تکالیف]] در متون [[اسلامی]] مورد توجّه قرار گرفته است؛ البتّه روشن است که [[امام]] تکالیف و وظایف الهی خود را به خوبی انجام می‌دهد؛ چون او [[معصوم]] است و هرگز [[وظیفه]] [[واجب]] خود را ترک نخواهد کرد؛ امّا [[مردم]] همواره در طول [[تاریخ]]، مع‌الاسف از [[وظایف]] و تکالیف خود در قبال [[امامت]] تخلّف کرده‌اند و همین انجام ندادن تکالیف به حرکت استکمالی [[بشر]] لطمات جبران‌ناپذیری وارد کرده است<ref>[[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی ۵]]، ص۸۶.</ref>. لذا هم [[شناخت]] این حقوق ضروری است و هم ادای آنها و جز با این [[معرفت]] و ادا، [[رستگاری]] در کار نیست. [[پیامبر خاتم|پیامبر خدا]] {{صل}} فرمود: "هیچ بنده‌ای از عمل خود بهره‌ای نمی‌برد مگر با شناختش نسبت به [[حق]] ما"<ref>{{متن حدیث|لَا يَنْتَفِعُ عَبْدٌ بِعَمَلِهِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ بِحَقِّنَا}}؛ امالی، مفید، ص ۴۴ ح ۲.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۴۲.</ref> | ||
== | == معناشناسی == | ||
{{اصلی|اهل بیت در لغت}} | |||
اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "[[اهل]]" و "[[بیت]]" است. واژه "[[اهل]]" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، [[خاندان]]، اقوام و [[خویشان]]، عیال و [[فرزندان]]، [[ملت]] و [[امت]] و... آمده است<ref>بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۸۳ ـ ۸۴.</ref> و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و [[الفت]] داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. "[[بیت]]" نیز به معنای [[خانه]] و محل سکونت است<ref>لسان العرب، ج۱، ص۵۴۵، «بیت».</ref> و بدین ترتیب، ترکیب "[[اهل بیت]]" به معنای "ساکنان [[خانه]]" است<ref>[[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۷۶ - ۹۵؛ [[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۲]]، ص ۴۶۱ ـ ۴۷۹.</ref> و در اصطلاح در مورد [[خاندان پیامبر اسلام]] به کار می‌‌رود<ref>ر.ک: [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۱ (کتاب)|ادب فنای مقربان ج۱]]، ص ۱۰۹-۱۱۱.</ref>. | |||
== دسته‌بندی [[حقوق اهل بیت]] == | |||
=== حقوق فردی اهل بیت === | === حقوق فردی اهل بیت === | ||
==== حق معرفت ==== | |||
{{اصلی|شناخت اهل بیت}} | |||
[[لزوم]] [[شناخت حقوق اهل بیت]] در [[قرآن]] و [[روایات]] و رعایت آن، حقیقتی است که توجه به آن موجب سعادت دنیا و [[آخرت]] و [[غفلت]] از آن موجب [[شقاوت]] و هلاکت [[ابدی]] [[انسان]] است. معرفت اهل بیت نخستین [[حق]] ایشان و اساس [[حیات طیبه]] و [[معنوی]] [[انسانی]] است و راز اصلی حرکت تکاملی [[انسان]] یا همان [[هدایت الهی]] و ارتباط او با خداست: {{متن قرآن|وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.</ref>. [[امام باقر]]{{ع}} نیز فرمودند: "کسی خداوند (عزوجل) را شناخته و [[پرستش]] کرده که [[خدا]] و [[امام]] او را، که از ما [[اهل بیت]] است، بشناسد"<ref>الکافی، ج۱، ص۱۸۱.</ref>. این [[وجوب]] از جمله تکالیفی است که در هیچ حالی از [[انسان]] ساقط نمی‌گردد. | |||
پایین‌ترین مرتبه معرفت اهل بیت، این است که آنها همتای پیامبرند و همه [[شئون]] ایشان، بجز مقام را دارا می‌باشند. [[پیامبر اکرم]] در این مورد میفرمایند: "اولین ما، مانند آخرین و آخرین ما، مانند اولین ما است"<ref>{{متن حدیث|...أَوَّلُنَا كَآخِرِنَا وَ آخِرُنَا كَأَوَّلِنَا}}؛ کراجکی، الرسالة العلویة، ص۴۴؛ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۳۶۰؛ ج۲۶، ص۳۱۶.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۷۶- ۸۱.</ref> | |||
برخی از ساحت های شناخت اهل بیت {{ع}} عبارت‌اند از: [[شناخت شخصیت اهل بیت]] {{ع}}؛ [[شناخت حقوق اهل بیت]] و [[شناخت معارف اهل بیت]]<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[وظایف امت نسبت به قرآن و عترت (کتاب)|وظایف امت نسبت به قرآن و عترت]]، ص ۶۲ ـ ۷۱.</ref>. | |||
==== حق محبت ==== | |||
{{اصلی|محبت اهل بیت}} | |||
[[محبت]]، به معنای [[دوست داشتن]] امری [[قلبی]] در برابر [[بغض]] است<ref>{{متن حدیث|وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ}}؛کافی، ج۱، ص۲۰.</ref>. [[امیر مؤمنان]] {{ع}} [[محبّت به خاندان پیامبر]] {{صل}} را [[حق]] [[خدا]] بر [[انسان]] می‌داند<ref>{{متن حدیث|عَلَيْكُمْ بِحُبِّ آلِ نَبِيِّكُمْ فَإِنَّهُ حَقُّ اللَّهِ عَلَيْكُمْ}}؛ غررالحکم، ص۱۱۷.</ref> و از سویی [[محبّت]] [[اهل بیت]] {{عم}} با [[محبّت]] [[خدا]] گره خورده است: {{متن حدیث|فَمَنْ أَحَبَّنَا فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ}}<ref>صدوق، أمالی، ص۴۷۶.</ref>. | |||
تأثیر و جایگاه [[محبّت]] [[اهل بیت]] {{عم}} در [[ایمان]] [[انسان]] به گونه‌ای است که بدون [[محبّت]] [[اهل بیت]] {{عم}} [[ایمان]] [[انسان]] تمام و کمال نمی‌یابد، [[رسول خدا]] {{صل}} میفرمایند: [[ایمان]] تمام و کمال نمی‌یابد مگر به [[محبت]] با ما [[اهل بیت]] {{عم}}<ref>{{متن حدیث|لَا يَتِمُّ الْإِيمَانُ إِلَّا بِمَحَبَّتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ}}؛ قمی‌خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، ص۱۱۰.</ref>. | |||
[[محبّت]] [[پیامبر]] و [[خاندان]] او {{عم}} با [[عمل]] [[انسان‌ها]] به [[دستورات الهی]] و [[پیروی]] از [[رسول خدا]] {{صل}} پیوند خورده است، به گونه‌ای که [[محبّت]] بی‌تبعیت، کارساز نخواهد بود: {{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ}}<ref>«بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد» سوره آل عمران، آیه ۳۱.</ref>.<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[وظایف امت نسبت به قرآن و عترت (کتاب)|وظایف امت نسبت به قرآن و عترت]]، ص ۷۷ ـ ۸۰؛ [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۸۶- ۸۸.</ref> | |||
==== حق ترفیع بیوت ==== | |||
{{اصلی|ترفیع بیت امام}} | |||
از جمله حقوقی که مصداق [[تکریم]] [[اهل بیت]] است، [[حق ترفیع بیوت]]: {{متن قرآن|فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ}}<ref>«(این چراغ) در خانه‌هایی (است) که خداوند رخصت داده است تا والایی یابند و نامش در آنها برده شود» سوره نور، آیه ۳۶-۳۷.</ref>. [[امام کاظم]] {{ع}} از پدر گرامیش [[نقل]] کرده که "مقصود [[آیه]]، خانه‌های [[آل محمد]] {{صل}} و خانه علی و [[فاطمه]] و [[حسن]] و [[حسین]] و [[حمزه]] و جعفر {{عم}} است"<ref>استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة، ص۳۵۹.</ref>. | |||
[[اذن]] در هر چیز، به معنای اعلام این معنا است که مانعی از انجام آن نیست و مراد از رفع، بالا بردن [[قدر]]، [[منزلت]] است و آن [[تعظیم]] ([[تکریم]]) است، در اینجا این عظمت و [[علو]]، [[مال]] [[خدای تعالی]] است که در این رفع، بالا بردن، کسی با [[خدا]] شریک نمی‌شود الا اینکه به [[الله]] تعالی منتسب شود<ref>المیزان، ج۱۵، ص۱۲۶؛ فخرالدین رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۴، ص۳۹۶.</ref> و مراد از رفع، [[تعظیم]] و رفع کثیفی و [[زشتی]] است و تطهیر [[معاصی]] و چیزهای [[پست]]. "بنابراین [[آیه]] دلایت می‌کند بر جواز تزیئن [[بیوت]] [[انبیاء]] و تعمیر بیوت در زمان حیاتشان و بعد از ممات ایشان و یا مراد رفع [[معنوی]] و عظمت معنوی است و بنابراین [[آیه]] به [[تکریم]] آن بیوت و [[تعظیم]] و ضیافت و تطهیر بیوت از آن چیزهایی که درشان آنها نیست دلالت می‌کند"<ref>جعفر سبحانی، مفاهیم القرآن، ج۱۰، ص۲۹۶.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۹۳- ۱۰۰.</ref> | |||
==== حق زیارت ==== | |||
{{اصلی|زیارت در حقوق اسلامی}} | |||
زیارت پیامبر و [[ائمّه]] {{عم}} هم در حال حیاتشان ارزشمند و تأثیرگذار است، هم پس از رحلت یا شهادتشان سازنده و [[الهام]] بخش است و تأکید زیارت، نسبت به [[حضرت رسول]] {{صل}}، [[حضرت زهرا]]، [[امامان معصوم]]، شهدای [[آل]] [[محمّد]]، [[علما]] و صلحاست. [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: «هر کس ما را پس از مرگمان زیارت کند، گویا در حال [[حیات]]، زیارتمان کرده است»<ref>{{متن حدیث|مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا}}، بحار الأنوار، ج۹۷، ص۱۲۴.</ref>. اینگونه [[زیارت‌ها]]، علاوه بر آنکه برای خود [[زائر]]، اثر [[تربیتی]] و [[تزکیه]] [[روح]] دارد و [[دلیل]] [[حق‌شناسی]] او نسبت به [[اولیاء]] [[خدا]] و [[پیشوایان دین]] است، در زمینه احیاء [[امر]] [[امامان]] و ترویج [[مکتب]] [[انسانی]] و [[تربیتی]] آن اسوه‌ها در [[جوامع بشری]] و توجّه دادن به خط صحیح [[رهبری]] و [[ولایت]] در [[جامعه]] مؤثّر است<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص ۲۱۹.</ref>. | |||
==== حق توسل ==== | |||
{{اصلی|توسل در حقوق اسلامی}} | |||
[[هدف]] از [[خلقت]]، رسیدن به کمال و [[مقام قرب الهی]] است؛ اما از آنجا که برای برقراری ارتباط با هر کسی نیاز به واسطه و وسیله هست، لذا برای پیوند و اتصال به آستان [[قدس]] [[ربوبی]] نیز محتاج به واسطه و وسیله هستیم. [[خداوند]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.</ref>. [[تمسک به اهل بیت]] {{عم}} از لوازم [[سیر]] الی [[الله]] و دریافت [[فیض الهی]] است، حال این [[فیض]] [[معنوی]] باشد مثل [[علم]] و [[بصیرت]] یا هر [[رزق و روزی]] مادی دیگر. پس [[انکار]] "[[توسل]]" و [[تقرب]] جستن به وسیله‌ای در نزد [[خداوند]] [[انکار]] یکی از اصول است و نادیده گرفتن یکی از [[قوانین]] [[فطرت]] است. [[شیعه]] در [[توسل به اهل بیت]] {{عم}} منظوری جز "ابتغاء وسیله" و "اعتصمام بحبل [[الله]] و العروة الوثقی" ندارد که این امر صریحاً در [[قرآن کریم]] مورد ترغیب بلکه [[واجب]] شده است (امر شده)، [[شیعه]] نه کسی را جز [[خدا]] می‌پرستد و نه کسی را شریک [[خدا]] می‌داند بلکه [[اهل بیت]] را با [[اذن الهی]] اسباب و وسیله [[تقرب]] می‌داند پس همه به جز [[خداوند]] "ممکن الوجودند" و فقط اوست که [[واجب]] الوجود بالذات است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص ۱۰۴ ـ ۱۰۹.</ref>. | |||
==== حق سلام ==== | |||
{{اصلی|سلام در حقوق اسلامی}} | |||
[[بهترین]] [[ادب]] و [[سلام]] به درگاه حضرت احدیت، سلام به مقربین درگاهش، [[معصومین]] {{عم}} است، لذا هر روزی را به سلام و [[زیارت]] آن بزرگواران اختصاص داده‌اند. [[خداوند]] در [[سوره صافات]] می‌فرماید: {{متن قرآن|سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ}}<ref>«و درود بر ال یاسین» سوره صافات، آیه ۱۳۰.</ref>، بر سایر انبیای عظام [[سلام]] می‌فرستد مانند: {{متن قرآن|سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ}}<ref>«و درود بر پیامبران» سوره صافات، آیه ۱۸۱.</ref>، {{متن قرآن|سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ}}<ref>«در میان جهانیان بر نوح درود باد!» سوره صافات، آیه ۷۹.</ref> و ... . واضح است که در این [[آیات]]، [[نوح]]، [[ابراهیم]]، [[موسی]] و [[هارون]] جملگی [[پیامبران الهی]] هستند و بر آنها [[سلام]] گفته است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۰۹- ۱۱۰.</ref>. | |||
سلام، ابراز دوستی و [[خیرخواهی]] و طلب [[سلامتی]] و رمز [[محبت]] و علاقه و پیوند و چراغ سبز آشنایی است و نشان دهنده پیوند بین [[زائر]] و مزور و ارتباط [[ایمانی]] و [[فکری]] میان آن دو است. حضور بر مزار امام و سلام دادن، نوعی شعار به نفع جبهه [[حق]] است که در [[وجود امام]]، تجلّی یافته و نوعی تقویت جناح [[ایمان]] و همبستگی با خط پاکی و تقواست<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|فرهنگ زیارت]]، ص۲۸۹-۲۹۳.</ref>. | |||
==== حق صلوات ==== | |||
{{اصلی|صلوات بر اهل بیت در حقوق اسلامی}} | |||
[[خداوند]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا}}<ref>«خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.</ref> در این [[آیه]]، مقام پیامبر اکرم {{صل}} و [[اهل بیت]] {{ع}} به [[بهترین]] وجه ترسیم شده است؛ چرا که [[خداوند متعال]] در کنار [[فرشتگان]] مقربش بر ایشان [[صلوات]] و [[درود]] می‌فرستد و به [[مؤمنان]] هم [[دستور]] می‌دهد آنها نیز این کار را بکنند. در واقع این [[آیه]] علاقۀ خاص [[خداوند متعال]] و [[فرشتگان]] نسبت به [[پیامبر]] و [[حفظ]] [[حرمت]] [[پیامبر]] را نشان می‌دهد. مقام پیامبر آنقدر والاست که [[خداوند]] و تمام فرشتگانی که [[تدبیر]] [[جهان]] بر عهده آنها گذاشته شده است، بر او [[درود]] می‌فرستند، اکنون که چنین است شما نیز با این [[پیام]] [[جهان هستی]] هماهنگ شوید<ref>ر.ک: حبیب الله صمیمی، فضائل و شناخت معصومین با لسان اهل بیت {{ع}}، ص۵۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۱۰- ۱۱۳.</ref> | |||
==== حق تکریم ==== | |||
{{اصلی|احترام و تکریم اهل بیت}} | |||
یکی از اصول [[الهی]] و [[انسانی]] [[قرآن]]، تکریم است. [[خداوند متعال]] محور [[کرامت]] را [[کمال انسانی]] دانسته است: {{متن قرآن|إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}}<ref>«بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref> و هر چقدر [[میزان]] [[تقوا]] و [[کمال انسانی]] بیشتر باشد تکریم او به همان اندازه بیشتر است. پس [[انسان کامل]]، شایسته بیشترین تکریم از ناحیه [[خداوند]] است. | |||
[[ابن عباس]] می‌گوید: "رسول [[خدا]] {{صل}} بر [[منبر]] رفت و برایمان سخنرانی کرد و [[مردم]] جمع شدند. آن حضرت فرمود: ای [[مردم]]! شما (در [[روز قیامت]]) گرد آورده خواهید شد و دربارۀ [[ثقلین]] از شما پرسیده خواهد شد پس مواظب باشید که پس از من با آنان چگونه عمل می‌کنید آنان [[اهل بیت]] من هستند هر که ایشان را [[آزار]] دهد مرا آزار داده و هرکه به ایشان [[ستم]] کند، به من ستم کرده است هر که ایشان را [[خوار]] دارد مرا خوار داشته و هر که ایشان را تنها و بی‌یاور گذارد مرا تنها و بی‌یاور گذاشته است"<ref>شیخ صدوق، الأمالی، ص۶۵؛ عماد الدین طبری، بشارة المصطفی، ص۱۷.</ref>. در این [[حدیث شریف]] [[نبوی]] {{صل}} تکریم اهل بیت {{عم}}، تکریم [[پیامبر]] شمرده شده است و ما می‌دانیم که تکریم پیامبر آثار و فوائد [[دنیوی]] و [[اخروی]] زیادی دارد. | |||
اکرام و تکریم [[اهل بیت]] صورت‌های مختلفی دارد [[احترام]] ذریة ایشان، ترفیع بیوت ایشان، [[صله رحم]] با آنها، زنده نگه داشتن سخنانشان، [[صلوات]] بر آنها و سایر [[حقوق]] ایشان، یعنی ما اگر [[حقوق]] ایشان را شناخته و به آن عمل کنیم در واقع نوعی تکریم آنهاست. این نه به جهت [[فرمان خداوند]] و [[حضرت رسول]]، بلکه آنان شایستگی این مقام را دارند چون که همین "اصطفاء" و "اجتباء" توسط [[خداوند]] نیز نوعی تکریم [[الهی]] از آنان است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۱۶- ۱۱۹.</ref>. | |||
==== حق صله رحم ==== | |||
{{اصلی|صله رحم در حقوق اسلامی}} | |||
منظور از صله رحم با [[اهل بیت]] {{ع}} رحم، رحم و نسب نیست، بلکه پیوند [[معنوی]] با [[اهل بیت]] مراد است، چون در [[حدیث]] آمده که [[خداوند]] [[ارواح]] [[شیعیان]] را از ماده‌ای که جسم آنان را [[خلق]] کرده، آفرید. مثل این [[روایت]]: [[رسول اکرم]] {{صل}} فرمودند: "من و [[علی]] پدران این [[امت]] هستیم"<ref>{{متن حدیث|أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ}}؛ عیون أخبارالرضا {{ع}}، ج۲، ص۸۵؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۳، ص۱۰۵.</ref>. [[حضرت علی بن الحسین]] {{ع}} فرمود: "اگر [[حق]] پدر و مادر به واسطۀ [[نیکی]] و [[احسان]] آنها به [[فرزند]] زیاد است، [[احسان]] و [[نیکی]] [[محمد]] و [[علی]] به [[امت]] بیشتر از آنهاست. آن دو شایسته‌ترند که دو پدر [[امت]] باشند"<ref>تفسیر الإمام العسکری، ص۳۳۰.</ref>. [[اهل بیت]] [[برترین]] [[اهل بیت]] و [[علی]] {{ع}} [[برترین]] فرد آنان است، پس [[حقوق]] آنان هم بر عهده [[مردم]]، [[برترین]] [[حقوق]] و [[وجوب]] ادایش مقدم برهمه حقوق‌هاست<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۱۹- ۱۲۱.</ref>. | |||
==== حق دعا ==== | |||
{{اصلی|دعا در معارف مهدویت}} | |||
[[دعا]] و [[نیایش]] یکی از نیازهای اصیل [[فطری]] [[انسان]] و بال پرواز برای اوست. [[دعا]] [[سلاح]] [[پیامبران]] است، آنان هنگام [[سختی‌ها]] و روبرو شدن با جهالت‌ها و آزارهای [[مردم]]، [[دعا]] می‌کردند و [[خدا]] را می‌خواندند. در [[فضیلت]] [[دعا]] همین بس که در [[حدیثی]] از [[پیامبر]] آمده است: "[[دعا]] مغز [[عبادت]] و [[پرستش]] [[خدا]] است"<ref>{{متن حدیث|الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ}}؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ص۱۸؛ ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص۲۹.</ref>. | |||
یکی از مصادیق [[دعا]] برای [[اهل بیت]] [[صلوات]] فرستادن برای ایشان است؛ اما منظور ما از [[دعا]]، عملی [[عبادی]] است که برخاسته از [[انتظار]] است به همین [[دلیل]] جزء [[تکالیف]] [[بندگان]] می‌باشد که بالخصوص در مورد [[امام عصر]] {{ع}} محقق می‌شود. [[امام عصر]] {{ع}} در توقیعی که خطاب به [[اسحاق بن یعقوب]] صادر شده میفرمایند: "برای تعجیل در فرج بسیار [[دعا]] کنید، همانا در آن، [[گشایش]] کار شما هست"<ref>{{متن حدیث|...وَ أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِيلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ}}؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص۲۹۳؛ کمال الدین، ج۲، ص۴۸۵.</ref>. [[برکات]] [[دعا برای فرج]] به خود ما برمی‌گردد. | |||
[[دعاکننده]] برای [[فرج]] و [[گشایش]] [[امر]] تمام [[مؤمنین]] و [[اولیاء]] [[خدا]] را می‌خواهد؛ زیرا [[گشایش]] [[امر]] [[امام]]، [[فرج]] [[اولیای الهی]] نیز هست. [[غیبت]] به معنای عدم [[شناخت]] است، نه به معنای ممکن نبودن [[ملاقات]] و ندیدن [[امام زمان]] {{ع}}<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۲۱- ۱۲۵.</ref>. | |||
==== حق ذکر ==== | |||
{{اصلی|ذکر در حقوق اسلامی}} | |||
یکی از [[حقوق اهل بیت]] {{عم}} [[ذکر]] ایشان است. [[ذکر]] به معنای [[غافل]] نبودن و یادآور بودن (در مقابل [[غفلت]] و فراموشی) است از این جهت است {{عربی|اجعلني منك على ذكر}} یعنی فراموشم نکن، پس از آن، یاد کردن زبانی را نیز [[ذکر]] نامیده‌اند<ref>عبد الله جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ج۳، ص۳۲.</ref>. | |||
یاد خوبان و [[اولیای الهی]] [[یاد خدا]]ست و از این‌رو [[خداوند]] یاد برخی از [[انبیا]] را از [[پیامبر گرامی]] خواسته است: {{متن قرآن|وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ}}<ref>«و از بنده ما ایّوب یاد کن» سوره ص، آیه ۴۱.</ref>. در مورد [[اهل بیت]] نیز اینگونه است؛ چرا که یاد ایشان هم یاد خداست چون که ایشان تجلی اسماء و [[صفات الهی]] می‌باشند؛ پس برای یاد ایشان توجه و عنایت خداوند ضروری است و بدون توجه او کسی موفق به یادش نمی‌شود: "[[شیعیان]] ما با خود مهربان‌اند، چون تنها باشند [[خدا]] را یاد کنند همانا یاد ما یاد خداست هرگاه ما یاد شویم [[خدا]] یاد شود"<ref>{{متن حدیث|أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} يَقُولُ: شِيعَتُنَا الرُّحَمَاءُ بَيْنَهُمُ الَّذِينَ إِذَا خَلَوْا ذَكَرُوا اللَّهَ إِنَّ ذِكْرَنَا مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ إِنَّا إِذَا ذُكِرْنَا ذُكِرَ اللَّهُ...}}؛ الکافی، ج۲، ص۱۸۶، ترجمه سید جواد مصطفوی، ج۳، ص۲۶۸.</ref>. | |||
[[ذکر]] [[اهل بیت]] نوعی [[تکریم]] و [[توسل]] به آنهاست این [[ذکر]] هم شامل [[ذکر]] [[مصائب]] و [[رنج‌ها]]، [[سختی‌ها]] و ظلم‌هایی است که بعد از [[رحلت پیامبر اکرم]] بر آنها [[گذشت]] و هم شامل [[ذکر]] [[فضائل]] و [[مناقب]] آنها است که در [[شأن]] آنهاست<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۲۷- ۱۳۲.</ref>. | |||
==== حق شکرگزاری ==== | |||
{{اصلی|شکرگزاری در حقوق اسلامی}} | |||
شکر نعمت عبارت از شناخت آن است، شناخت اینکه آنچه در دست اوست [[نعمت]] است و معنای نعمت نیز طبق [[حدیث]] مذکور عبارت است از آنچه که از ناحیه [[خدا]] به [[انسان]] رسیده باشد. گاهی [[شکر]] [[عقلی]] و [[قلبی]] است و گاهی زبانی، گاهی نیز عملی است. هر نعمتی که به ما می‌رسد از خداست ولی [[خداوند]] [[اراده]] فرموده که [[کارها]] را از راه اسبابش فراهم آورد پس برای هر چیزی سبب و وسیله‌ای قرار داد و برای هر سبب شرح و گشایشی مقرر داشته است<ref>الکافی، ج۱، ص۱۸۳.</ref>. در این میان اهل بیت مطابق آنچه در فرازهایی از [[زیارت جامعه کبیره]] و [[روایات]] متعدد آمده، واسطه در رسیدن [[فیض]] [[تکوینی]] و [[تشریعی]] به [[بندگان]] هستند پس باید ابتدا از [[خدا]] و سپس از اهل بیت{{عم}} تشکر کرد. | |||
ذیل آیۀ {{متن قرآن|ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ}}<ref>سوره تکاثر، آیه ۸: سپس در آن روز قطعاً از نعمت‌ها بازپرسی خواهید شد.</ref>، طبق روایتی [[امام صادق]]{{ع}} میفرمایند: {{متن حدیث|نحنُ مِنَ النَّعِیمِ}}، ما از آن [[نعمت‌ها]] هستیم که می‌پرسند<ref>شیخ طوسی، الأمالی، ص۲۷۲ و شبیه آن حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج ۲، ص۶.</ref>. در [[قرآن]] به دنبال هر نعمتی [[شکر]] مطرح است و حقی که [[نعمت]] برای [[انسان]] می‌‌آورد این است که نسبت به نعمت دهنده شاکر باشد و [[شکر نعمت]] وجود اهل بیت در [[اطاعت]] و [[پیروی]] از ایشان است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۳۳- ۱۳۷.</ref>. | |||
=== حقوق اجتماعی اهل بیت === | === حقوق اجتماعی اهل بیت === | ||
==== حق وصایت ==== | |||
{{اصلی|وصایت در حقوق اسلامی}} | |||
[[حق]] [[وصایت]] به تنهایی، از جمله [[حقوق اجتماعی]] نیست، بلکه از حقوق فردی است که مربوط به شخص [[امام]] می‌شود، یعنی حقی است اختصاصی که فقط [[ائمه]] از آن برخوردارند نه دیگران، اما از آنجا که [[وصایت]] مقدمه است برای تحقق [[حق امامت]] که از جمله مهمترین حقوق اجتماعی اهل بیت است؛ از این‌رو این [[حق]] مقدم بر [[حق امامت]] و مقدمه آن است. از منظر [[شیعه]] [[وصایت]] از جمله حقوقی است که فقط [[اهل بیت]] از آن برخوردارند. [[اهل سنت]]، [[وصایت]] را قبول ندارند<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۴۴.</ref>. | |||
[[پیامبر خدا]] در [[سال دهم هجرت]] همگی را به [[حج]] [[دعوت]] کرد و این [[دعوت]] به دوردست‌ترین بلاد رسانید. در بازگشت از حج و روز هیجدهم ذی‌الحجه به [[غدیرخم]] از منطقه [[جحفه]] رسیدند؛ اینجا بود که [[جبرئیل امین]] از طرف [[خداوند متعال]] نازل شد و [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان.».. سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> را بر او [[ابلاغ]] کرد و به او [[فرمان]] داد تا [[علی]] {{ع}} را به [[امامت]] و [[ولایت]] معرفی نماید و به همه [[مسلمانان]] اعلام کند که [[اطاعت]] و [[فرمانبرداری]] از [[علی]] {{ع}} بر همگان [[واجب]] و [[فریضه]] است. [[رسول خدا]] [[دستور]] توقف داد و به منادی خویش [[فرمان]] داد تا در میان [[مردم]] فریاد بزند و آنان را گرد آورد، پس همگی گرد آمدند. پیامبر بعد از نماز فرمود: "من به زودی [[دعوت]] [[خدا]] را [[اجابت]] کرده و از میان شما می‌روم...". سپس فرمود: ... خدایا تو [[شاهد]] باش. پس هرکس را که من مولای او هستم و نسبت به خودش اولی هستم، پس این [[علی]] مولای و اولی به اوست"...<ref>علامه امینی، الغدیر، ج، ص۲۹ تا ۳۴.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۴۴- ۱۵۴.</ref> | |||
==== حق امامت و ولایت ==== | |||
{{اصلی|امامت|جایگاه امامت در نظام اعتقادی اسلام}} | |||
[[امامت]] در لغت به معنای قصد، توجه و آهنگ چیزی کردن است<ref>خلیل، العین، ج۱، ص۱۰۵؛ ابن منظور، لسان العرب، ص۲۱۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، [[نظام امامت و رهبری (کتاب)| نظام امامت و رهبری]]، ص۱۱-۱۲.</ref> [[امام]] در اصطلاح [[شیعه]] به کسی می‌گویند که [[پیشوا]] و مقتدای عالمیان است. [[خداوند]] به وی در جمیع امور [[مصونیت]] و عصمت بخشیده است<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین حسینی تهرانی|حسینی تهرانی، سید محمد حسین]]، [[امام‌شناسی - حسینی طهرانی (کتاب)|امام‌شناسی]]، ج۱۸، ص۲۰۶.</ref>. | |||
[[امام]] دارای سه ویژگی است: ویژگی نخست، [[جانشینی]] [[پیامبر گرامی اسلام]] است. [[امام]] کسی است که پس از [[پیامبر اسلام]] {{صل}} بر مسند او می‌نشیند. [[ولایت]] و [[سرپرستی]] بر همۀ [[مکلفان]]، از دیگر [[ویژگی‌های امام]] است. ویژگی دیگر، [[واجب‌الاطاعه]] بودن [[امام]] است. [[امام]]، [[جانشین پیامبر]] {{صل}} و [[ولیّ]] [[امت]] است؛ به گونه‌ای که [[اطاعت]] از [[فرمان]] او در حد [[اطاعت]] از فرمان پیامبر {{صل}} [[وجوب]] دارد. [[امام]]، تنها یک [[راهنما]] و [[هدایت‌گر]] نیست که [[امت]] در قبال وی هیچ وظیفه‌ای نداشته باشد، بلکه [[امت]]، هم در امور [[دین]] و هم در [[امور دنیا]] باید از وی [[اطاعت]] کند<ref>ر.ک: [[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت]]، ص ۴۴.</ref>. | |||
[[امامت]]، [[ولایت]] و [[رهبری]] از [[حقوق اجتماعی]] ـ [[سیاسی]] [[اهل بیت]]{{ع}} است که برعهدۀ [[امت اسلامی]] است و تاثیر و رابطۀ مستقیمی با [[سرنوشت]] امت اسلامی دارد. همچنین امامت یکی از ارکان و عوامل مهم [[حفظ دین]] است به طوری که شرط قبول همه [[اعمال]]، [[ولایت اهل بیت]]{{ع}} بیان شده است. ادله‌ای که [[امامت اهل بیت]] را [[اثبات]] می‌نماید همان ادلۀ اثبات‌گر [[حق امامت]] و ولایت برای ایشان است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۶۳- ۱۶۴.</ref>. | |||
==== حق مرجعیت علمی ==== | |||
{{اصلی|مرجعیت علمی اهل بیت}} | |||
مرجعیت علمی بدین‌معناست که [[ائمه]] {{ع}} به عنوان خلفای راستین [[پیامبر اسلام]] {{صل}}، [[مفسر]] و [[مبیّن]] [[دین]] و بیان‌کنندۀ معارف و [[احکام الهی]] و حافظان و شارحان [[دین]] هستند<ref>ر.ک: [[سید محمد جعفر سبحانی|سبحانی، سید محمد جعفر]]، [[مرجعیت علمی امامان (مقاله)|مرجعیت علمی امامان]]، صراط، ش۱۱، زمستان ۱۳۹۲.</ref>. از آنجایی که [[اهل بیت]] {{ع}} دارای [[مقام عصمت]] هستند لذا محل رجوع [[علمی]] دیگران بوده و [[کلام]] آنان [[حجت]] است، زیرا تنها مجرای القاء کنندۀ [[علم]] و [[حیات]] از سوی [[خدا]]، [[امام]] است و بدون [[امام]]، [[قرآن]] یا هر کتاب یا [[علمی]] {{متن قرآن|لَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا}}<ref>«و بر ستمکاران جز زیان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۸۲.</ref> است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۶۴- ۱۶۶.</ref>. | |||
در نگاه [[امام علی]] {{ع}} [[اهل بیت]]، درهای [[دانش]] و کلیدداران [[علوم]] [[الهی]] هستند. از این رو، فرمود: «به [[خدا]] [[سوگند]]، رساندن پیام‌ها و وفای به وعده‌ها و معنای کلمات را به من آموختند. ابواب [[حکمت]] نزد ما [[اهل‌بیت]] است و چراغ [[دین]] به دست ما افروخته. بدانید راه‌های [[دین]] همه یک راه است، راهی هموار و مستقیم. هر که قدم در آن نهد به مقصد رسد و [[غنیمت]] برد و هر که بدان راه نرود [[گمراه]] شود و [[پشیمانی]] برد»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۱۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص ۱۵۵- ۱۵۶.</ref> | |||
درباره [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} آمده است که [[حضرت رسول]] {{صل}} فرمودند: "من [[شهر]] علمم و [[علی]] دروازه آن، هر کس [[علم]] طلب کند از دروازه [[شهر علم]] وارد شود"<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۰۴؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۳۳؛ إبن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ۳۴، تحف العقول، ۴۳۰؛ الإرشاد، ج۱، ص۳۳.</ref>. یعنی تنها راه ورودی به معارف ناب [[نبوی]] از طریق [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} است. در زمان زنده بودن من [[علی]] {{ع}} درب ورود شما به معارف ناب است بنابراین می‌توان گفت به طریق اولی در زمان رحلت آن حضرت، [[علی]] {{ع}} باب علم پیامبر خواهد بود. پس بر همه لازم است طبق این [[حدیث]] [[علوم]] [[نبوی]] را از این [[خاندان]] اخذ نمایند حتی اگر قائل به [[امامت]] آنها نباشند<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۷۳- ۱۷۴.</ref>. | |||
==== حق تقدیم (حق افضلیت) ==== | |||
{{اصلی|افضلیت امام|افضلیت}} | |||
[[افضلیت]] به معنای [[افضل]] بودن در [[امور دنیوی]] و [[اخروی]]، از صفات و ویژگی‌های مهم [[امام]] است. [[امامیه]] معتقدند [[امام]] از تمام افراد کامل‌تر و فاضل‌تر است<ref>ر.ک: کشف المراد، ص۲۱۲-۲۳۸.</ref>. همچنین [[شیعه امامیه]] می‌گوید: [[واجب]] است [[امام]]، [[افضل]] باشد از همه [[مردم]] در تمامی صفات کمالی، از جمله [[علم]] و فهم و رأی و [[دوراندیشی]] و [[کرامت]] و [[حسن خلق]] و [[عفت]] و [[زهد]] و [[عدل]] و [[تقوی]] و [[سیاست]] شرعیه و امثال اینها"<ref>علی بامیانی، خلافة الإمام علی، ص۱۹.</ref>. | |||
باید توجه داشت افضلیت دارای دو جنبه است. از یک جنبه [[حق]] فردی است و آن اینکه وجود [[کمالات]] [[علمی]] و عملی در [[ائمه]] {{عم}} اقضا می‌کند آنان [[برتر]] از دیگران باشند یعنی [[برتری]]، [[حق]] آنان است که [[خداوند متعال]] برای آنها قرار داده است؛ اما جنبه دیگر آنکه نسبت به مکلفین ایجاد [[حق]] و به تبع آن ایجاد [[تکلیف]] می‌نماید. [[برتری]] دانستن و [[برتری]] دادن [[اهل بیت]] {{عم}} در تمامی عرصه‌های [[علمی]]، [[معنوی]]، [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] در مقایسه با افراد دیگر است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۷۵ ـ ۱۸۲؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۱ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]] ص ۱۳۷-۱۴۲.</ref>. | |||
==== حق اسوه بودن ==== | |||
{{اصلی|اسوه بودن اهل بیت}} | |||
[[الگو]] یا اسوه کسی یا چیزی است که مورد توجه همه قرار می‌گیرد و ویژگی‌ها یا کمالاتی در او هست که باعث می‌شود دیگران نسبت به راه و مقصدی که در پیش گرفته‌اند از آنان نمونه و [[الگو]] بگیرند و راه و روش آنان را بپیمایند. [[تکامل]] [[شخصیت]] [[انسان‌ها]] و [[ادب]] آنها در [[الگو]] و اسوه‌ای است که [[انتخاب]] کرده‌اند و همچنین والایی [[هدف]] و غایتی که در [[زندگی]] خود دارند از الگوهای آنان فهمیده می‌شود. هر چه [[قدر]] الگوهای [[انسان]] بالاتر و والاتر و از نظر [[عبودیت]] در مرحله عالی قرار داشته باشند، [[ارزش]] شخصیت انسان بیشتر خواهد شد. | |||
[[اسلام]] [[دینی]] است که با توجه به کمال نهایی [[انسان]]، الگوهای کامل و عینی و دست یافتنی برای [[بشریت]] قرار داده است. در زمان حیات پیامبر شخص آن حضرت طبق نص قرآنی اسوه [[مسلمانان]] بود اما پس از [[پیامبر]] طبق سفارش متواتر و قطعی [[پیامبر]] مثل [[حدیث ثقلین]] و [[حدیث سفینه]] [[اهل بیت]] آن حضرت بعد از [[پیامبر]] [[الگو]] و اسوه [[مردم]] خواهد بود. در [[روایات]] فراوانی از اسوه بودن [[پیامبر]] و [[اهل بیت]] یاد شده است. طبق احادیثی که [[زمین]] هیچ گاه از وجود [[حجت]] خالی نمی‌شود؛ بعد از [[پیامبر اکرم]] [[اهل بیت]] ایشان [[الگو]] و راهنمای [[بشریت]] به سوی [[خداوند]] هستند. [[حضرت رسول]] {{صل}} میفرمایند: "[[اهل بیت]] من [[حق]] را از [[باطل]] جدا میکنند و هم ایشان‌اند آن امامانی که باید به آنها [[اقتدا]] کرد"<ref>{{متن حدیث|أَهْلُ بَيْتِي يَفْرُقُونَ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِينَ يُقْتَدَى بِهِم}}؛ الخصال، ج۲، ص۴۶۴.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۸۲- ۱۸۹.</ref> | |||
==== حق اطاعت ==== | |||
{{اصلی|اطاعت در حقوق اسلامی}} | |||
حق اطاعت اهل بیت مانند سایر حقوقشان، منشأ [[الهی]] دارد و مثل [[اطاعت از خدا]] و [[رسول]] [[واجب]] است<ref>{{عربی|"وجوب طاعة الإمام كوجوب طاعة النبي و وجوب طاعة الله تعالی"}}؛ علامه حلی، الألفین، ص۲۸.</ref> زیرا که [[اطاعت]] آنان در ردیف [[اطاعت الهی]] است. [[هدف]] از [[اطاعت]] آنها، [[اطاعت از خداوند]] است؛ آنان [[مردم]] را به [[اطاعت از خدا]] [[دعوت]] میکنند نه به [[اطاعت]] از خود<ref>{{عربی|"طاعة الإمام هي عبارة عن أمتثال أوامر الله تعالی و نواه"}}؛ علامه حلی، الألفین، ص۵۳.</ref>. [[قرآن کریم]] [[اطاعت از اهل بیت]] را در ردیف [[اطاعت خداوند]] و رسولش قرار می‌دهد و می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>. | |||
[[ابوحمزه ثمالی]] گوید: "از [[امام باقر]] {{ع}} پرسیدم: حق امام بر [[مردم]] چیست؟ فرمود: [[حق]] او بر آنها این است که سخنش را بشنوند و اطاعتش کنند"<ref>الکافی، ج۱، ص۴۰۵.</ref>. در روایتی دیگر آمده: "[[رضایت خداوند]] در [[اطاعت از امام]] است البته کسی می‌تواند از او [[اطاعت]] کند که او را بشناسد"<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ {{ع}} قَالَ:... رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ...}} الکافی، ج۲، ص۱۹.</ref>. | |||
[[ولایت اهل بیت]] جز با [[اطاعت]] از آنان به دست نمی‌آید. [[ولایت]] بدون [[اطاعت]] تنها موجب [[تخفیف]] [[عذاب اخروی]] است نه موجب [[تقرب به خداوند]]. [[اهل بیت]] {{عم}} مکرر در سخنانشان به [[شیعیان]] و [[یاران]] توصیه می‌کردند که [[ولایت]] ما با [[اطاعت]] همراه است تنها به [[ولایت]] ما [[امیدوار]] نباشید بلکه [[اهل]] عمل نیز باشید<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۸۹- ۱۹۱.</ref>. | |||
==== حق نصرت ==== | |||
{{اصلی|نصرت اهل بیت در حقوق اسلامی}} | |||
[[نصرت]] به معنی [[یاری]] کردن است؛ یاری کردن دارای مراتبی است که از مرتبه یاری قلبی یعنی همفکر بودن و [[همراهی]] [[قلبی]] تا مرتبه یاری زبانی و در نهایت یاری عملی در عرصه‌های مختلف [[فرهنگی]]، [[اجتماعی]]، [[اقتصادی]]، [[سیاسی]]؛ به صورت فردی و [[اجتماعی]] را شامل می‌گردد. | |||
[[خداوند متعال]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! اگر (دین) خداوند را یاری کنید او نیز شما را یاری می‌کند و گام‌هایتان را استوار می‌دارد» سوره محمد، آیه ۷.</ref>. از جمله مصادیق نصرت خداوند، نصرت [[پیامبر]] و اوصیای ایشان در امر [[تبلیغ دین]] است و با توجه به [[براهین]] قطعی [[عقلی]] و اخبار متواتره [[نقلی]]؛ [[ولایت الهی]] از وجود [[پیامبر]] {{صل}} به [[اهل بیت]] اختصاص دارد، بنابراین؛ اگر کسی بخواهد مورد نصرت و یاری خداوند قرار گیرد باید [[سعی]] در یاری و کمک به وجود مقدس آن حضرات نماید تا به این وسیله برای کمک و یاری از جانب [[خداوند]] قابل و لایق شود. هر قدر نصرت و یاری [[انسان]] نسبت به [[اهل بیت]] بیشتر باشد؛ نتیجه آنکه نصرت خداوند در [[حق]] او بیشتر خواهد بود<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۹۵-۱۹۸.</ref>. | |||
==== حق انتظار ==== | |||
{{اصلی|انتظار ظهور امام مهدی}} | |||
از جمله موارد [[نصرت]] عملی [[اهل بیت]] [[انتظار]] برای آنان است، [[انتظار]] برای بازگشت آنان به عرصه [[معنوی]]، [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] [[جامعه]] است.در تفکر شیعی [[انتظار]] [[موعود]]، به عنوان یکی از آموزه مهم [[شیعی]] مطرح بوده و در بسیاری از روایات شیعه بر [[ضرورت انتظار]] [[قائم آل محمد]] {{صل}} تصریح شده است. [[حق]] [[انتظار]] در دو جنبه مطرح است؛ فردی و [[اجتماعی]]<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۹۹ ـ ۲۰۴.</ref>. | |||
==== حقوق مالی ==== | |||
{{اصلی|حقوق مالی امام}} | |||
[[حق مالی]] امتیازی است که [[نظام حقوقی]] برای اشخاص می‌شناسد. این دسته از [[حقوق]] قابل مبادله و قیمت گذاری به [[پول]] است مانند [[حق]] [[مالکیت]] و حق انتفاع<ref>علی محمد یثربی، مقدمه علم حقوق، ص۱۲۱ (ماده ۴۰ ق ۲۰).</ref>. مسلم است که [[سیاست]] و [[اقتصاد]]، رابطۀ تنگاتنگ دارند. [[ضعف]] سیاست، موجب ضعف اقتصاد است و ضعف اقتصاد، [[دلیل]] ضعف سیاست است. یکی از حربه‌های برنده و مهم [[طاغوت‌ها]] در هر عصری این بوده که رگ و ریشۀ اقتصاد را به دست می‌گرفتند و مردان [[خدا]] را در فشار و تنگنای [[اقتصادی]] قرار می‌دادند تا آنان را [[نیازمند]] و [[تسلیم]] خود کنند<ref>محمدتقی عبدوس، محمد محمدی اشتهاردی، آموزه‌های اخلاقی رفتاری امامان شیعه، ص۷۰.</ref>. [[غصب فدک]] پس از [[رحلت پیامبر]] نیز در همین راستا توجیه می‌شود، لذا اگر اقتصاد در زمان [[اهل بیت]] {{عم}} در دست آنان بود، [[حکومت]] نیز به دست آنان می‌شد، لکن [[دشمنان]] و غاصبان [[حقوق]] آنان، ابتدا این [[حق]] آنان را گرفتند و بعد سایر حقوق ایشان را [[غصب]] کردند. با توجه به آنچه ذکر شد و با توجه به منبع درآمد [[اهل بیت]] {{عم}} که در موارد زیادی به عهدۀ [[مسلمین]] است و با توجه به آثاری که [[پرداخت حقوق مالی]] می‌تواند داشته باشد، حقوق مالی در زمره [[حقوق اجتماعی]] ذکر می‌شود<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص ۲۰۴ ـ ۲۰۵.</ref>. | |||
===== حق انفال ===== | |||
{{اصلی|انفال}} | |||
انفال به‌معنای [[غنیمت]]، [[بخشش]]<ref>لسان‌العرب، ج۱۴، ص۲۴۴؛ القاموس‌المحیط، ج۴، ص۷۹، «نفل».</ref>، افزون بر مقدار [[واجب]]<ref>مفردات، ص۸۲۰؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۴۵، «نفل».</ref> یا زیاده بر اصل<ref>التبیان، ج۵، ص۷۲؛ لسان‌العرب، ج۱۴، ص۲۴۵، «نفل».</ref>، در اصطلاح [[فقه]] [[امامیه]] به [[اموال]] خاص [[معصوم]]<ref>شرایع‌الاسلام، ج۱، ص۱۸۳؛ جواهر الکلام، ج۱۶، ص۱۱۵ـ۱۱۶.</ref> و به تعبیری دیگر اموالی که مالک خصوصی ندارد و به [[امام]] و [[حاکم اسلامی]] تعلق دارد<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۴؛ انفال و آثار آن در اسلام، ص۴۰.</ref> انفال اطلاق می‌شود<ref>القاموس‌الفقهی، ص۳۵۸؛ الفقه الاسلامی، ج۸، ص۵۸۹۱.</ref>. | |||
پس از [[پیروزی]] [[مسلمانان]] در [[جنگ بدر]] میان آنان بر سر تقسیم [[غنایم]] [[اختلاف]] به‌وجود آمد، از [[رسول خدا]] در این باره پرسیدند<ref>جامع البیان، مج۶، ج۹، ص۲۲۸؛ مجمع البیان، ج۴، ص۷۹۶؛ تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۲۹.</ref> و [[آیه]] نخست [[سوره انفال]] نازل شد و [[قانون]] انفال را [[تشریع]] کرد: {{متن قرآن|يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ}}<ref> از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است پس، از خداوند پروا کنید و میانه خود را سازش دهید و اگر مؤمنید از خداوند و پیامبرش فرمان برید؛ سوره انفال، آیه۱.</ref>. | |||
انفال ملک [[رسول خدا]] {{صل}} و پس از آن حضرت، ملک [[ائمه]] {{عم}} است. از این رو، هر گونه تصرف در آن، بدون [[اذن]] آنان جایز نیست؛ لکن در [[زمان غیبت]]، تصرف در انفال و تملّک آن، برای [[شیعه]] بنابر قول مشهور [[مباح]] است<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی]]، [[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی]]، [[انفال - صادقی فدکی و حسینی (مقاله)| انفال]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۱۵ ـ ۲۳؛ [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۱، ص ۷۳۳-۷۳۵؛ [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص۱۲۷؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۵۳.</ref>. | |||
===== حق فیء ===== | |||
{{اصلی|فیء}} | |||
«فیء» به معنای رجوع و بازگشت سایه است<ref>لغت‌نامه دهخدا، ج۱۱، ص۱۷۲۴۸؛ فرهنگ معین، ج۲، ص۲۵۹۰؛ ابن‌فارس، معجم مغائیس اللغه، ج۴، ص۴۳۵.</ref> و در اصطلاح، به بخشی از [[انفال]] گفته می‌شود که بدون [[رنج]] و زحمت، در [[اختیار]] [[جامعه اسلامی]] قرار گیرد<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱، ص۱۲۶.</ref>. فیء از اموال دولت اسلامی و [[بیت المال]] محسوب می‌شود و برای تأمین [[زندگی]] اقشار آسیب‌پذیر [[اجتماعی]] و در [[راه خدا]] [[مصرف]] می‌شود. فیء، یکی از منابع مهم [[بیت المال]] در [[نظام اسلامی]] است. | |||
[[ | فیء در [[اسلام]]، از زمان [[یهودیان]] "[[بنی نضیر]]" و بیرون رفتن آنها از [[مدینه]] آغاز شده است. به همین مناسبت، [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}} نازل و [[اموال]] و مستغلات بر جای مانده از یهودیان را از آن [[رسول خدا]] ([[رئیس حکومت]]) دانست<ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۱۴۴؛ [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص ۴۵۰.</ref>. | ||
== [[ | ===== [[حق خمس]] ===== | ||
===== [[حق صله]] ([[حق هدیه دادن|هدیه دادن]]) ===== | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:152066.jpg|22px]] [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، [[نظام امامت و رهبری (کتاب)| '''نظام امامت و رهبری''']] | |||
# [[پرونده:000070.jpg|22px]] [[سید محمد حسین حسینی طهرانی|حسینی طهرانی، سید محمد حسین]]، [[امام‌شناسی - حسینی طهرانی (کتاب)|'''امام‌شناسی''']] | |||
# [[پرونده:1368945.jpg|22px]] [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|'''فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت''']] | |||
# [[پرونده:Adab-1.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[ادب فنای مقربان ج۱ (کتاب)|'''ادب فنای مقربان ج۱''']] | |||
# [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[سید رضا حسینی|حسینی]]، [[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی]]، [[انفال - صادقی فدکی و حسینی (مقاله)| انفال]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']] | |||
# [[پرونده:1100538.jpg|22px]] [[محمد علی میرعلی|میرعلی، محمد علی]]، [[اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت (کتاب)|'''اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت''']] | |||
# [[پرونده:1368914.jpg|22px]] [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۱ (کتاب)|'''معارف و عقاید ۵ ج۱''']] | |||
# [[پرونده:1379779.jpg|22px]] [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم''']] | |||
# [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']] | |||
# [[پرونده:1313.jpg|22px]] [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[اهل بیت - یوسفیان (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']] | |||
# [[پرونده:IM009734.jpg|22px]] [[سید عباس رضوی|رضوی]] و [[سید علی احمدی امیری|احمدی امیری]]، [[اهل بیت - رضوی و احمدی امیری (مقاله)|مقاله «اهل بیت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۲''']] | |||
# [[پرونده:IM010259.jpg|22px]] [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[وظایف امت نسبت به قرآن و عترت (کتاب)|'''وظایف امت نسبت به قرآن و عترت''']] | |||
# [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']] | # [[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']] | ||
# [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | |||
# [[پرونده:81.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ زیارت (کتاب)|'''فرهنگ زیارت''']] | |||
# [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']] | # [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']] | ||
# [[پرونده:1379781.jpg|22px]] [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|'''حقوق اهل بیت''']] | # [[پرونده:1379781.jpg|22px]] [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|'''حقوق اهل بیت''']] | ||
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۵ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۲
مردم در برابر اهل بیت(ع) حقوقی را برعهده دارند که این تکالیف خود را باید به خوبی انجام دهند. این حقوق و وظایف به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود. برخی از حقوق فردی عبارت است از: حق معرفت؛ حق محبت؛ حق ترفیع بیوت؛ حق زیارت؛ حق توسل؛ حق سلام؛ حق صلوات؛ حق تکریم؛ حق صله رحم؛ حق دعا؛ حق ذکر و حق شکرگزاری. مهمترین حقوق اجتماعی نیز عبارت است از: حق وصایت؛ حق امامت و ولایت؛ حق مرجعیت علمی؛ حق تقدیم (حق افضلیت)؛ حق اسوه بودن؛ حق اطاعت؛ حق نصرت؛ حق انتظار و حقوق مالی.
مقدمه
امام و امّت، هر یک در قبال دیگری وظایف و حقوقی دارند. این حقوق و تکالیف در متون اسلامی مورد توجّه قرار گرفته است؛ البتّه روشن است که امام تکالیف و وظایف الهی خود را به خوبی انجام می‌دهد؛ چون او معصوم است و هرگز وظیفه واجب خود را ترک نخواهد کرد؛ امّا مردم همواره در طول تاریخ، مع‌الاسف از وظایف و تکالیف خود در قبال امامت تخلّف کرده‌اند و همین انجام ندادن تکالیف به حرکت استکمالی بشر لطمات جبران‌ناپذیری وارد کرده است[۱]. لذا هم شناخت این حقوق ضروری است و هم ادای آنها و جز با این معرفت و ادا، رستگاری در کار نیست. پیامبر خدا (ص) فرمود: "هیچ بنده‌ای از عمل خود بهره‌ای نمی‌برد مگر با شناختش نسبت به حق ما"[۲].[۳]
معناشناسی
اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "اهل" و "بیت" است. واژه "اهل" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است[۴] و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. "بیت" نیز به معنای خانه و محل سکونت است[۵] و بدین ترتیب، ترکیب "اهل بیت" به معنای "ساکنان خانه" است[۶] و در اصطلاح در مورد خاندان پیامبر اسلام به کار می‌‌رود[۷].
دسته‌بندی حقوق اهل بیت
حقوق فردی اهل بیت
حق معرفت
لزوم شناخت حقوق اهل بیت در قرآن و روایات و رعایت آن، حقیقتی است که توجه به آن موجب سعادت دنیا و آخرت و غفلت از آن موجب شقاوت و هلاکت ابدی انسان است. معرفت اهل بیت نخستین حق ایشان و اساس حیات طیبه و معنوی انسانی است و راز اصلی حرکت تکاملی انسان یا همان هدایت الهی و ارتباط او با خداست: ﴿وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۸]. امام باقر(ع) نیز فرمودند: "کسی خداوند (عزوجل) را شناخته و پرستش کرده که خدا و امام او را، که از ما اهل بیت است، بشناسد"[۹]. این وجوب از جمله تکالیفی است که در هیچ حالی از انسان ساقط نمی‌گردد.
پایین‌ترین مرتبه معرفت اهل بیت، این است که آنها همتای پیامبرند و همه شئون ایشان، بجز مقام را دارا می‌باشند. پیامبر اکرم در این مورد میفرمایند: "اولین ما، مانند آخرین و آخرین ما، مانند اولین ما است"[۱۰].[۱۱]
برخی از ساحت های شناخت اهل بیت (ع) عبارت‌اند از: شناخت شخصیت اهل بیت (ع)؛ شناخت حقوق اهل بیت و شناخت معارف اهل بیت[۱۲].
حق محبت
محبت، به معنای دوست داشتن امری قلبی در برابر بغض است[۱۳]. امیر مؤمنان (ع) محبّت به خاندان پیامبر (ص) را حق خدا بر انسان می‌داند[۱۴] و از سویی محبّت اهل بیت (ع) با محبّت خدا گره خورده است: «فَمَنْ أَحَبَّنَا فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ»[۱۵].
تأثیر و جایگاه محبّت اهل بیت (ع) در ایمان انسان به گونه‌ای است که بدون محبّت اهل بیت (ع) ایمان انسان تمام و کمال نمی‌یابد، رسول خدا (ص) میفرمایند: ایمان تمام و کمال نمی‌یابد مگر به محبت با ما اهل بیت (ع)[۱۶].
محبّت پیامبر و خاندان او (ع) با عمل انسان‌ها به دستورات الهی و پیروی از رسول خدا (ص) پیوند خورده است، به گونه‌ای که محبّت بی‌تبعیت، کارساز نخواهد بود: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ﴾[۱۷].[۱۸]
حق ترفیع بیوت
از جمله حقوقی که مصداق تکریم اهل بیت است، حق ترفیع بیوت: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾[۱۹]. امام کاظم (ع) از پدر گرامیش نقل کرده که "مقصود آیه، خانه‌های آل محمد (ص) و خانه علی و فاطمه و حسن و حسین و حمزه و جعفر (ع) است"[۲۰].
اذن در هر چیز، به معنای اعلام این معنا است که مانعی از انجام آن نیست و مراد از رفع، بالا بردن قدر، منزلت است و آن تعظیم (تکریم) است، در اینجا این عظمت و علو، مال خدای تعالی است که در این رفع، بالا بردن، کسی با خدا شریک نمی‌شود الا اینکه به الله تعالی منتسب شود[۲۱] و مراد از رفع، تعظیم و رفع کثیفی و زشتی است و تطهیر معاصی و چیزهای پست. "بنابراین آیه دلایت می‌کند بر جواز تزیئن بیوت انبیاء و تعمیر بیوت در زمان حیاتشان و بعد از ممات ایشان و یا مراد رفع معنوی و عظمت معنوی است و بنابراین آیه به تکریم آن بیوت و تعظیم و ضیافت و تطهیر بیوت از آن چیزهایی که درشان آنها نیست دلالت می‌کند"[۲۲].[۲۳]
حق زیارت
زیارت پیامبر و ائمّه (ع) هم در حال حیاتشان ارزشمند و تأثیرگذار است، هم پس از رحلت یا شهادتشان سازنده و الهام بخش است و تأکید زیارت، نسبت به حضرت رسول (ص)، حضرت زهرا، امامان معصوم، شهدای آل محمّد، علما و صلحاست. امام صادق (ع) فرمود: «هر کس ما را پس از مرگمان زیارت کند، گویا در حال حیات، زیارتمان کرده است»[۲۴]. اینگونه زیارت‌ها، علاوه بر آنکه برای خود زائر، اثر تربیتی و تزکیه روح دارد و دلیل حق‌شناسی او نسبت به اولیاء خدا و پیشوایان دین است، در زمینه احیاء امر امامان و ترویج مکتب انسانی و تربیتی آن اسوه‌ها در جوامع بشری و توجّه دادن به خط صحیح رهبری و ولایت در جامعه مؤثّر است[۲۵].
حق توسل
هدف از خلقت، رسیدن به کمال و مقام قرب الهی است؛ اما از آنجا که برای برقراری ارتباط با هر کسی نیاز به واسطه و وسیله هست، لذا برای پیوند و اتصال به آستان قدس ربوبی نیز محتاج به واسطه و وسیله هستیم. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾[۲۶]. تمسک به اهل بیت (ع) از لوازم سیر الی الله و دریافت فیض الهی است، حال این فیض معنوی باشد مثل علم و بصیرت یا هر رزق و روزی مادی دیگر. پس انکار "توسل" و تقرب جستن به وسیله‌ای در نزد خداوند انکار یکی از اصول است و نادیده گرفتن یکی از قوانین فطرت است. شیعه در توسل به اهل بیت (ع) منظوری جز "ابتغاء وسیله" و "اعتصمام بحبل الله و العروة الوثقی" ندارد که این امر صریحاً در قرآن کریم مورد ترغیب بلکه واجب شده است (امر شده)، شیعه نه کسی را جز خدا می‌پرستد و نه کسی را شریک خدا می‌داند بلکه اهل بیت را با اذن الهی اسباب و وسیله تقرب می‌داند پس همه به جز خداوند "ممکن الوجودند" و فقط اوست که واجب الوجود بالذات است[۲۷].
حق سلام
بهترین ادب و سلام به درگاه حضرت احدیت، سلام به مقربین درگاهش، معصومین (ع) است، لذا هر روزی را به سلام و زیارت آن بزرگواران اختصاص داده‌اند. خداوند در سوره صافات می‌فرماید: ﴿سَلَامٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ﴾[۲۸]، بر سایر انبیای عظام سلام می‌فرستد مانند: ﴿سَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ﴾[۲۹]، ﴿سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ﴾[۳۰] و ... . واضح است که در این آیات، نوح، ابراهیم، موسی و هارون جملگی پیامبران الهی هستند و بر آنها سلام گفته است[۳۱].
سلام، ابراز دوستی و خیرخواهی و طلب سلامتی و رمز محبت و علاقه و پیوند و چراغ سبز آشنایی است و نشان دهنده پیوند بین زائر و مزور و ارتباط ایمانی و فکری میان آن دو است. حضور بر مزار امام و سلام دادن، نوعی شعار به نفع جبهه حق است که در وجود امام، تجلّی یافته و نوعی تقویت جناح ایمان و همبستگی با خط پاکی و تقواست[۳۲].
حق صلوات
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾[۳۳] در این آیه، مقام پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) به بهترین وجه ترسیم شده است؛ چرا که خداوند متعال در کنار فرشتگان مقربش بر ایشان صلوات و درود می‌فرستد و به مؤمنان هم دستور می‌دهد آنها نیز این کار را بکنند. در واقع این آیه علاقۀ خاص خداوند متعال و فرشتگان نسبت به پیامبر و حفظ حرمت پیامبر را نشان می‌دهد. مقام پیامبر آنقدر والاست که خداوند و تمام فرشتگانی که تدبیر جهان بر عهده آنها گذاشته شده است، بر او درود می‌فرستند، اکنون که چنین است شما نیز با این پیام جهان هستی هماهنگ شوید[۳۴].[۳۵]
حق تکریم
یکی از اصول الهی و انسانی قرآن، تکریم است. خداوند متعال محور کرامت را کمال انسانی دانسته است: ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾[۳۶] و هر چقدر میزان تقوا و کمال انسانی بیشتر باشد تکریم او به همان اندازه بیشتر است. پس انسان کامل، شایسته بیشترین تکریم از ناحیه خداوند است.
ابن عباس می‌گوید: "رسول خدا (ص) بر منبر رفت و برایمان سخنرانی کرد و مردم جمع شدند. آن حضرت فرمود: ای مردم! شما (در روز قیامت) گرد آورده خواهید شد و دربارۀ ثقلین از شما پرسیده خواهد شد پس مواظب باشید که پس از من با آنان چگونه عمل می‌کنید آنان اهل بیت من هستند هر که ایشان را آزار دهد مرا آزار داده و هرکه به ایشان ستم کند، به من ستم کرده است هر که ایشان را خوار دارد مرا خوار داشته و هر که ایشان را تنها و بی‌یاور گذارد مرا تنها و بی‌یاور گذاشته است"[۳۷]. در این حدیث شریف نبوی (ص) تکریم اهل بیت (ع)، تکریم پیامبر شمرده شده است و ما می‌دانیم که تکریم پیامبر آثار و فوائد دنیوی و اخروی زیادی دارد.
اکرام و تکریم اهل بیت صورت‌های مختلفی دارد احترام ذریة ایشان، ترفیع بیوت ایشان، صله رحم با آنها، زنده نگه داشتن سخنانشان، صلوات بر آنها و سایر حقوق ایشان، یعنی ما اگر حقوق ایشان را شناخته و به آن عمل کنیم در واقع نوعی تکریم آنهاست. این نه به جهت فرمان خداوند و حضرت رسول، بلکه آنان شایستگی این مقام را دارند چون که همین "اصطفاء" و "اجتباء" توسط خداوند نیز نوعی تکریم الهی از آنان است[۳۸].
حق صله رحم
منظور از صله رحم با اهل بیت (ع) رحم، رحم و نسب نیست، بلکه پیوند معنوی با اهل بیت مراد است، چون در حدیث آمده که خداوند ارواح شیعیان را از ماده‌ای که جسم آنان را خلق کرده، آفرید. مثل این روایت: رسول اکرم (ص) فرمودند: "من و علی پدران این امت هستیم"[۳۹]. حضرت علی بن الحسین (ع) فرمود: "اگر حق پدر و مادر به واسطۀ نیکی و احسان آنها به فرزند زیاد است، احسان و نیکی محمد و علی به امت بیشتر از آنهاست. آن دو شایسته‌ترند که دو پدر امت باشند"[۴۰]. اهل بیت برترین اهل بیت و علی (ع) برترین فرد آنان است، پس حقوق آنان هم بر عهده مردم، برترین حقوق و وجوب ادایش مقدم برهمه حقوق‌هاست[۴۱].
حق دعا
دعا و نیایش یکی از نیازهای اصیل فطری انسان و بال پرواز برای اوست. دعا سلاح پیامبران است، آنان هنگام سختی‌ها و روبرو شدن با جهالت‌ها و آزارهای مردم، دعا می‌کردند و خدا را می‌خواندند. در فضیلت دعا همین بس که در حدیثی از پیامبر آمده است: "دعا مغز عبادت و پرستش خدا است"[۴۲].
یکی از مصادیق دعا برای اهل بیت صلوات فرستادن برای ایشان است؛ اما منظور ما از دعا، عملی عبادی است که برخاسته از انتظار است به همین دلیل جزء تکالیف بندگان می‌باشد که بالخصوص در مورد امام عصر (ع) محقق می‌شود. امام عصر (ع) در توقیعی که خطاب به اسحاق بن یعقوب صادر شده میفرمایند: "برای تعجیل در فرج بسیار دعا کنید، همانا در آن، گشایش کار شما هست"[۴۳]. برکات دعا برای فرج به خود ما برمی‌گردد.
دعاکننده برای فرج و گشایش امر تمام مؤمنین و اولیاء خدا را می‌خواهد؛ زیرا گشایش امر امام، فرج اولیای الهی نیز هست. غیبت به معنای عدم شناخت است، نه به معنای ممکن نبودن ملاقات و ندیدن امام زمان (ع)[۴۴].
حق ذکر
یکی از حقوق اهل بیت (ع) ذکر ایشان است. ذکر به معنای غافل نبودن و یادآور بودن (در مقابل غفلت و فراموشی) است از این جهت است اجعلني منك على ذكر یعنی فراموشم نکن، پس از آن، یاد کردن زبانی را نیز ذکر نامیده‌اند[۴۵].
یاد خوبان و اولیای الهی یاد خداست و از این‌رو خداوند یاد برخی از انبیا را از پیامبر گرامی خواسته است: ﴿وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ﴾[۴۶]. در مورد اهل بیت نیز اینگونه است؛ چرا که یاد ایشان هم یاد خداست چون که ایشان تجلی اسماء و صفات الهی می‌باشند؛ پس برای یاد ایشان توجه و عنایت خداوند ضروری است و بدون توجه او کسی موفق به یادش نمی‌شود: "شیعیان ما با خود مهربان‌اند، چون تنها باشند خدا را یاد کنند همانا یاد ما یاد خداست هرگاه ما یاد شویم خدا یاد شود"[۴۷].
ذکر اهل بیت نوعی تکریم و توسل به آنهاست این ذکر هم شامل ذکر مصائب و رنج‌ها، سختی‌ها و ظلم‌هایی است که بعد از رحلت پیامبر اکرم بر آنها گذشت و هم شامل ذکر فضائل و مناقب آنها است که در شأن آنهاست[۴۸].
حق شکرگزاری
شکر نعمت عبارت از شناخت آن است، شناخت اینکه آنچه در دست اوست نعمت است و معنای نعمت نیز طبق حدیث مذکور عبارت است از آنچه که از ناحیه خدا به انسان رسیده باشد. گاهی شکر عقلی و قلبی است و گاهی زبانی، گاهی نیز عملی است. هر نعمتی که به ما می‌رسد از خداست ولی خداوند اراده فرموده که کارها را از راه اسبابش فراهم آورد پس برای هر چیزی سبب و وسیله‌ای قرار داد و برای هر سبب شرح و گشایشی مقرر داشته است[۴۹]. در این میان اهل بیت مطابق آنچه در فرازهایی از زیارت جامعه کبیره و روایات متعدد آمده، واسطه در رسیدن فیض تکوینی و تشریعی به بندگان هستند پس باید ابتدا از خدا و سپس از اهل بیت(ع) تشکر کرد.
ذیل آیۀ ﴿ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ﴾[۵۰]، طبق روایتی امام صادق(ع) میفرمایند: «نحنُ مِنَ النَّعِیمِ»، ما از آن نعمت‌ها هستیم که می‌پرسند[۵۱]. در قرآن به دنبال هر نعمتی شکر مطرح است و حقی که نعمت برای انسان می‌‌آورد این است که نسبت به نعمت دهنده شاکر باشد و شکر نعمت وجود اهل بیت در اطاعت و پیروی از ایشان است[۵۲].
حقوق اجتماعی اهل بیت
حق وصایت
حق وصایت به تنهایی، از جمله حقوق اجتماعی نیست، بلکه از حقوق فردی است که مربوط به شخص امام می‌شود، یعنی حقی است اختصاصی که فقط ائمه از آن برخوردارند نه دیگران، اما از آنجا که وصایت مقدمه است برای تحقق حق امامت که از جمله مهمترین حقوق اجتماعی اهل بیت است؛ از این‌رو این حق مقدم بر حق امامت و مقدمه آن است. از منظر شیعه وصایت از جمله حقوقی است که فقط اهل بیت از آن برخوردارند. اهل سنت، وصایت را قبول ندارند[۵۳].
پیامبر خدا در سال دهم هجرت همگی را به حج دعوت کرد و این دعوت به دوردست‌ترین بلاد رسانید. در بازگشت از حج و روز هیجدهم ذی‌الحجه به غدیرخم از منطقه جحفه رسیدند؛ اینجا بود که جبرئیل امین از طرف خداوند متعال نازل شد و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾[۵۴] را بر او ابلاغ کرد و به او فرمان داد تا علی (ع) را به امامت و ولایت معرفی نماید و به همه مسلمانان اعلام کند که اطاعت و فرمانبرداری از علی (ع) بر همگان واجب و فریضه است. رسول خدا دستور توقف داد و به منادی خویش فرمان داد تا در میان مردم فریاد بزند و آنان را گرد آورد، پس همگی گرد آمدند. پیامبر بعد از نماز فرمود: "من به زودی دعوت خدا را اجابت کرده و از میان شما می‌روم...". سپس فرمود: ... خدایا تو شاهد باش. پس هرکس را که من مولای او هستم و نسبت به خودش اولی هستم، پس این علی مولای و اولی به اوست"...[۵۵].[۵۶]
حق امامت و ولایت
امامت در لغت به معنای قصد، توجه و آهنگ چیزی کردن است[۵۷].[۵۸] امام در اصطلاح شیعه به کسی می‌گویند که پیشوا و مقتدای عالمیان است. خداوند به وی در جمیع امور مصونیت و عصمت بخشیده است[۵۹].
امام دارای سه ویژگی است: ویژگی نخست، جانشینی پیامبر گرامی اسلام است. امام کسی است که پس از پیامبر اسلام (ص) بر مسند او می‌نشیند. ولایت و سرپرستی بر همۀ مکلفان، از دیگر ویژگی‌های امام است. ویژگی دیگر، واجب‌الاطاعه بودن امام است. امام، جانشین پیامبر (ص) و ولیّ امت است؛ به گونه‌ای که اطاعت از فرمان او در حد اطاعت از فرمان پیامبر (ص) وجوب دارد. امام، تنها یک راهنما و هدایت‌گر نیست که امت در قبال وی هیچ وظیفه‌ای نداشته باشد، بلکه امت، هم در امور دین و هم در امور دنیا باید از وی اطاعت کند[۶۰].
امامت، ولایت و رهبری از حقوق اجتماعی ـ سیاسی اهل بیت(ع) است که برعهدۀ امت اسلامی است و تاثیر و رابطۀ مستقیمی با سرنوشت امت اسلامی دارد. همچنین امامت یکی از ارکان و عوامل مهم حفظ دین است به طوری که شرط قبول همه اعمال، ولایت اهل بیت(ع) بیان شده است. ادله‌ای که امامت اهل بیت را اثبات می‌نماید همان ادلۀ اثبات‌گر حق امامت و ولایت برای ایشان است[۶۱].
حق مرجعیت علمی
مرجعیت علمی بدین‌معناست که ائمه (ع) به عنوان خلفای راستین پیامبر اسلام (ص)، مفسر و مبیّن دین و بیان‌کنندۀ معارف و احکام الهی و حافظان و شارحان دین هستند[۶۲]. از آنجایی که اهل بیت (ع) دارای مقام عصمت هستند لذا محل رجوع علمی دیگران بوده و کلام آنان حجت است، زیرا تنها مجرای القاء کنندۀ علم و حیات از سوی خدا، امام است و بدون امام، قرآن یا هر کتاب یا علمی ﴿لَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا﴾[۶۳] است[۶۴].
در نگاه امام علی (ع) اهل بیت، درهای دانش و کلیدداران علوم الهی هستند. از این رو، فرمود: «به خدا سوگند، رساندن پیام‌ها و وفای به وعده‌ها و معنای کلمات را به من آموختند. ابواب حکمت نزد ما اهل‌بیت است و چراغ دین به دست ما افروخته. بدانید راه‌های دین همه یک راه است، راهی هموار و مستقیم. هر که قدم در آن نهد به مقصد رسد و غنیمت برد و هر که بدان راه نرود گمراه شود و پشیمانی برد»[۶۵].[۶۶]
درباره امیرالمؤمنین (ع) آمده است که حضرت رسول (ص) فرمودند: "من شهر علمم و علی دروازه آن، هر کس علم طلب کند از دروازه شهر علم وارد شود"[۶۷]. یعنی تنها راه ورودی به معارف ناب نبوی از طریق امیرالمؤمنین (ع) است. در زمان زنده بودن من علی (ع) درب ورود شما به معارف ناب است بنابراین می‌توان گفت به طریق اولی در زمان رحلت آن حضرت، علی (ع) باب علم پیامبر خواهد بود. پس بر همه لازم است طبق این حدیث علوم نبوی را از این خاندان اخذ نمایند حتی اگر قائل به امامت آنها نباشند[۶۸].
حق تقدیم (حق افضلیت)
افضلیت به معنای افضل بودن در امور دنیوی و اخروی، از صفات و ویژگی‌های مهم امام است. امامیه معتقدند امام از تمام افراد کامل‌تر و فاضل‌تر است[۶۹]. همچنین شیعه امامیه می‌گوید: واجب است امام، افضل باشد از همه مردم در تمامی صفات کمالی، از جمله علم و فهم و رأی و دوراندیشی و کرامت و حسن خلق و عفت و زهد و عدل و تقوی و سیاست شرعیه و امثال اینها"[۷۰].
باید توجه داشت افضلیت دارای دو جنبه است. از یک جنبه حق فردی است و آن اینکه وجود کمالات علمی و عملی در ائمه (ع) اقضا می‌کند آنان برتر از دیگران باشند یعنی برتری، حق آنان است که خداوند متعال برای آنها قرار داده است؛ اما جنبه دیگر آنکه نسبت به مکلفین ایجاد حق و به تبع آن ایجاد تکلیف می‌نماید. برتری دانستن و برتری دادن اهل بیت (ع) در تمامی عرصه‌های علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی در مقایسه با افراد دیگر است[۷۱].
حق اسوه بودن
الگو یا اسوه کسی یا چیزی است که مورد توجه همه قرار می‌گیرد و ویژگی‌ها یا کمالاتی در او هست که باعث می‌شود دیگران نسبت به راه و مقصدی که در پیش گرفته‌اند از آنان نمونه و الگو بگیرند و راه و روش آنان را بپیمایند. تکامل شخصیت انسان‌ها و ادب آنها در الگو و اسوه‌ای است که انتخاب کرده‌اند و همچنین والایی هدف و غایتی که در زندگی خود دارند از الگوهای آنان فهمیده می‌شود. هر چه قدر الگوهای انسان بالاتر و والاتر و از نظر عبودیت در مرحله عالی قرار داشته باشند، ارزش شخصیت انسان بیشتر خواهد شد.
اسلام دینی است که با توجه به کمال نهایی انسان، الگوهای کامل و عینی و دست یافتنی برای بشریت قرار داده است. در زمان حیات پیامبر شخص آن حضرت طبق نص قرآنی اسوه مسلمانان بود اما پس از پیامبر طبق سفارش متواتر و قطعی پیامبر مثل حدیث ثقلین و حدیث سفینه اهل بیت آن حضرت بعد از پیامبر الگو و اسوه مردم خواهد بود. در روایات فراوانی از اسوه بودن پیامبر و اهل بیت یاد شده است. طبق احادیثی که زمین هیچ گاه از وجود حجت خالی نمی‌شود؛ بعد از پیامبر اکرم اهل بیت ایشان الگو و راهنمای بشریت به سوی خداوند هستند. حضرت رسول (ص) میفرمایند: "اهل بیت من حق را از باطل جدا میکنند و هم ایشان‌اند آن امامانی که باید به آنها اقتدا کرد"[۷۲].[۷۳]
حق اطاعت
حق اطاعت اهل بیت مانند سایر حقوقشان، منشأ الهی دارد و مثل اطاعت از خدا و رسول واجب است[۷۴] زیرا که اطاعت آنان در ردیف اطاعت الهی است. هدف از اطاعت آنها، اطاعت از خداوند است؛ آنان مردم را به اطاعت از خدا دعوت میکنند نه به اطاعت از خود[۷۵]. قرآن کریم اطاعت از اهل بیت را در ردیف اطاعت خداوند و رسولش قرار می‌دهد و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾[۷۶].
ابوحمزه ثمالی گوید: "از امام باقر (ع) پرسیدم: حق امام بر مردم چیست؟ فرمود: حق او بر آنها این است که سخنش را بشنوند و اطاعتش کنند"[۷۷]. در روایتی دیگر آمده: "رضایت خداوند در اطاعت از امام است البته کسی می‌تواند از او اطاعت کند که او را بشناسد"[۷۸].
ولایت اهل بیت جز با اطاعت از آنان به دست نمی‌آید. ولایت بدون اطاعت تنها موجب تخفیف عذاب اخروی است نه موجب تقرب به خداوند. اهل بیت (ع) مکرر در سخنانشان به شیعیان و یاران توصیه می‌کردند که ولایت ما با اطاعت همراه است تنها به ولایت ما امیدوار نباشید بلکه اهل عمل نیز باشید[۷۹].
حق نصرت
نصرت به معنی یاری کردن است؛ یاری کردن دارای مراتبی است که از مرتبه یاری قلبی یعنی همفکر بودن و همراهی قلبی تا مرتبه یاری زبانی و در نهایت یاری عملی در عرصه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی؛ به صورت فردی و اجتماعی را شامل می‌گردد.
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ﴾[۸۰]. از جمله مصادیق نصرت خداوند، نصرت پیامبر و اوصیای ایشان در امر تبلیغ دین است و با توجه به براهین قطعی عقلی و اخبار متواتره نقلی؛ ولایت الهی از وجود پیامبر (ص) به اهل بیت اختصاص دارد، بنابراین؛ اگر کسی بخواهد مورد نصرت و یاری خداوند قرار گیرد باید سعی در یاری و کمک به وجود مقدس آن حضرات نماید تا به این وسیله برای کمک و یاری از جانب خداوند قابل و لایق شود. هر قدر نصرت و یاری انسان نسبت به اهل بیت بیشتر باشد؛ نتیجه آنکه نصرت خداوند در حق او بیشتر خواهد بود[۸۱].
حق انتظار
از جمله موارد نصرت عملی اهل بیت انتظار برای آنان است، انتظار برای بازگشت آنان به عرصه معنوی، سیاسی و اجتماعی جامعه است.در تفکر شیعی انتظار موعود، به عنوان یکی از آموزه مهم شیعی مطرح بوده و در بسیاری از روایات شیعه بر ضرورت انتظار قائم آل محمد (ص) تصریح شده است. حق انتظار در دو جنبه مطرح است؛ فردی و اجتماعی[۸۲].
حقوق مالی
حق مالی امتیازی است که نظام حقوقی برای اشخاص می‌شناسد. این دسته از حقوق قابل مبادله و قیمت گذاری به پول است مانند حق مالکیت و حق انتفاع[۸۳]. مسلم است که سیاست و اقتصاد، رابطۀ تنگاتنگ دارند. ضعف سیاست، موجب ضعف اقتصاد است و ضعف اقتصاد، دلیل ضعف سیاست است. یکی از حربه‌های برنده و مهم طاغوت‌ها در هر عصری این بوده که رگ و ریشۀ اقتصاد را به دست می‌گرفتند و مردان خدا را در فشار و تنگنای اقتصادی قرار می‌دادند تا آنان را نیازمند و تسلیم خود کنند[۸۴]. غصب فدک پس از رحلت پیامبر نیز در همین راستا توجیه می‌شود، لذا اگر اقتصاد در زمان اهل بیت (ع) در دست آنان بود، حکومت نیز به دست آنان می‌شد، لکن دشمنان و غاصبان حقوق آنان، ابتدا این حق آنان را گرفتند و بعد سایر حقوق ایشان را غصب کردند. با توجه به آنچه ذکر شد و با توجه به منبع درآمد اهل بیت (ع) که در موارد زیادی به عهدۀ مسلمین است و با توجه به آثاری که پرداخت حقوق مالی می‌تواند داشته باشد، حقوق مالی در زمره حقوق اجتماعی ذکر می‌شود[۸۵].
حق انفال
انفال به‌معنای غنیمت، بخشش[۸۶]، افزون بر مقدار واجب[۸۷] یا زیاده بر اصل[۸۸]، در اصطلاح فقه امامیه به اموال خاص معصوم[۸۹] و به تعبیری دیگر اموالی که مالک خصوصی ندارد و به امام و حاکم اسلامی تعلق دارد[۹۰] انفال اطلاق می‌شود[۹۱].
پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر میان آنان بر سر تقسیم غنایم اختلاف به‌وجود آمد، از رسول خدا در این باره پرسیدند[۹۲] و آیه نخست سوره انفال نازل شد و قانون انفال را تشریع کرد: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾[۹۳].
انفال ملک رسول خدا (ص) و پس از آن حضرت، ملک ائمه (ع) است. از این رو، هر گونه تصرف در آن، بدون اذن آنان جایز نیست؛ لکن در زمان غیبت، تصرف در انفال و تملّک آن، برای شیعه بنابر قول مشهور مباح است[۹۴].
حق فیء
«فیء» به معنای رجوع و بازگشت سایه است[۹۵] و در اصطلاح، به بخشی از انفال گفته می‌شود که بدون رنج و زحمت، در اختیار جامعه اسلامی قرار گیرد[۹۶]. فیء از اموال دولت اسلامی و بیت المال محسوب می‌شود و برای تأمین زندگی اقشار آسیب‌پذیر اجتماعی و در راه خدا مصرف می‌شود. فیء، یکی از منابع مهم بیت المال در نظام اسلامی است.
فیء در اسلام، از زمان یهودیان "بنی نضیر" و بیرون رفتن آنها از مدینه آغاز شده است. به همین مناسبت، آیه ﴿وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ نازل و اموال و مستغلات بر جای مانده از یهودیان را از آن رسول خدا (رئیس حکومت) دانست[۹۷].
حق خمس
حق صله (هدیه دادن)
منابع
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، نظام امامت و رهبری
حسینی طهرانی، سید محمد حسین، امام‌شناسی
هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت
جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۱
حسینی، صادقی فدکی، انفال، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت
زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۱
نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲
مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا
محدثی، جواد، فرهنگ زیارت
محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
شکری، آرزو، حقوق اهل بیت
سید حسین دین‌پرور، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
پانویس
- ↑ محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵، ص۸۶.
- ↑ «لَا يَنْتَفِعُ عَبْدٌ بِعَمَلِهِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ بِحَقِّنَا»؛ امالی، مفید، ص ۴۴ ح ۲.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۴۲.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۸۳ ـ ۸۴.
- ↑ لسان العرب، ج۱، ص۵۴۵، «بیت».
- ↑ یوسفیان، حسن، مقاله «اهل بیت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۷۶ - ۹۵؛ رضوی و احمدی امیری، مقاله «اهل بیت»، دانشنامه امام خمینی ج۲، ص ۴۶۱ ـ ۴۷۹.
- ↑ ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان ج۱، ص ۱۰۹-۱۱۱.
- ↑ «و هر کس به خداوند پناه آورد به راهی راست راهنمایی شده است» سوره آل عمران، آیه ۱۰۱.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ «...أَوَّلُنَا كَآخِرِنَا وَ آخِرُنَا كَأَوَّلِنَا»؛ کراجکی، الرسالة العلویة، ص۴۴؛ بحارالأنوار، ج۲۵، ص۳۶۰؛ ج۲۶، ص۳۱۶.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۷۶- ۸۱.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۶۲ ـ ۷۱.
- ↑ «وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ»؛کافی، ج۱، ص۲۰.
- ↑ «عَلَيْكُمْ بِحُبِّ آلِ نَبِيِّكُمْ فَإِنَّهُ حَقُّ اللَّهِ عَلَيْكُمْ»؛ غررالحکم، ص۱۱۷.
- ↑ صدوق، أمالی، ص۴۷۶.
- ↑ «لَا يَتِمُّ الْإِيمَانُ إِلَّا بِمَحَبَّتِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ»؛ قمی‌خزاز رازی، علی بن محمد، کفایة الأثر فی النص علی الأئمة الإثنی عشر، ص۱۱۰.
- ↑ «بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد» سوره آل عمران، آیه ۳۱.
- ↑ مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت، ص ۷۷ ـ ۸۰؛ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۸۶- ۸۸.
- ↑ «(این چراغ) در خانه‌هایی (است) که خداوند رخصت داده است تا والایی یابند و نامش در آنها برده شود» سوره نور، آیه ۳۶-۳۷.
- ↑ استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة، ص۳۵۹.
- ↑ المیزان، ج۱۵، ص۱۲۶؛ فخرالدین رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۴، ص۳۹۶.
- ↑ جعفر سبحانی، مفاهیم القرآن، ج۱۰، ص۲۹۶.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۹۳- ۱۰۰.
- ↑ «مَنْ زَارَنَا فِي مَمَاتِنَا فَكَأَنَّمَا زَارَنَا فِي حَيَاتِنَا»، بحار الأنوار، ج۹۷، ص۱۲۴.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۲۱۹.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص ۱۰۴ ـ ۱۰۹.
- ↑ «و درود بر ال یاسین» سوره صافات، آیه ۱۳۰.
- ↑ «و درود بر پیامبران» سوره صافات، آیه ۱۸۱.
- ↑ «در میان جهانیان بر نوح درود باد!» سوره صافات، آیه ۷۹.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۰۹- ۱۱۰.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، ص۲۸۹-۲۹۳.
- ↑ «خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.
- ↑ ر.ک: حبیب الله صمیمی، فضائل و شناخت معصومین با لسان اهل بیت (ع)، ص۵۰.
- ↑ ر.ک: شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۱۰- ۱۱۳.
- ↑ «بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.
- ↑ شیخ صدوق، الأمالی، ص۶۵؛ عماد الدین طبری، بشارة المصطفی، ص۱۷.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۱۶- ۱۱۹.
- ↑ «أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ»؛ عیون أخبارالرضا (ع)، ج۲، ص۸۵؛ ابن شهرآشوب، مناقب، ج۳، ص۱۰۵.
- ↑ تفسیر الإمام العسکری، ص۳۳۰.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۱۹- ۱۲۱.
- ↑ «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ»؛ قطب الدین راوندی، الدعوات، ص۱۸؛ ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص۲۹.
- ↑ «...وَ أَكْثِرُوا الدُّعَاءَ بِتَعْجِيلِ الْفَرَجِ فَإِنَّ ذَلِكَ فَرَجُكُمْ»؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص۲۹۳؛ کمال الدین، ج۲، ص۴۸۵.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۲۱- ۱۲۵.
- ↑ عبد الله جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ج۳، ص۳۲.
- ↑ «و از بنده ما ایّوب یاد کن» سوره ص، آیه ۴۱.
- ↑ «أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ: شِيعَتُنَا الرُّحَمَاءُ بَيْنَهُمُ الَّذِينَ إِذَا خَلَوْا ذَكَرُوا اللَّهَ إِنَّ ذِكْرَنَا مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ إِنَّا إِذَا ذُكِرْنَا ذُكِرَ اللَّهُ...»؛ الکافی، ج۲، ص۱۸۶، ترجمه سید جواد مصطفوی، ج۳، ص۲۶۸.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۲۷- ۱۳۲.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ سوره تکاثر، آیه ۸: سپس در آن روز قطعاً از نعمت‌ها بازپرسی خواهید شد.
- ↑ شیخ طوسی، الأمالی، ص۲۷۲ و شبیه آن حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج ۲، ص۶.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۳۳- ۱۳۷.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۴۴.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان.».. سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ علامه امینی، الغدیر، ج، ص۲۹ تا ۳۴.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۴۴- ۱۵۴.
- ↑ خلیل، العین، ج۱، ص۱۰۵؛ ابن منظور، لسان العرب، ص۲۱۴.
- ↑ ر.ک: صافی گلپایگانی، لطف‌الله، نظام امامت و رهبری، ص۱۱-۱۲.
- ↑ ر.ک: حسینی تهرانی، سید محمد حسین، امام‌شناسی، ج۱۸، ص۲۰۶.
- ↑ ر.ک: میرعلی، محمد علی، اطاعت از حاکم جائر در نظام امامت و خلافت، ص ۴۴.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۶۳- ۱۶۴.
- ↑ ر.ک: سبحانی، سید محمد جعفر، مرجعیت علمی امامان، صراط، ش۱۱، زمستان ۱۳۹۲.
- ↑ «و بر ستمکاران جز زیان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۸۲.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۶۴- ۱۶۶.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۱۹.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص ۱۵۵- ۱۵۶.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۰۴؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۳۳؛ إبن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ۳۴، تحف العقول، ۴۳۰؛ الإرشاد، ج۱، ص۳۳.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۷۳- ۱۷۴.
- ↑ ر.ک: کشف المراد، ص۲۱۲-۲۳۸.
- ↑ علی بامیانی، خلافة الإمام علی، ص۱۹.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۷۵ ـ ۱۸۲؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ص ۱۳۷-۱۴۲.
- ↑ «أَهْلُ بَيْتِي يَفْرُقُونَ بَيْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الَّذِينَ يُقْتَدَى بِهِم»؛ الخصال، ج۲، ص۴۶۴.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۸۲- ۱۸۹.
- ↑ "وجوب طاعة الإمام كوجوب طاعة النبي و وجوب طاعة الله تعالی"؛ علامه حلی، الألفین، ص۲۸.
- ↑ "طاعة الإمام هي عبارة عن أمتثال أوامر الله تعالی و نواه"؛ علامه حلی، الألفین، ص۵۳.
- ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۰۵.
- ↑ «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) قَالَ:... رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ...» الکافی، ج۲، ص۱۹.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۸۹- ۱۹۱.
- ↑ «ای مؤمنان! اگر (دین) خداوند را یاری کنید او نیز شما را یاری می‌کند و گام‌هایتان را استوار می‌دارد» سوره محمد، آیه ۷.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۵-۱۹۸.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۹۹ ـ ۲۰۴.
- ↑ علی محمد یثربی، مقدمه علم حقوق، ص۱۲۱ (ماده ۴۰ ق ۲۰).
- ↑ محمدتقی عبدوس، محمد محمدی اشتهاردی، آموزه‌های اخلاقی رفتاری امامان شیعه، ص۷۰.
- ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص ۲۰۴ ـ ۲۰۵.
- ↑ لسان‌العرب، ج۱۴، ص۲۴۴؛ القاموس‌المحیط، ج۴، ص۷۹، «نفل».
- ↑ مفردات، ص۸۲۰؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۴۵، «نفل».
- ↑ التبیان، ج۵، ص۷۲؛ لسان‌العرب، ج۱۴، ص۲۴۵، «نفل».
- ↑ شرایع‌الاسلام، ج۱، ص۱۸۳؛ جواهر الکلام، ج۱۶، ص۱۱۵ـ۱۱۶.
- ↑ دراسات فی ولایة الفقیه، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۴؛ انفال و آثار آن در اسلام، ص۴۰.
- ↑ القاموس‌الفقهی، ص۳۵۸؛ الفقه الاسلامی، ج۸، ص۵۸۹۱.
- ↑ جامع البیان، مج۶، ج۹، ص۲۲۸؛ مجمع البیان، ج۴، ص۷۹۶؛ تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۲۹.
- ↑ از تو از انفال می‌پرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است پس، از خداوند پروا کنید و میانه خود را سازش دهید و اگر مؤمنید از خداوند و پیامبرش فرمان برید؛ سوره انفال، آیه۱.
- ↑ حسینی، صادقی فدکی، انفال، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۱۵ ـ ۲۳؛ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۱، ص ۷۳۳-۷۳۵؛ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۱۲۷؛ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۵۳.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، ج۱۱، ص۱۷۲۴۸؛ فرهنگ معین، ج۲، ص۲۵۹۰؛ ابن‌فارس، معجم مغائیس اللغه، ج۴، ص۴۳۵.
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۱۴۴؛ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص ۴۵۰.