آخر الزمان: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - 'ظهور' به 'ظهور')
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{مهدویت}}
{{مدخل مرتبط
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[آخر الزمان در قرآن]] - [[آخر الزمان در حدیث]] - [[آخر الزمان در نهج البلاغه]] - [[آخر الزمان در معارف دعا و زیارات]] - [[آخر الزمان در کلام اسلامی]] - [[آخر الزمان در معارف و سیره رضوی]]| پرسش مرتبط  = آخر الزمان (پرسش)}}
| موضوع مرتبط = امام مهدی
| عنوان مدخل  =  
| مداخل مرتبط = [[آخر الزمان در قرآن]] - [[آخر الزمان در حدیث]] - [[آخر الزمان در کلام اسلامی]] - [[آخر الزمان در معارف و سیره رضوی]] - [[آخر الزمان در معارف مهدویت]]
| پرسش مرتبط  = امام مهدی (پرسش)
}}


'''آخر الزمان''' [[دوره پایانی دنیا]] و مرتبط با [[بعثت]] [[پیامبر خاتم]]{{صل}} و ظهور [[امام مهدی|منجی موعود]]{{ع}} است. [[تاریخ]] دقیق آخر الزمان نامعلوم است و تنها می‌‌توان آن را به بخش واپسین روزگار که به [[قیامت]] متّصل می‌‌گردد تعریف نمود<ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
'''آخر الزمان''' عبارت است از [[دوره پایانی دنیا]] و مرتبط با [[بعثت پیامبر خاتم]] {{صل}} و ظهور منجی موعود {{ع}}. در این دوران بعد از آزمون‌های سخت، ظهور منجی رخ داده و عصر طلایی [[جهان]] شروع خواهد شد. [[آخرالزمان]] همراه با برخی از نشانه‌هاست که برخی از آنها عبارت‌اند از: بحران معنویت‏؛ وقوع اختلاف‌ها و جنگ‌های بسیار؛ ظهور دجال‏؛ خروج سفیانی‏؛ ندای آسمانی‏؛ [[نزول عیسی]]{{ع}} و.... باید توجه داشت که موضوع آخرالزمان در [[ادیان]] مختلفی همچون [[مسیحیت]]، [[یهودیت]]، زرتشتی و... مطرح شده است.


==مقدمه==
== مقدمه ==
[[دوره پایانی دنیا]] و زمان شکل‌‏گیری ظهور و [[حکومت]] [[امام مهدی|مهدی موعود]]{{ع}}‏ "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[زندگی]] [[دنیا]] است. توجه به "آخر الزمان" در [[فرهنگ]] بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ - به ویژه در [[ادیان]] ابراهیمی- به چشم می‌‏خورد. این توجه در [[فرهنگ]] [[اسلامی]] از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵.</ref>
آخر الزمان عبارت است از [[دوره پایانی دنیا]] و مرتبط با [[بعثت]] [[پیامبر خاتم]] {{صل}} و ظهور [[امام مهدی|منجی موعود]] {{ع}}. [[تاریخ]] دقیق آخرالزمان نامعلوم است و تنها می‌‌توان آن را به بخش واپسین روزگار که به [[قیامت]] متّصل می‌‌گردد تعریف نمود.


[[دوره پایانی دنیا]] و زمان شکل‌‏گیری ظهور و [[حکومت]] [[امام مهدی|مهدی موعود]]{{ع}}‏ "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[زندگی]] [[دنیا]] است. توجه به "آخر الزمان" در [[فرهنگ]] بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ - به ویژه در [[ادیان]] ابراهیمی- به چشم می‌‏خورد. این توجه در [[فرهنگ]] [[اسلامی]] از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
آخر الزمان ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[زندگی]] دنیاست. توجه به "آخرالزمان" در [[فرهنگ]] بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ ـ به ویژه در [[ادیان]] ابراهیمی ـ به چشم می‌‏خورد. این توجه در [[فرهنگ]] [[اسلامی]] از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>. این تعبیر در منابع روایی [[شیعه]]<ref>الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داوود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.</ref> [[نقل]] شده است<ref[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۰۲.</ref>.


واژه آخر الزمان در [[قرآن]] به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی در باره آن، از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن کریم]] به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده‏ و برای هریک ویژگی‌‏هایی بیان نموده است. به نظر می‌‏رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسان‏‌های آخر الزمان دانست<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>..
واژه آخرالزمان در [[قرآن]] به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی درباره آن، از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن کریم]] به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده‏ و برای هریک ویژگی‌‏هایی بیان نموده است. به نظر می‌‏رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسان‏‌های آخر الزمان دانست.


درباره آغاز شکل‌‏گیری و چگونگی انجام [[جهان]]، [[سخن]] روشنی در [[آیات]] و [[روایات]] به چشم نمی‌‏خورد؛ اما آن‏گاه که سخن از دوران آخر الزمان به میان می‌‏آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌‏شود<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>:
در [[آیات]] و [[روایات]] زمانی که سخن از دوران آخرالزمان به میان می‌‏آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌‏شود:
#ولادت و [[برانگیخته شدن]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در [[جایگاه]] واپسین فرستاده [[الهی]]<ref> {{عربی|"إِنَّهُ‏ يَأْتِي‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ نَبِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏}}، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۱۹۹، ح ۱۲؛ همچنین ر. ک: محمد بن احمد قرطبی، تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۳۰۶؛ محمد بن جریر طبری، تفسیر طبری، ج ۱، ص ۵۵۷</ref>؛  
# ولادت و برانگیخته شدن [[پیامبر اسلام]] {{صل}} در جایگاه واپسین فرستاده [[الهی]]<ref>{{متن حدیث|إِنَّهُ‏ يَأْتِي‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ نَبِي}}، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۱۹۹، ح ۱۲؛ همچنین ر.ک: محمد بن احمد قرطبی، تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۳۰۶؛ محمد بن جریر طبری، تفسیر طبری، ج ۱، ص ۵۵۷.</ref>؛  
# ظهور و [[قیام]] [[موعود]] [[نجات‌‏بخش]]، [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# ظهور و [[قیام]] [[موعود]] نجات‌‏بخش، [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>. و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی روی می‌‌دهد:
## آزمون‌های سخت و فتنه‌های آخرالزمان<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷.</ref>.
## ظهور منجی و [[جدال]] بین [[حق و باطل]]<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷.</ref>.
## غلبه حق بر باطل و عصر طلایی [[جهان]]<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳.</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۸-۳۲.</ref>


از این‌‏رو شکی نیست اینک ما در دوران "آخر الزمان" به سر می‏‌بریم. این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>:
این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌های خاص تقسیم می‌شود:
#آخرین مرحله [[زندگی]] در دنیاست. با سپری شدن این دوران، [[زندگی]] در [[دنیا]] به پایان رسیده، مرحله‌‏ای دیگر در [[نظام آفرینش]] آغاز می‏‌شود.
# دوران فاصله گرفتن [[مردم]] از [[دین]]، پر شدن [[زمین]] از [[ستم]] و [[بیداد]]؛ این مرحله که به طور ویژه در دوران غیبت آخرین حجت الهی شکل می‌گیرد در آستانه ظهور آن حضرت به اوج خود می‌رسد.
#این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌‏های خاص تقسیم می‎‏شود:
# دوران [[معنویت]] در پرتو [[حکومت]] شایستگان؛ این مرحله در پس تلاش‌های بی‌وقفه حضرت حجت {{ع}} و [[یاران]] ایشان بر روی [[زمین]] شکل می‌گیرد و پیش از آن [[خداوند]] در [[آیات]] فراوانی، این دوران را [[وعده]] داده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۰۲.</ref>.
##دورانی سراسر [[انحطاط]] [[اخلاقی]]، [[ستم]] و [[بیداد]]؛
##دورانی سرشار از [[معنویت]] در پرتو [[حکومت]] شایستگان<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.


بنیان‌‏های کلی [[باور]] به این دوران را همه [[مذاهب]] و گروه‏های بزرگ [[اسلامی]] پذیرفته‏‌اند، ولی در راستای [[وابستگی]] این دگرگونی‌‏ها به ظهور و [[قیام]] [[امام مهدی|حضرت مهدی موعود]]{{ع}} و نیز ویژگی‏‌های شخص آن [[مصلح جهانی]]، دیدگاه‏‌های ناهمگونی پدید آمده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
== ویژگی‌های آخرالزمان ==
این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است:
# آخرین مرحله [[زندگی]] در دنیاست: با سپری شدن این دوران، [[زندگی]] در [[دنیا]] به پایان رسیده، مرحله‌‏ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‏‌شود.
# این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌‏های خاص تقسیم می‎‏شود:
## دورانی سراسر انحطاط [[اخلاقی]]، [[ستم]] و [[بیداد]]؛
## دورانی سرشار از [[معنویت]] در پرتو [[حکومت]] شایستگان<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>.


[[شیعه]] دوازده ‏امامی، با بهره‌‏گیری از آموزه‌‏های [[پیشوایان]] [[معصوم]]{{عم}} [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} را [[موعود]] امت‏ها و [[حکومت]] ایشان را [[نیکوترین]] فرجام زندگانی انسان‏‌ها بر [[زمین]] می‌‏داند. در این نگاه، با ظهور [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}، افزون بر بهره‌‏مندی [[مردمان]] آن دوران، برخی از نیک‏ترین و صالح‏ترین و نیز بدترین و تبه‏کارترین انسان‏‌ها که پیشتر از [[دنیا]] رفته‏‌اند، به [[دنیا]] بازمی‌‏گردند، تا شایستگان، از برپایی [[حکومت]] [[عدل و قسط]] شادمان، و [[تبهکاران]]، از آن [[عدل]] [[جهانی]] آزرده ‏خاطر گردند<ref> ر.ک: نگارنده، بازگشت به دنیا در پایان تاریخ</ref>. و [[دنیا]]، همچنان بر مدار [[دادگری]] خواهد گشت، تا [[زندگی]] [[دنیایی]] پایان یابد.
== آخرالزمان در روایات ==
{{اصلی|آخر الزمان در حدیث}}
اصطلاح آخر الزمان در [[روایات]] [[اسلامی]] در دو معنا به کار رفته است:
# آن قسمت از زمان که از آغاز [[نبوت پیامبر اسلام]] {{صل}} تا وقوع [[قیامت]] را شامل می‌شود. در بعضی [[روایات]]، [[پیامبر اسلام]] {{صل}} به پیامبر آخر الزمان توصیف شده است<ref>بحارالأنوار، ج۹، ص ۲۸۶.</ref>. چنین اتصافی با این مطلب ارتباط دارد که وی [[خاتم الانبیاء]] بوده و [[شریعت]] وی به [[دلیل]] کامل بودن تا پایان این عالَم اعتبار دارد و او [[پیامبر]] آخرین قسمت از زمان است.
# در بسیاری از [[روایات]] [[اسلامی]] <ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص ۴۹۱؛ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۵ و عقد الدرر، ص ۹۱.</ref> اصطلاح آخر الزمان عبارت است از زمانی که در آن منجی بشریت [[مهدی موعود]] {{ع}} ظهور می‌کند <ref>صحیح ترمذی، ج۲، ص ۴۶.</ref> و رویدادهای خاصی در سه مرحله روی می‌دهد:
# آزمون‌های سخت و فتنه‌های آخر الزمان<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷.</ref>؛
# ظهور منجی و جدال بین [[حق و باطل]]<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷.</ref>؛
# غلبه حق بر باطل و عصر طلایی جهان<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳.</ref>.


[[پیشوایان]] [[معصوم]]{{عم}}، با [[الهام]] از [[وحی الهی]] و سرچشمه‏‌های آن، پیوند [[مهدویت]] و آخر الزمان را به روشنی بیان کرده‏‌اند:
در [[روایات]] و [[تفاسیر]]، بسیاری از [[نشانه‌های آخر الزمان]] از [[اشراط الساعة]] نیز شمرده شده است<ref>روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص‌۸۰ ـ۸۲‌؛ نمونه، ج۲۱، ص‌۴۴۹ ـ ۴۵۱.</ref>، از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخرالزمان به "حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره [[حیات]] بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان "الْمَلاحِمُ والْفِتَن"<ref>الفتن والملاحم فی‌ آخر الزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.</ref> و کتاب‌های مربوط به [[غیبت امام زمان]] {{ع}}<ref>الغیبه، طوسی.</ref> بررسی می‌شوند و [[اشراط الساعة]] به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در [[آستانه قیامت]]، مانند: [[طلوع خورشید از مغرب]]، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده ‌است<ref>الکشاف الموضوعی، ج۱، ص‌۹۷ ـ ۱۰۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref>


[[پیامبر خاتم|رسول اکرم]]{{صل}} فرمود: "[[دنیا]] به انجام نمی‌‏رسد؛ مگر این که [[امت]] مرا مردی [[رهبری]] کند که از [[اهل بیت]] من است و به او [[امام مهدی|مهدی]] گفته می‌‏شود"<ref> {{عربی|"لَا تَذْهَبُ‏ الدُّنْيَا حَتَّى‏ يَلِيَ‏ أُمَّتِي‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ يُقَالُ‏ لَهُ‏ الْمَهْدِيُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏}}، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۲، ح ۱۴۱؛ نیز ر. ک: [[سنن]] [[ترمذی]]، ج ۴، ص ۵۰۵؛ [[مسند]] [[احمد]]، ج ۱، ص ۳۷۷؛ [[ابن ابی شیبه]]، المصنف، ج ۱۵، ح ۱۹۴۸۴</ref>.
[[پیشوایان]] [[معصوم]] {{عم}}، با [[الهام]] از [[وحی الهی]] و سرچشمه‏‌های آن، پیوند [[مهدویت]] و آخرالزمان را به روشنی بیان کرده‏‌اند:
# [[رسول اکرم]] {{صل}} فرمود: "[[دنیا]] به انجام نمی‌‏رسد؛ مگر اینکه [[امت]] مرا مردی [[رهبری]] کند که از [[اهل بیت]] من است و به او [[مهدی]] گفته می‌‏شود"<ref> {{متن حدیث|لَا تَذْهَبُ‏ الدُّنْيَا حَتَّى‏ يَلِيَ‏ أُمَّتِي‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ يُقَالُ‏ لَهُ‏ الْمَهْدِيُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏}}، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۲، ح ۱۴۱؛ نیز ر.ک: سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۷۷؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ح ۱۹۴۸۴.</ref>.
# [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} نیز بر [[منبر]] [[مسجد کوفه]] فرمود: "اگر از [[دنیا]] بیش از یک روز باقی نماند، [[خداوند]] سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد تا اینکه مردی از خاندانم برانگیخته شود"<ref>{{متن حدیث|لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ‏ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ‏ اللَّهُ‏ ذَلِكَ‏ الْيَوْمَ‏ حَتَّى‏ يَبْعَثَ‏ اللَّهُ‏ رَجُلًا مِنِّي}}، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۶؛ نیز ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۲، ص ۲۲۷؛ سنن ابی داوود، ج ۴، کتاب المهدی، ح ۴۲۸۲.</ref>.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>


[[امام علی|امیر مؤمنان علی]]{{ع}} نیز بر [[منبر]] [[مسجد کوفه]] فرمود: "اگر از [[دنیا]] بیش از یک روز باقی نماند، [[خداوند]] سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از خاندانم برانگیخته شود" <ref>{{عربی|"لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ‏ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ‏ اللَّهُ‏ ذَلِكَ‏ الْيَوْمَ‏ حَتَّى‏ يَبْعَثَ‏ اللَّهُ‏ رَجُلًا مِنِّي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏}}، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۶؛ نیز ر.ک: [[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة]]، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۲، ص ۲۲۷؛ [[سنن ابی داوود]]، ج ۴، کتاب المهدی، ح ۴۲۸۲</ref>.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>
[[روایات]] [[معصومین]] {{عم}} نشان می‌دهد:
# با سپری شدن این دوران، بساط‍‌ [[زندگی دنیوی]] برچیده و مرحله‌ای [[جدید]] در نظام آفرینش آغاز می‌شود.
# [[آخرالزمان]] خود به دو مرحله کاملا متفاوت تقسیم می‌شود: دوران نخست که در آن [[انسان]] به مراحل پایانی انحطاط‍‌ [[اخلاقی]] می‌رسد. دوران بعد، عصر تحقق وعده‌های الهی به [[پیامبران]] و [[اولیای خدا]] است و با [[قیام]] مصلح جهانی آغاز می‌شود. کلیات [[عقاید]] مربوط‍‌ به [[آخرالزمان]] تقریبا از سوی همه فرقه‌های بزرگ [[اسلامی]] پذیرفته شده است، ولی در خصوص [[وابستگی]] این تحوّلات به ظهور [[امام مهدی|مهدی]] {{ع}} و نیز [[هویت]] او اختلاف‌نظر وجود دارد<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۳۴.</ref>.


==نشانه‌‏های آخر الزّمان‏ ==
== نشانه‌‏های آخرالزّمان‏ ==
در [[آیات]] [[قرآن]] و سخنان [[معصومان]]{{عم}} نشانه‌‏هایی برای آخر الزمان گفته شده است که در اصطلاح "علایم آخر الزمان" خوانده می‌‏شود. ختم [[نبوت]] و [[نزول]] واپسین [[شریعت]] که با ظهور [[پیامبر خاتم|پیامبر اسلام]]{{صل}} پدیدار شد، نخستین [[نشانه]] آخر الزمان به شمار می‏رود؛ لذا [[مفسران]]، مقصود از نشانه‏های [[قیامت]] را در ذیل آیه‏{{متن قرآن|فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref> پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه: ۱۸.</ref>. [[بعثت]] [[پیامبر]]{{صل}} دانسته‌‏اند که در مقایسه با [[عمر]] [[جهان]]، فاصله بسیار کمی تا [[قیامت]] دارد.
در [[آیات]] [[قرآن]] و سخنان [[معصومان]] {{عم}} نشانه‌‏هایی برای آخر الزمان گفته شده است که در اصطلاح "علایم آخر الزمان" خوانده می‌‏شود. ختم [[نبوت]] و نزول واپسین [[شریعت]] که با ظهور [[پیامبر خاتم]] {{صل}} پدیدار شد، نخستین [[نشانه]] آخر الزمان به شمار می‏رود؛ لذا [[مفسران]]، مقصود از نشانه‏های [[قیامت]] را ذیل آیه ‏{{متن قرآن|فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref> پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه ۱۸.</ref>، [[بعثت]] [[پیامبر]] {{صل}} دانسته‌‏اند که در مقایسه با [[عمر]] [[جهان]]، فاصله بسیار کمی تا [[قیامت]] دارد.


در آخر الزمان، پدیده‏‌های فراوان دیگری نیز پیش‏‌بینی شده است، که بیشتر به دوره پایانی آن "آستانه ظهور [[امام مهدی|مهدی]]{{ع}} مربوط می‌‏شود که برخی از آن‏ها بدین قرارند<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>:
در آخر الزمان، پدیده‏‌های فراوان دیگری نیز پیش‏‌بینی شده است که بیشتر به دوره پایانی آن "آستانه ظهور [[امام مهدی|مهدی]] {{ع}} مربوط می‌‏شود و برخی از آن‏ها بدین قرارند:
#'''[[بحران معنویت‏]]:''' [[پیش از ظهور]] [[امام مهدی|امام زمان]]{{ع}} جوّ [[حاکم]] بر [[جهان]]، جوّ [[ستم]]، [[گناه]] و [[فساد]] خواهد بود: {{متن قرآن|اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُّعْرِضُونَ }}<ref> هنگام حساب مردم نزدیک شده است و آنان در ناآگاهی رو گردانند؛ سوره انبیاء، آیه:۱.</ref>. در این [[آیه]]، [[مردم]] آخر الزمان، به‏ [[غفلت]] و [[اعراض]] از [[خداوند]] متّصف شده‏‌اند. در [[روایات]] نیز منظور از "[[اشراط الساعة"]] که در [[آیه]] ۱۸ [[سوره]] [[محمد]]{{صل}}، به آن اشاره شده است، رواج بیش از حدّ [[کفر]]، [[فسق]] و [[ظلم]] دانسته شده و موارد متعدّدی از آن برشمرده شده است. [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} درباره ویژگی‏‌های انسان‏‌های این دوران فرمود: "زمانی بر [[مردم]] خواهد آمد... که درهم‏‌های آنان دینشان خواهد بود و [[همّت]] ایشان شکمشان و [[قبله]] آن‏ها زنانشان. برای طلا و نقره، [[رکوع]] و [[سجود]] به جای می‌‏آورند. آنان همواره در [[سرگردانی]] و مستی خواهند بود. نه بر [[مذهب]] مسلمانی‏‌اند و نه بر مسلک [[نصرانی]]"<ref>{{عربی|"عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ إِذَا سَمِعْتَ بِاسْمِ رَجُلٍ خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَلْقَاهُ فَإِذَا رَأَيْتَهُ لَقِيتَهُ خَيْراً مِنْ أَنْ تُجَرِّبَهُ وَ لَوْ جَرَّبْتَهُ أَظْهَرَ لَكَ أَحْوَالًا دِينُهُمْ‏ دَرَاهِمُهُمْ‏ وَ هَمُّهُمْ‏ بُطُونُهُمْ‏ وَ قِبْلَتُهُمْ‏ نِسَاؤُهُمْ‏ يَرْكَعُونَ‏ لِلرَّغِيفِ‏ وَ يَسْجُدُونَ‏ لِلدِّرْهَمِ‏ حَيَارَى‏ سُكَارَى‏ لَا مُسْلِمِينَ‏ وَ لَا نَصَارَى‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏}}، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۱۶۶، ح ۳۱؛ ر. ک: صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۳۱</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''بحران معنویت‏:''' پیش از [[ظهور]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} جوّ [[حاکم]] بر [[جهان]]، جوّ [[ستم]]، [[گناه]] و [[فساد]] خواهد بود. [[پیامبر گرامی اسلام]] {{صل}} درباره ویژگی‏‌های انسان‏‌های این دوران فرمود: "زمانی بر [[مردم]] خواهد آمد ... که درهم‏‌های آنان دینشان خواهد بود و [[همّت]] ایشان شکمشان و [[قبله]] آن‏ها زنانشان. برای طلا و نقره، [[رکوع]] و [[سجود]] به جای می‌‏آورند. آنان همواره در [[سرگردانی]] و مستی خواهند بود. نه بر [[مذهب]] مسلمانی‏‌اند و نه بر مسلک [[نصرانی]]"<ref>{{متن حدیث|عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ إِذَا سَمِعْتَ بِاسْمِ رَجُلٍ خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَلْقَاهُ فَإِذَا رَأَيْتَهُ لَقِيتَهُ خَيْراً مِنْ أَنْ تُجَرِّبَهُ وَ لَوْ جَرَّبْتَهُ أَظْهَرَ لَكَ أَحْوَالًا دِينُهُمْ‏ دَرَاهِمُهُمْ‏ وَ هَمُّهُمْ‏ بُطُونُهُمْ‏ وَ قِبْلَتُهُمْ‏ نِسَاؤُهُمْ‏ يَرْكَعُونَ‏ لِلرَّغِيفِ‏ وَ يَسْجُدُونَ‏ لِلدِّرْهَمِ‏ حَيَارَى‏ سُكَارَى‏ لَا مُسْلِمِينَ‏ وَ لَا نَصَارَى}}، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۱۶۶، ح ۳۱؛ ر.ک: صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۳۱.</ref>.  
#'''[[وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار]]:''' یکی دیگر از نشانه‏‌های آخر الزمان، اختلاف‏‌ها و درگیری‌‏های فراوان میان گروه‌‏های گوناگون است: {{متن قرآن|فَاخْتَلَفَ الأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ }}<ref> آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند؛ وای بر کافران از دیدارگاه روزی سترگ!؛ سوره مریم، آیه: ۳۷.</ref>. [[روایات]]، این [[آیه]] را به ظهور فرقه‌‏های گوناگون در [[جهان اسلام]] مربوط دانسته‌‏اند که در آخر الزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌‏های بسیار خواهند شد. آیه‏{{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ}}<ref> بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون می‌آوریم باشد که آنان دریابند؛ سوره انعام، آیه: ۶۵.</ref> نیز به وقوع اختلاف‏‌ها و [[کشتار]] در آخر الزمان [[تفسیر]] شده است. در این دوران، انسان‌‏های فراوانی به کژی می‌‏گرایند، اما این گونه نیست که تمام انسان‏‌ها در مسیر [[باطل]] گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌‏ها و صفاتی که در خود پدید می‏‌آورند، از نجات‌‏یافتگان این مرحله خواهند بود. در این‏ باره وقتی [[پیامبر گرامی]]{{صل}} از چهره‏‌های [[پیروز]] این دوران یاد می‌‏کند، با شگفتی‏ تمام به [[امام علی|حضرت علی]]{{ع}} چنین می‏‌فرماید: "ای [[علی]]! بدان شگفت ‏آورترین [[مردم]] در [[ایمان]] و بزرگ‏ترین آنان در [[یقین]]، مردمی هستند که در آخر الزمان- با آنکه [[پیامبر]] خود را ندیده و از [[امام]] خود در پرده‏‌اند- به نوشته که خطی سیاه بر صفحه‌‏ای سپید است، [[ایمان]] می‌‏آورند<ref>{{عربی|"يَا عَلِيُ‏ أَعْجَبُ‏ النَّاسِ‏ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ‏ يَقِيناً قَوْمٌ‏ يَكُونُونَ‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ لَمْ‏ يَلْحَقُوا النَّبِيَ‏ وَ حُجِبَ‏ عَنْهُمُ‏ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى‏ بَيَاضٍ‏ ‏‏}}، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۸، باب ۲۵، ح ۸</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''وقوع اختلاف‌ها و جنگ‌های بسیار:''' یکی دیگر از نشانه‏‌های آخر الزمان، اختلاف‏‌ها و جنگ‌های فراوان میان گروه‌‏های گوناگون است. در این دوران، انسان‌‏های فراوانی به کژی می‌‏گرایند، اما این گونه نیست که تمام انسان‏‌ها در مسیر [[باطل]] گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌‏ها و صفاتی که در خود پدید می‏‌آورند، از نجات‌‏یافتگان این مرحله خواهند بود. در این‏ باره وقتی [[پیامبر گرامی]] {{صل}} از چهره‏‌های [[پیروز]] این دوران یاد می‌‏کند، با شگفتی‏ تمام به [[حضرت علی]] {{ع}} چنین می‏‌فرماید: "ای [[علی]]! بدان شگفت ‏آورترین [[مردم]] در [[ایمان]] و بزرگ‏ترین آنان در [[یقین]]، مردمی هستند که در آخر الزمان ـ با آنکه [[پیامبر]] خود را ندیده و از [[امام]] خود در پرده‏‌اند ـ به نوشته که خطی سیاه بر صفحه‌‏ای سپید است، [[ایمان]] می‌‏آورند<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيُ‏ أَعْجَبُ‏ النَّاسِ‏ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ‏ يَقِيناً قَوْمٌ‏ يَكُونُونَ‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ لَمْ‏ يَلْحَقُوا النَّبِيَ‏ وَ حُجِبَ‏ عَنْهُمُ‏ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى‏ بَيَاضٍ‏}}، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۸، باب ۲۵، ح ۸.</ref>.  
#'''[[ظهور دجال]]‏:''' در هر سه [[دین]] آسمانی [[یهود]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]]، ظهور فاسدترین و مخرّب‌‏ترین جریان منحط در طول [[تاریخ]]، پیش‏بینی و از خطر آن [[پرهیز]] داده شده است. [[دجّال]] که تجسّم [[کفر]]، [[فریب]] و [[گمراهی]] است، در آخر الزمان ظاهر شده، [[مردم]] را به [[پرستش]] خویش می‌‏خواند. این پدیده سرانجام به دست [[حضرت عیسی|عیسی]]{{ع}} محو و نابود خواهد شد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[ظهور دجال]]‏:''' در هر سه [[دین]] آسمانی [[یهود]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]]، ظهور فاسدترین و مخرّب‌‏ترین جریان منحط در طول [[تاریخ]]، پیش‏بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. [[دجّال]] که تجسّم [[کفر]]، [[فریب]] و [[گمراهی]] است، در آخر الزمان ظاهر شده، [[مردم]] را به [[پرستش]] خویش می‌‏خواند. این پدیده سرانجام به دست [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} محو و نابود خواهد شد.
#'''[[وقوع مصائب|وقوع مصیبت‏‌های بزرگ]]‏:''' برخی از [[آیات]]، [[عذاب]] بر [[کافران]] و گنه‏‌کاران آخر الزمان که [[نزول]] [[عذاب]] را [[انکار]] می‌‏کنند، [[تطبیق]] داده شده است: {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَّاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ  }}<ref> بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟؛ سوره یونس، آیه: ۵۰.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''وقوع مصیبت‏‌های بزرگ‏:''' برخی از [[آیات]]، [[عذاب]] بر [[کافران]] و گنه‏‌کاران آخر الزمان که نزول [[عذاب]] را [[انکار]] می‌‏کنند، تطبیق داده شده است: {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَّاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ }}<ref> بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟؛ سوره یونس، آیه ۵۰.</ref>.
#'''[[خروج سفیانی‏]]:'''بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخر الزمان در [[کشورهای اسلامی]] به [[ستم]] و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از [[مکه]]، گرفتار [[عذاب الهی]] می‏‌شود، خبر داده و [[آیه]]: {{متن قرآن|وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ  }}<ref> و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند؛ سوره سبأ، آیه: ۵۱.</ref> را درباره آن [[لشکر]] دانسته‌‏اند. در [[روایات]] [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]]، نام [[رهبر]] این [[لشکریان]]، [[سفیانی]] ذکر شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[خروج سفیانی‏]]:'''بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخر الزمان در [[کشورهای اسلامی]] به [[ستم]] و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از [[مکه]]، گرفتار [[عذاب الهی]] می‏‌شود، خبر داده و [[آیه]]: {{متن قرآن|وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ }}<ref>و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند؛ سوره سبأ، آیه ۵۱.</ref> را درباره آن [[لشکر]] دانسته‌‏اند. در [[روایات]] [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]]، نام [[رهبر]] این [[لشکریان]]، [[سفیانی]] ذکر شده است.
#'''[[ندای آسمانی]]‏:''' بنا بر [[روایات]] [[شیعه]]، [[جبرئیل]] نخستین کسی است که با [[امام مهدی|امام زمان]]{{ع}} بیعت‏ و با صدایی بلند به گونه‌‏ای که به گوش همه جهانیان برسد، این [[آیه]] را [[تلاوت]] می‌‏کند: {{متن قرآن|أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ }}<ref> فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند؛ سوره نحل، آیه:۱.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[ندای آسمانی]]‏:''' بنا بر [[روایات]] [[شیعه]]، [[جبرئیل]] نخستین کسی است که با [[امام زمان]] {{ع}} بیعت‏ و با صدایی بلند به گونه‌‏ای که به گوش همه جهانیان برسد، این [[آیه]] را [[تلاوت]] می‌‏کند: {{متن قرآن|أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ }}<ref> فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند؛ سوره نحل، آیه۱.</ref>.
#'''[[ظهور منجی|ظهور منجی بزرگ بشر]]:''' مهم‏ترین رخداد آخر الزمان، ظهور دوازدهمین [[امام]] [[شیعیان]] برای [[رهایی]] انسان‏‌ها است: {{متن قرآن|وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا }}<ref> و بگو حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بی‌گمان باطل از میان رفتنی است؛ سوره اسراء، آیه: ۸۱.</ref>. این [[آیه]] که از [[پیروزی]] چشمگیر [[حق]] بر [[باطل]] [[سخن]] می‏‌گوید، در [[روایات]]، به ظهور [[امام مهدی|مهدی]]{{ع}} [[تأویل]] شده است.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''ظهور منجی بزرگ بشر:''' مهم‏ترین رخداد آخر الزمان، ظهور دوازدهمین [[امام]] [[شیعیان]] برای [[رهایی]] انسان‏‌ها است.
#'''[[نزول عیسی]]{{ع}}:‏''' یکی از رخدادهای آخر الزمان، فرود آمدن [[حضرت عیسی|عیسی]]{{ع}} است. مفسّران با استفاده از آیات‏ {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِهَا }}<ref> و چنین است که او نشان آگاهی (به روز) رستخیز است از این روی هیچ‌گاه در آن (روز) تردید نورزید؛ سوره زخرف، آیه: ۶۱.</ref> و {{متن قرآن|وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا }}<ref> و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان می‌آورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۹.</ref> ظهور دوباره [[حضرت عیسی|عیسی]]{{ع}} در آخر الزمان را پیش‏بینی کرده‏‌اند. در [[روایات]] نیز تصریح شده است که وی در [[بیت]] المقدّس به [[نماز]] [[امام مهدی|امام زمان]]{{ع}} [[اقتدا]] و در جنگ‏های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. بر اساس این [[تفسیر]]، فرود آمدن [[حضرت عیسی|عیسی]]{{ع}}، یکی از نشانه‏‌های نزدیکی [[قیامت]] شمرده شده و از [[ایمان]] آوردن همه [[اهل کتاب]] به [[حضرت عیسی]]{{ع}} در آخر الزمان که یکی از [[فرماندهان]] [[امام مهدی|امام زمان]]{{ع}} به شمار می‌‏رود، خبر داده شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[نزول عیسی]] {{ع}}:‏''' یکی از رخدادهای آخر الزمان، فرود آمدن [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} است. در [[روایات]] تصریح شده است که حضرت عیسی {{ع}} در [[بیت المقدس]] به [[نماز]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} [[اقتدا]] و در جنگ‏های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. لذا فرود آمدن [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}}، یکی از نشانه‏‌های نزدیکی [[قیامت]] شمرده شده و از [[ایمان]] آوردن همه [[اهل کتاب]] به [[حضرت عیسی]] {{ع}} در آخر الزمان که یکی از فرماندهان [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} به شمار می‌‏رود، خبر داده شده است.
#'''[[خروج جنبنده‌‏ای از زمین‏]]:''' [[قرآن]] با رمز و ابهام از خروج جنبده‏‌ای حکایت می‌‏کند که هنگام روی‏گردانی [[مردم]] از [[معنویت]]، از [[زمین]] خارج شده، با [[مردم]] [[سخن]] می‏‌گوید: {{متن قرآن|وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ }}<ref> و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند؛ سوره نمل، آیه: ۸۲.</ref>. در [[تفاسیر]]، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده است که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‏اساس به نظر می‌‏رسد و در ظاهر، برگرفته از منابع [[اسرائیلی]] است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[خروج جنبنده‌‏ای از زمین‏]]:''' [[قرآن]] با رمز و ابهام از خروج جنبده‏‌ای حکایت می‌‏کند که هنگام روی‏گردانی [[مردم]] از [[معنویت]]، از [[زمین]] خارج شده، با [[مردم]] [[سخن]] می‏‌گوید: {{متن قرآن|وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ}}<ref>و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند؛ سوره نمل، آیه ۸۲.</ref>.
#'''[[هجوم یأجوج و مأجوج]]‏:''' قومی وحشی و [[فاسد]]، با [[تخریب]] سدّ [[ذو القرنین]]، در اندک ‏زمانی سرتاسر [[جهان]] را پر از [[ظلم]] و [[فساد]] خواهد کرد، تا آن‏که بنابر [[روایات]]، در [[عصر ظهور]] [[امام مهدی|مهدی]]{{ع}}، به طور کلّی از بین خواهد رفت: {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ}}<ref> تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند؛ سوره انبیاء، آیه: ۹۶.</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[هجوم یأجوج و مأجوج]]‏:''' قومی وحشی و [[فاسد]]، با تخریب سدّ [[ذو القرنین]]، در اندک ‏زمانی سرتاسر [[جهان]] را پر از [[ظلم]] و [[فساد]] خواهد کرد، تا آن‏که بنابر [[روایات]]، در عصر ظهور [[امام مهدی|مهدی]] {{ع}}، به طور کلّی از بین خواهد رفت: {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ}}<ref> تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند؛ سوره انبیاء، آیه ۹۶.</ref>.
#'''[[رجعت‏]]:''' در آخر الزمان، برخی از [[نیکوکاران]] و بدکاران زمان‏‌های گذشته، دوباره زنده می‏‌شوند: {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ}}<ref> و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند؛ سوره نمل، آیه: ۸۳.</ref>. این [[آیه]]، فقط به [[برانگیخته شدن]] عدّه‌‏ای از مکذّبان و نه همه آن‏ها اشاره کرده است؛ بدین [[دلیل]]، [[روایات]] و مفسّران [[شیعه]]، میان مصداق این [[آیه]] و [[قیامت]]، تفاوت قائل شده و [[آیه]] را به آخر الزمان مربوط دانسته‏‌اند که عدّه‌‏ای از [[نیکوکاران]] و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هریک نتیجه [[دنیایی]] [[اعمال]] خویش را خواهد دید<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''[[رجعت‏]]:''' در آخر الزمان، برخی از [[نیکوکاران]] و بدکاران زمان‏‌های گذشته، دوباره زنده می‏‌شوند: {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ}}<ref> و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند؛ سوره نمل، آیه ۸۳.</ref>. این [[آیه]]، فقط به برانگیخته شدن عدّه‌‏ای از مکذّبان و نه همه آن‏ها اشاره کرده است؛ بدین [[دلیل]]، [[روایات]] و مفسّران [[شیعه]]، میان مصداق این [[آیه]] و [[قیامت]]، تفاوت قائل شده و [[آیه]] را به آخرالزمان مربوط دانسته‏‌اند که عدّه‌‏ای از [[نیکوکاران]] و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هریک نتیجه [[دنیایی]] [[اعمال]] خویش را خواهد دید.
#'''[[صلح و آرامش پایدار|صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان]]:‏''' پس از [[پیروزی]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} و یارانش، [[آرامش]] و [[معنویت]] بر [[جهان]] [[حاکم]] خواهد شد: {{متن قرآن|وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref>  خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند؛ سوره نور، آیه: ۵۵.</ref> و {{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ }}<ref> موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است؛ سوره اعراف، آیه: ۱۲۸.</ref>. این [[آیات]] و [[آیات]] دیگر که از میراث‏‌بری [[صالحان]] و [[مستضعفان]] و [[جانشینی]] آنان در [[زمین]] یاد می‌‏کند،  همگی بیانگر این واقعیتند که [[سرنوشت]] این [[جهان]]، پس از جهادی [[الهی]] به [[امامت]] [[امام مهدی|امام زمان]]{{ع}} سرانجام به دست [[مؤمنان]] افتاده و جهانیان همگی در سایه [[حکومت]] [[حضرت]] در [[صلح]] و [[معنویت]] به سر خواهند برد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
# '''صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان:‏''' پس از [[پیروزی]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} و یارانش، [[آرامش]] و [[معنویت]] بر [[جهان]] [[حاکم]] خواهد شد. [[سرنوشت]] این [[جهان]]، پس از جهادی [[الهی]] به [[امامت]] [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} سرانجام به دست [[مؤمنان]] افتاده و جهانیان همگی در سایه [[حکومت]] حضرت در [[صلح]] و [[معنویت]] به سر خواهند برد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>.


==[[زندگی]] در [[آخرالزمان]]==
برخی دیگر از نشانه‌های آخرالزمان عبارت است از: [[قتل سید حسنی]]؛  اختلاف بنی عباس در ملک و ریاست<ref>کشف الغمّة، ص ۲۴۷ و ۲۵۱.</ref>؛ [[کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن]]<ref>بحارالانوار، ج۶، ص ۳۰۳.</ref>؛ [[طلوع خورشید از مغرب]]<ref>حق الیقین فی معرفة اصول الدین، ص ۱۲۶.</ref>؛ [[قتل نفس زکیه]]<ref>[[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، ص ۶۴۹.</ref>؛ خرابی [[مسجد کوفه]]؛ حلال شمرده شدن خون و مال مردم<ref>الإمام المهدی من المهد إلی الظهور، ص ۳۱۱؛ کشف الغمّه ص ۲۴۷.</ref> و ... .
*با توجه به ویژگی‏‌ها و نشانه‏‌های یاد شده و سخنان بزرگان [[دین]]، سیمای [[زندگی]] در آخر الزمان را می‏‌توان این‏گونه ترسیم کرد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>:
#'''[[دین در آخرالزمان]]‏:''' روز به ‏روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک [[دین]] را در هاله‌‏ای از غبار فرو می‌‏برند از این‌‏رو در [[جوامع]] [[انسانی]] همواره [[دین]] رو به کم‏رنگ شدن می‏‌رود و خرافه‌‏ها و انحراف‏‌های فراوانی، گریبان‌گیر آن می‌‏شود، تا این که وقتی [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} [[قیام]] کرده، غبار از چهره [[دین]] برگرفت، همگی [[گمان]] می‌‏کنند این [[دین]] جدیدی است که آن [[حضرت]] آورده است. [[امام علی|امیر مؤمنان علی]]{{ع}} این [[حقیقت]] را این‌‏گونه بیان فرمود: "ای [[مردم]]! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که [[اسلام]] چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می‌‏شود"<ref>{{عربی|"أَيُّهَا النَّاسُ‏ سَيَأْتِي‏ عَلَيْكُمْ‏ زَمَانٌ‏ يُكْفَأُ فِيهِ‏ الْإِسْلَامُ‏ كَمَا يُكْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِيه‏‏ ‏‏}}، سیّد رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
#'''[[مردان آخرالزمان]]‏:''' آزمایش‌‏های [[خداوند]] سبحانه و تعالی برای [[زنان]] و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌‏ای از [[روایات]]، به ویژه درباره مردان [[نقل]] شده است، آن‏گونه که در برخی روایت‌‏ها سخن از [[زنان]] به میان آمده است. [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: "مردی را می‏‌بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و [[گناه]] بزرگی انجام نداده است- از قبیل [[فحشا]]، کم‏‌فروشی، کلاه‏برداری و یا شرب خمر- بسیار [[غمگین]] و [[اندوهگین]] می‏‌شود"<ref>{{عربی|"وَ رَأَيْتَ‏ الرَّجُلَ‏ إِذَا مَرَّ بِهِ‏ يَوْمٌ‏ وَ لَمْ‏ يَكْسِبْ‏ فِيهِ‏ الذَّنْبَ‏ الْعَظِيمَ‏ مِنْ‏ فُجُورٍ أَوْ بَخْسِ‏ مِكْيَالٍ‏ أَوْ مِيزَانٍ‏ أَوْ غِشْيَانِ‏ حَرَامٍ‏ أَوْ شُرْبِ‏ مُسْكِرٍ كَئِيباً حَزِيناً ‏‏ ‏‏}}، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۴۰</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.
#'''[[زنان آخرالزمان‏]]:''' [[امام علی]]{{ع}} فرمود: "در [[آخر الزّمان]] و نزدیک شدن [[رستاخیز]] که بدترین زمان‏‌ها است، زنانی آشکار می‌‏شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت‏‌های خود را هویدا می‏‌سازند، به فتنه‏‌ها داخل می‏‌شوند و به سوی شهوت‌‏ها می‌‏گرایند. به لذت‏‌ها می‏‌شتابند، حرام‌‏های [[الهی]] را [[حلال]] می‌‏شمارند و در [[جهنم]] جاودانه خواهند بود<ref>{{عربی|"يَظْهَرُ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ وَ اقْتِرَابِ‏ السَّاعَةِ وَ هُوَ شَرُّ الْأَزْمِنَةِ نِسْوَةٌ كَاشِفَاتٌ عَارِيَاتٌ مُتَبَرِّجَاتٌ مِنَ الدِّينِ دَاخِلَاتٌ فِي الْفِتَنِ مَائِلَاتٌ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُسْرِعَاتٌ إِلَى اللَّذَّاتِ مُسْتَحِلَّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِي جَهَنَّمَ خَالِدَاتٌ‏‏ ‏‏}}، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۹۰</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ - ۲۳.</ref>.


==واژه‌شناسی لغوی == آخر" به بخش پایانی هر مجموعه گفته،<ref>الکلیات، ج‌۱، ص‌۸۳‌.</ref> و "زمان" در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود <ref>لسان‌العرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».۸۳‌.</ref> و مقصود از آن در اینجا روزگار و [[عمر]] [[جهان]] است. "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای "بخش پایانی [[حیات]] [[دنیا]]" است<ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
پس از [[ظهور]] این [[نشانه‌ها]] نوبت به ظهور منجی می‌رسد که از مهم‌ترین رویدادهای آخر الزمان است<ref>المیزان، ج۷، ص ۳۹۱، کتاب الفتن، ص ۶۰.</ref>. اولین حرکت [[منجی]]، [[مبارزه]] با ظلم و فساد و ریشه‌کن کردن آن است<ref>ینابیع المودة، ج۲، ص ۵۲۸.</ref>. [[نجات]] [[بشریت]] از تنگنای [[گناه]] و [[ظلم و جور]] و [[فساد]] یکی از آرمان‌های اوست که در این زمان تحقق می‌یابد، چنان که [[حضرت علی]] {{ع}} می‌فرماید: در عصر حکومت مهدی {{ع}} بساط [[زنا]]، شراب [[خواری]] و رباخواری برچیده خواهد شد<ref>منتخب الأثر، ص ۴۷۴.</ref>، بر قرار شدن و برپایی اسلام حقیقی و پرستش خداوند و [[یکتاپرستی]] در سراسر [[جهان]]<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۱۲۱.</ref> عمومیت و گستردگی [[دین]] <ref>مجمع البیان، ج۳، ص ۲۵.</ref>، عمل به [[فضایل]] و ارزش‌های دینی و اهتمام به [[احکام]] و دستورهای [[دین]] به صورت دقیق<ref>[[منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر]]، ص ۴۷۵.</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۸-۳۲.</ref>


اگر چه واژۀ «آخر الزمان» در [[قرآن]] به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی دربارۀ آن، از [[آیات قرآن]] قابل استفاده است. این تعبیر در [[منابع روایی]] [[شیعه]]<ref>الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴.</ref> و [[اهل سنت]] <ref> مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داوود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.</ref> [[نقل]] شده است. دربارۀ چگونگی شکل‌گیری و انجام [[جهان]]، [[سخن]] روشنی در [[آیات]] و [[روایات]] به چشم نمی‌خورد؛ اما گاه که سخن از این دوران به میان می‌‌آید، همواره به دو پدیدۀ بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌شود<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>:
== آخر الزمان و برپایی [[قیامت]] ==
#ولادت و [[بعثت]] [[پیامبر خاتم|پیامبر اسلام]]{{صل}} در [[جایگاه]] واپسین فرستادۀ [[الهی]]<ref>«إِنَّهُ يَأْتِي فِي آخِرِ الزَّمَانِ نَبِي‏» بحار الانوار، ج۲۶، ص۱۹۹، ح۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۶؛ تفسیر طبری، ج۱، ص۵۵۷.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>؛ 
در بسیاری از منابع [[اهل سنت]] و برخی [[جوامع حدیثی شیعه]]، نشانه‌های ظهور [[مهدی]] {{ع}} با علامت‌های نزدیک شدن برپایی قیامت آمیخته شده است و حتی گاهی اصل [[ظهور مهدی]] {{ع}} به عنوان "علامت [[قیامت]]" یاد می‌شود. به طور کلی، صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت بابی با عنوان [[اشراط الساعة]] گشوده‌اند<ref>بحار الأنوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۴۸.</ref>. البته اگر چه مضمون این [[روایات]]، مطالب مشترک بسیاری با روایات آخر الزمان دارد و بسیاری از علائم در هر دو دسته از [[روایات]] ذکر شده است، ولی همواره مسئله آخر الزمان به صورت آشکاری، از [[قیامت]] تفکیک شده است؛ زیرا آخر الزمان ناظر به قسمت پایانی همین عالم است ولی [[اشراط الساعة]] [[نشانه‌های برپایی قیامت]] است<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۸-۳۲.</ref>.
# ظهور و [[قیام]] [[موعود]] [[نجات]] بخش، [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} <ref> الغیبة للطوسی، ص۱۷۸ و ۱۸۰؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۵۳.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>.


نخست آنکه آخرین مرحلۀ [[زندگی]] در دنیاست؛ یعنی، با سپری شدن این دوران، [[زندگی]] در [[دنیا]] به پایان رسیده، مرحله‌ای دیگر در [[نظام آفرینش]] آغاز می‌شود<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>.
== [[زندگی]] در [[آخرالزمان]] ==
با توجه به ویژگی‏‌ها و نشانه‏‌های آخرالزمان و سخنان بزرگان [[دین]]، سیمای [[زندگی]] در آخر الزمان را می‏‌توان این‏گونه ترسیم کرد:
# '''[[دین در آخرالزمان]]‏:''' روز به ‏روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک [[دین]] را در هاله‌‏ای از غبار فرو می‌‏برند از این‌‏رو در [[جوامع]] [[انسانی]] همواره [[دین]] رو به کم‏رنگ شدن می‏‌رود و خرافه‌‏ها و انحراف‏‌های فراوانی، گریبان‌گیر آن می‌‏شود، تا اینکه وقتی [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} [[قیام]] کرده، غبار از چهره [[دین]] برگرفت، همگی [[گمان]] می‌‏کنند این [[دین]] جدیدی است که آن حضرت آورده است. [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} این [[حقیقت]] را این‌‏گونه بیان فرمود: "ای [[مردم]]! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که [[اسلام]] چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می‌‏شود"<ref>{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ‏ سَيَأْتِي‏ عَلَيْكُمْ‏ زَمَانٌ‏ يُكْفَأُ فِيهِ‏ الْإِسْلَامُ‏ كَمَا يُكْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِيه‏‏‏‏}}، سیّد رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳.</ref>.
# '''[[مردان آخرالزمان]]‏:''' آزمایش‌‏های [[خداوند]] سبحانه و تعالی برای [[زنان]] و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌‏ای از [[روایات]]، به ویژه درباره مردان [[نقل]] شده است، آن‏گونه که در برخی روایت‌‏ها سخن از [[زنان]] به میان آمده است. [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: "مردی را می‏‌بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و [[گناه]] بزرگی انجام نداده است ـ از قبیل [[فحشا]]، کم‏‌فروشی، کلاه‏برداری و یا شرب خمر ـ بسیار [[غمگین]] و [[اندوهگین]] می‏‌شود"<ref>{{متن حدیث|وَ رَأَيْتَ‏ الرَّجُلَ‏ إِذَا مَرَّ بِهِ‏ يَوْمٌ‏ وَ لَمْ‏ يَكْسِبْ‏ فِيهِ‏ الذَّنْبَ‏ الْعَظِيمَ‏ مِنْ‏ فُجُورٍ أَوْ بَخْسِ‏ مِكْيَالٍ‏ أَوْ مِيزَانٍ‏ أَوْ غِشْيَانِ‏ حَرَامٍ‏ أَوْ شُرْبِ‏ مُسْكِرٍ كَئِيباً حَزِيناً‏‏}}، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۴۰.</ref>.
# '''[[زنان آخرالزمان‏]]:''' [[امام علی]] {{ع}} فرمود: "در آخر الزّمان و نزدیک شدن [[رستاخیز]] که بدترین زمان‏‌ها است، زنانی آشکار می‌‏شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت‏‌های خود را هویدا می‏‌سازند، به فتنه‏‌ها داخل می‏‌شوند و به سوی شهوت‌‏ها می‌‏گرایند. به لذت‏‌ها می‏‌شتابند، حرام‌‏های [[الهی]] را [[حلال]] می‌‏شمارند و در [[جهنم]] جاودانه خواهند بود<ref>{{متن حدیث|يَظْهَرُ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ وَ اقْتِرَابِ‏ السَّاعَةِ وَ هُوَ شَرُّ الْأَزْمِنَةِ نِسْوَةٌ كَاشِفَاتٌ عَارِيَاتٌ مُتَبَرِّجَاتٌ مِنَ الدِّينِ دَاخِلَاتٌ فِي الْفِتَنِ مَائِلَاتٌ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُسْرِعَاتٌ إِلَى اللَّذَّاتِ مُسْتَحِلَّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِي جَهَنَّمَ خَالِدَاتٌ‏‏}}، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۹۰.</ref>.<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>


دوم: این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌های خاص تقسیم می‌شود<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>:
== آخرالزمان در ادیان گوناگون ==
#دوران فاصله گرفتن [[مردم]] از [[دین]]، پر شدن [[زمین]] از [[ستم]] و [[بیداد]]؛ این مرحله که به طور ویژه در [[دوران غیبت]] آخرین [[امام مهدی|حجت الهی]]{{ع}} شکل می‌گیرد [[در آستانه ظهور]] آن [[حضرت]] به اوج خود می‌رسد<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>.
در [[ادیان ابراهیمی]]، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سرتاسر [[جهان]] پیش‌بینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق می‌شود<ref>کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و‌۷: ۱۳ و ۲۷.</ref> در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده<ref>کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.</ref> و [[مکاشفه]] [[یوحنا]] به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] تحت [[حاکمیت]] [[مؤمنان]] اشاره شده است<ref>کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص‌۱۱۳ و ۱۳۳.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref>
#دوران [[معنویت]] در پرتو [[حکومت]] شایستگان؛ این مرحله در پس تلاش‌های بی‌وقفه [[امام مهدی|حضرت حجت]]{{ع}} و [[یاران]] ایشان بر روی [[زمین]] شکل می‌گیرد و پیش از آن [[خداوند]] در [[آیات]] فراوانی، این دوران را [[وعده]] داده است<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳، ص ۱۰۲.]</ref>.


==آخر الزمان در [[قرآن]] ==
# '''در میان [[مسیحیان]]''' از دورانی سخن گفته می‌‌شود که در آن بازگشت [[حضرت عیسی]] {{ع}} روی خواهد داد. [[رجعت]] [[مسیح]] در [[کتاب مقدس]] بیش از سیصد بار ذکر شده است و چندین باب کامل به این موضوع اختصاص دارد<ref>انجیل متی۲۴ و ۲۵، انجیل مرقس ۱۳، انجیل لوقا ۲۱.</ref>. طبق [[عقیده]] ایشان، مسیح دوباره در آخرالزمان می‌‌آید و برنامه [[نجات]] را کامل خواهد کرد<ref>یوحنا ۴:۴۲ عبرانیان۹:۲۸.</ref>. همچنین در [[کتاب مقدس]] برای ظهور منجی که همان آمدن مسیح است نشانه‌هایی ذکر شده است که عبارت‌اند از اینکه: مسیح زمانی ظهور می‌‌کند که [[مردم]] مجرم‌اند و [[ظلم]] [[دنیا]] را فرا گرفته است<ref>اشعیا ۴۸:۱۱.</ref>. قوم‌ها و ممالک [[جهان]] با یکدیگر به [[ستیز]] برخواهند خاست و در جاهای مختلف، قحطی و [[زمین]] لرزه روی خواهد داد<ref>متی۲۴:۷ به بعد.</ref> ... . همچنین از وقایعی در کتاب مقدس نام برده شده که قبل از ظهور [[عیسی]] به وقوع می‌‌انجامد که یکی از آنها [[ظهور دجال]] است<ref>یوحنا۲:۱۸؛ تسالونیکیان۱:۷ـ ۸.</ref>.
{{همچنین ببینید|آخر الزمان در قرآن}}
# '''در [[دین یهود]]''' هم بارها به روزهای آخر یا روز [[خداوند]] ([[یوم]] یهوه) اشاره شده و آن دورانی است که در آن عظمت ملی [[یهود]] به آخرین حدّ اعتلای خود خواهد رسید و گناه کاران نابود خواهند شد<ref>عاموس ۵:۱۸ـ ۲۰، ۲:۱۲ـ ۱۷.</ref>، روز خداوند روزی است که [[سیر]] [[تاریخ]] جهان به نقطه غایت و کمال خود می‌‌رسد<ref>اشعیاء۵۲:۱۳ و ۵۳:۱۲.</ref>. [[اعتقاد]] عموم بر این است که ماشیح از نسل [[پادشاه]] [[داوود]] خواهد بود و در ادبیات دانشمندان یهود ملقب به فرزند [[داوود]] است<ref>خدا، جهان ، انسان و ماشیح در آموزه‌های یهود، ص ۲۵۹.</ref>. [[زمان ظهور]] ماشیح به واسطه بروز ناراحتی‌های [[سیاسی]] که به جنگ‌های سخت منجر خواهد گردید، مشخص خواهد شد. چنان که گفته شده است: هر وقت ببینی که [[دولت‌ها]] با هم به [[جنگ]] می‌‌پردازند [[منتظر]] قدوم ماشیح باش<ref>پیدایش۱۴.</ref>. اما وضعی که جهان زیر دستِ ماشیح خواهد داشت به [[بهترین]] وجه توصیف شده است که شفای بیماران<ref>حزقیال۴۷:۹</ref>، پر ثمر شدن میوه‌های درختان<ref>حزقیال۴۷:۱۲.</ref>، آباد شدن ویرانی‌ها<ref>حزقیال۱۶:۵۵.</ref> ... از جمله وقایع این دوران است.
واژه "آخر الزمان" در [[قرآن]] به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی درباره این موضوع از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن]] به طور کلی، جهانیان را به دو بخش {{متن قرآن|الأَوَّلِینَ }}<ref> پیشینیان؛ سوره واقعه، آیه ۱۳.</ref> و {{متن قرآن|الآخِرِينَ}}<ref> پسینیان؛ سوره واقعه، آیه ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|الْمُسْتَأْخِرِينَ }}<ref> پیشینیان؛ سوره حجر، آیه ۲۴.</ref>افزون بر آن، آیاتی در [[قرآن]] از میراث‌بری [[زمین]] به وسیله [[صالحان]] و [[مستضعفان]]، [[پیروزی]] نهایی [[حق]] بر [[باطل]] و گسترش [[اسلام]] در سرتاسر [[جهان]] [[سخن]] می‌گوید که پس از وقوع [[بلاها]] و فتنه‌های بسیار محقق می‌شود.
# '''در [[آیین زردشت]]''' نیز به ظهور [[مصلح]] و [[منجی آخرالزمان]] تأکید شده است. در [[کیش]] [[زردشتی]] این مسئله با توجه به [[اعتقادات]] ایشان، به نحو خاصی مطرح می‌‌شود. در این [[آیین]]، یک [[قدرت]] کیهانی یا [[روح]] خیر به نام اهورامزدا و یک قدرت کیهانی متضاد یا روح بزرگ [[شر]] به نام اهریمن [[خودنمایی]] می‌‌کند. در طول [[تاریخ]]، این دو نیرو با هم تا [[آخرالزمان]] در [[ستیز]] هستند و در آن [[زمان]] خوبی بر [[شرّ]] [[غلبه]] می‌‌کند و دوره [[صلح]] و [[پاکی]] و اعتلای اهورامزدا فرا می‌‌رسد و با ظهور [[سوشیانس]]، آخرالزمان آغاز می‌‌شود<ref>تاریخ جامع [[ادیان]]، ص ۳۱۸.</ref>. واژه فرشوکرتی (کامل‌سازی جهان) یکی از اصطلاحاتی است که در گاهان<ref>سین۳۰ بند۹.</ref> آمده است و اشاره به موضوع آخرالزمان دارد<ref>اوستا، ج۱، ص ۴۰۵ـ ۴۳۰.</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۸-۳۲.</ref>
# '''در [[آیین]] هندوان''' نیز هر دوره [[انسانی]] به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی [[معنویت]] اولیه است و از آن، به عصر [[ظلمت]] (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی [[جوامع]] [[انسانی]] و ازبین رفتن [[شرارت‌ها]]، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص‌۱ و اوپانیشاد، ص‌۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.</ref>. در متون بودایی نیز از این دوره، [[سخن]] به میان آمده است<ref>بودا، ص‌۵۱۸ و ۵۱۹‌؛ علی و پایان تاریخ، ص‌۲۳.</ref>.
# '''در میان مکاتب بشری،''' پیش‌بینی "مارکس" از [[مدینه]] [[کمونیستی]] همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از [[دولت]] را ارائه می‌دهد<ref>مارکس و مارکسیسم، ص‌۹۱ ـ ۹۴.</ref>. پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی [[تمدن]] مادی [[غرب]] و ظهور مجدد [[حق]] و [[حقیقت]] که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و [[ادیان]] ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص‌۲، ۲۰، ۵۵‌، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص‌۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.</ref> نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" [[پیروزی]] نهایی [[نظام]] غربی و [[حاکمیت]] [[ابدی]] آن بر سرتاسر [[جهان]] را پیش‌بینی کرده است<ref>«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص‌۲۲.</ref> و نظریه"برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" [[جنگ]] جهانی تمدن‌ها و [[نظم]] جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از [[جهان]]، پیش‌بینی می‌کند<ref>برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵ و ۵۱۶‌.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref>


{{متن قرآن|قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ }}<ref> موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است؛ سوره اعراف، آیه ۱۲۸.</ref>؛
== پرسش مستقیم ==
 
{{پرسش‌های وابسته}}
{{متن قرآن|وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref> خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند؛ سوره نور، آیه ۵۵.</ref>؛
 
{{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ }}<ref> و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم؛ سوره قصص، آیه ۵.</ref>؛
 
{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا }}<ref> اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس؛ سوره فتح، آیه ۲۸.</ref>؛
 
و... این [[آیات]] با [[دوره پایانی دنیا]] [[ارتباط]] دارند<ref>قیام وانقلاب مهدی، ص‌۵ و ۶‌.</ref>؛
 
و برخی از [[نشانه‌های قیامت]] که از آن به [[اشراط الساعة]] تعبیر شده {{متن قرآن|فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ }}<ref>پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه ۱۸. </ref> نیز در این بخش واقعند.<ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
 
==اصطلاح "الیوم‌ الآخر" در [[قرآن]] ==
تعبیر "الیوم‌ الآخر" که در [[قرآن]] فراوان به کار رفته، با [[جهان]] [[آخرت]] مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن [[جهان]]، در پی [[حیات]] [[دنیایی]]، سرانجامِ نهایی آن است <ref> التحقیق، ج‌۱، ص‌۴۶، «أخر».</ref>؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخر الزمان" مربوط نمی‌شود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در [[تاریخ]] انقراض [[دنیا]] [[اختلاف]] فراوانی وجود دارد <ref>هزاره‌گرایی، ص‌۲۱.</ref> و [[قرآن]] نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن [[پرهیز]] کرده:
#{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ }}<ref> بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است؛ سوره لقمان، آیه ۳۴.</ref>.
#{{متن قرآن|يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا}}<ref>مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد؛ سوره احزاب، آیه ۶۳.</ref>.
#{{متن قرآن|وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ }}<ref> و بزرگوار است آنکه فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید؛ سوره زخرف، آیه ۸۵.</ref>.
 
==[[آخر الزمان در حدیث]] ==
{{همچنین ببینید|احادیث آخر الزمان}}
{{همچنین ببینید|آخر الزمان در حدیث}}
* اصطلاح آخر الزمان در [[روایات]] [[اسلامی]] در دو معنا به کار رفته است:
# آن قسمت از زمان که از آغاز [[نبوت پیامبر اسلام]]{{صل}} تا وقوع [[قیامت]] را شامل می‌شود. در بعضی [[روایات]]، [[پیامبر اسلام]]{{صل}} به [[پیامبر آخر الزمان]] توصیف شده است<ref>بحارالأنوار، ج۹، ص ۲۸۶.</ref>. چنین اتصافی با این مطلب [[ارتباط]] دارد که وی [[خاتم الانبیاء]] بوده و [[شریعت]] وی به [[دلیل]] کامل بودن تا پایان این عالَم اعتبار دارد و او [[پیامبر]] آخرین قسمت از زمان است.
# در بسیاری از [[روایات]] [[اسلامی]] <ref>المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص ۴۹۱؛ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۵ و عقد الدرر، ص ۹۱</ref> اصطلاح آخر الزمان عبارت است از زمانی که در آن [[منجی بشریت]] [[مهدی موعود]]{{ع}} ظهور می‌کند <ref>صحیح ترمذی، ج۲، ص ۴۶</ref> و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی روی می‌دهد:
::* [[آزمون‌های سخت آخر الزمان|آزمون‌های سخت]] و [[فتنه‌های آخر الزمان]]<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷</ref>؛
::* [[ظهور منجی]] و [[جدال بین حق و باطل]]<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷</ref>؛
::* [[غلبه حق بر باطل]] و [[عصر طلایی جهان]]<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳</ref>.
* در [[روایات]] و [[تفاسیر]]، بسیاری از [[نشانه‌های آخر الزمان]] از [[اشراط الساعة]] نیز شمرده شده است؛<ref>روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص‌۸۰ ـ۸۲‌؛ نمونه، ج۲۱، ص‌۴۴۹ ـ ۴۵۱.</ref> از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخر الزمان به "حوادث و [[تحولات اجتماعی]] در واپسین دوره [[حیات]] بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان "[[الملاحم و الفتن|الْمَلاحِمُ والْفِتَن]]" <ref>الفتن والملاحم فی‌ آخر الزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.</ref> و کتاب‌های مربوط به [[غیبت امام زمان]]{{ع}} <ref>الغیبه، طوسی.</ref> بررسی می‌شوند و [[اشراط الساعة]] به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در [[آستانه قیامت]]، مانند: [[طلوع خورشید از مغرب]]، [[پوشیده شدن آسمان از دود]]، [[تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان]]، [[متلاشی شدن کوه‌ها]] و... محدود شده ‌است<ref>الکشاف الموضوعی، ج۱، ص‌۹۷ ـ ۱۰۲.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
 
==آخر الزمان و [[ظهور منجی]] ==
{{همچنین ببینید|ظهور منجی}}
{{همچنین ببینید|نشانه‌های ظهور}}
* [[امام رضا]]{{ع}} از [[پیامبر خاتم|پیامبر]]{{صل}} [[نقل]] می‌کند که زمان [[قیام موعود]]، مانند [[قیامت]] است که کسی جز [[خداوند]] آن را نمی‌داند و فرا نمی‌رسد مگر ناگهانی <ref>مکیال المکارم، ج۲، ص ۱۶۰.</ref> با این حال در [[روایات]] [[اسلامی]] برای این دوران، نشانه‌هایی بیان شده است که به [[نشانه‌های آخر الزمان]] معروف است و از این لحاظ [[ظهور موعود]] به [[قیامت]] [[تشبیه]] شده است؛ زیرا همچنان که [[قیامت]] علائمی دارد "[[اشراط الساعة]]"، [[ظهور موعود]] نیز دارای نشانه‌هایی است که قبل از آن رخ می‌دهد <ref>کمال الدین و تمام النعمة، ص ۵۸۸</ref> در بعضی از کتاب‌ها هم این [[نشانه‌ها]] به "[[علائم ظهور]]" معروف‌اند <ref>کتاب الغیبة، ص ۳۴۰</ref> و این بدان علت است که یکی از رویدادهای مهم این عصر همان [[ظهور منجی]] می‌باشد. برخی از این [[نشانه‌ها]] عبارت‌اند از:
# [[خروج سفیانی]] <ref>کتاب الغیبة، ص ۳۰۴</ref>؛
# [[قتل سید حسنی]]؛
# [[اختلاف بنی عباس در ملک و ریاست]]<ref>کشف الغمّة، ص ۲۴۷ و ۲۵۱</ref>؛
# [[کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن]]<ref>بحارالانوار، ج۶، ص ۳۰۳</ref>؛
# [[طلوع خورشید از مغرب]]<ref>حق الیقین فی معرفة اصول الدین، ص ۱۲۶</ref>؛
# [[قتل نفس زکیه]]<ref>[[شیخ صدوق]]، [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]]، ج۲، ص ۶۴۹</ref>؛
# [[خرابی مسجد کوفه]]؛
# [[خروج یمانی]]؛
# [[حلال شمرده شدن خون و مال مردم]]<ref>الإمام المهدی من المهد إلی الظهور، ص ۳۱۱؛ کشف الغمّه ص ۲۴۷</ref>؛
# [[خروج دجال]]<ref>بحارالانوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۲۱</ref> (که در [[روایات اسلامی]] آمده است وی چهل روز در [[زمین]] درنگ می‌‌کند <ref>اصول الدین، ص ۲۰۱؛ شعب الایمان،ج۱، ص ۳۰۸</ref> و بسیاری از افراد [[سست ایمان]] به او گرایند و این به علت کارهای خارق‌العاده‌ای است که انجام می‌دهد)<ref>الملاحم والفتن، ص ۹۷</ref>.
* [[پس از ظهور]] این [[نشانه‌ها]] نوبت به [[ظهور منجی]] می‌رسد که از مهم‌ترین [[رویدادهای آخر الزمان]] می‌باشد. <ref>المیزان، ج۷، ص ۳۹۱، کتاب الفتن، ص ۶۰</ref>. اولین حرکت [[منجی]]، [[مبارزه با ظلم و فساد]] و ریشه‌کن کردن آن است <ref>ینابیع المودة، ج۲، ص ۵۲۸</ref>. [[نجات]] [[بشریت]] از تنگنای [[گناه]] و [[ظلم و جور]] و [[فساد]] یکی از آرمان‌های اوست که در این زمان تحقق می‌یابد، چنان که [[حضرت علی]]{{ع}} می‌فرماید: در [[عصر حکومت مهدی]]{{ع}} بساط [[زنا]]، شراب [[خواری]] و رباخواری برچیده خواهد شد <ref>منتخب الأثر، ص ۴۷۴</ref>، بر قرار شدن و برپایی [[اسلام حقیقی]] و [[پرستش خداوند]] و [[یکتاپرستی]] در سراسر [[جهان]] <ref>البرهان فی تفسیر القرآن،ج۲، ص ۱۲۱</ref> عمومیت و گستردگی [[دین]] <ref>مجمع البیان، ج۳، ص ۲۵</ref>، عمل به [[فضایل]] و [[ارزش‌های دینی]] و اهتمام به [[احکام]] و دستورهای [[دین]] به صورت دقیق <ref>[[منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر]]، ص ۴۷۵</ref>.
 
==آخر الزمان و [[برپایی قیامت]]==
در بسیاری از منابع [[اهل سنت]] و برخی [[جوامع حدیثی شیعه]]، [[نشانه‌های ظهور مهدی]]{{ع}} با علامت‌های نزدیک شدن [[برپایی قیامت]] آمیخته شده است و حتی گاهی اصل [[ظهور مهدی]]{{ع}} به عنوان "علامت [[قیامت]]" یاد می‌شود. به طور کلی، صاحبان [[جوامع حدیثی اهل سنت]] بابی با عنوان [[اشراط الساعة]] گشوده‌اند <ref>بحار الأنوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۴۸</ref>. البته اگر چه مضمون این [[روایات]]، مطالب مشترک بسیاری با [[روایات آخر الزمان]] دارد و بسیاری از علائم در هر دو دسته از [[روایات]] ذکر شده است، ولی همواره مسئله آخر الزمان به صورت آشکاری، از [[قیامت]] تفکیک شده است؛ زیرا آخر الزمان ناظر به قسمت پایانی همین عالم است ولی [[اشراط الساعة]] [[نشانه‌های برپایی قیامت]] می‌باشد <ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]] ص ۲۸-۳۲.</ref>.
 
==محدوده آخر الزمان==
محدوده آخر الزمان به دقت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از [[روایات]]<ref>بحارالأنوار، ج‌۴۰، ص‌۱۷۷؛ ج‌۲، ص‌۸۷‌؛ ج‌۹، ص‌۳۱۹؛ ج‌۱۲، ص‌۲۸۲؛ ج‌۱۴، ص‌۸۳ و ۸۴‌؛ ج‌۱۵، ص‌۲۰۳؛ ج‌۱۶، ص‌۱۸ ـ ۲۱؛ ج‌۲۰، ص‌۲۲۲؛ ج‌۲۱، ص‌۳۱۷ و ۳۵۱.</ref> می‌توان [[بعثت پیامبر خاتم]] را سرآغاز دوره "آخر الزمان" دانست<ref>التحریر والتنویر، ج‌۲۶، ص‌۱۰۴.</ref>؛ البته در بیش‌تر [[روایات]]، آخر الزمان به دوره پایانی که با [[ظهور مهدی]]{{ع}} مقارن است، اطلاق شده است. [[بشر]] به مقتضای [[حبّ]] ذات و [[طبیعت]] جست و جو گر خود، همواره به سرانجام [[دنیا]] می‌اندیشیده است <ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۱، ص‌۳۰۳.</ref> همه [[ادیان الهی]] و بیش‌تر مکاتب بشری، درباره [[پایان تاریخ]]، اظهار نظر کرده‌اند<ref>نجات بخشی در ادیان، ص‌۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵و۲۵.</ref> در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخر الزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛<ref>هزاره‌گرایی، ص‌۲۵.</ref> ولی اغلب بر این امر [[اتفاق نظر]] است که پایان کار [[بشر]]، روشن و سعادت‌آمیز است<ref>نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۳ و ۱۴.</ref>. در تمام [[فرقه‌ها]] و [[مذاهب اسلامی]]، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند [[بشر]] [[پیش‌بینی]] شده است<ref>قیام و انقلاب مهدی، ص‌۵‌.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
 
==آخر الزمان در آیین‌های دیگر ==
{{همچنین ببینید|موعودباوری}}
* در [[ادیان ابراهیمی]]، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر [[دوره طلایی بشر]] در [[پایان تاریخ]]، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سرتاسر [[جهان]] [[پیش‌بینی]] شده که به وسیله "[[مشیح]]" محقّق می‌شود<ref>کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و‌۷: ۱۳ و ۲۷.</ref> در [[عهد]] [[جدید]] نیز به این مطلب پرداخته شده <ref>کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.</ref> و [[مکاشفه]] [[یوحنا]] به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] تحت [[حاکمیت]] [[مؤمنان]] اشاره شده است <ref>کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص‌۱۱۳ و ۱۳۳.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
*در ميان [[مسيحيان]] از دورانى سخن گفته مى‌شود كه در آن بازگشت [[حضرت عيسى]]{{ع}} روى خواهد داد. [[رجعت مسيح]] در كتاب [[مقدس]] بيش از سيصد بار ذكر شده است و چندين باب كامل به اين موضوع اختصاص دارد. <ref>انجيل متى۲۴ و ۲۵، انجيل مرقس ۱۳، انجيل لوقا ۲۱</ref>. حتى بعضى ادعا كرده‌اند كه درك صحيح [[رجعت مسيح]]، كليد كتاب [[مقدس]] است <ref>الاهيات مسيحى، ص ۳۲۷</ref>. طبق عقيده ايشان، مسيح دوباره در آخر الزمان مى‌آيد و برنامه [[نجات]] را كامل خواهد كرد <ref>يوحنا ۴:۴۲ عبرانيان ۹:۲۸</ref> آنان بر اين باورند كه در [[بازگشت مسيح]]، [[جهان]] روى [[سعادت]] را خواهد ديد و [[جهان]] پس از ظهور آن [[منجى]] در [[صلح]] و صفاى كامل به سر خواهد برد <ref>اشعيا۲:۷</ref>. و [[جنگ]] و [[خون]] ريزى از [[جهان]] رخت برمى‌بندد و امتى بر امتى شمشير نخواهد كشيد <ref>اشعيا۲:۴</ref>. در [[فرهنگ]] مسيحى و كتاب [[مقدس]] [[اعتقاد]] [[غلبه]] [[حق]] بر [[باطل]] در اين دوران روشن است <ref>يوحنا۴: ۴۲</ref> و از ديدگاه ايشان منجى كل، [[مسيح]] مى‌باشد. <ref>اشعيا۲:۷ مرقس۹:۱۱ـ ۱۳</ref> و اوست كه پايان [[جهان]] را بسيار نزديك مى‌ديد و [[مردمان]] را به [[توبه]] و بازگشت به سوى [[خدا]] [[دعوت]] مى‌كرد و مى‌گفت تنها كسانى بخشوده و [[رستگار]] خواهند شد كه پيش از رسيدن آن روز، خود را از [[گناه]] شسته و شايسته برخوردارى از [[رحمت]] الهى باشند<ref>مرقس۱:۱۴ـ ۱۵، متى ۳:۲و۶</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]] ص ۲۸-۳۲.</ref>.
*در دين [[يهود]] هم بارها به روزهاى آخر يا روز [[خداوند]] "يوم يهوه" اشاره شده كه دورانى است كه در آن [[عظمت]] ملى يهود به آخرين حدّ اعتلاى خود خواهد رسيد و [[گناه]] كاران نابود خواهند شد <ref>عاموس۵:۱۸ـ ۲۰، ۲:۱۲ـ ۱۷</ref>) و پادشاهى از [[نسل]] يسى "[[پدر]] [[داوود]]" كه [[روح]] [[خداوند]] بر او قرار گرفته و حكيم و [[خداترس]] است، ظهور خواهد كرد و [[جهان]] را از [[عدل]] و خير و بركت، پُر خواهد نمود؛ چنان كه گرگ با برّه سكونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابيد <ref>عاموس۱۱: ۱ـ۸؛ هوشع۲:۲۰ـ ۲۵؛ ميكاه۵:۲ـ۶؛ ارميا ۲۳:۵ـ۶؛ حزقيال ۱۱:۱۷ـ۲۰، ملاكى۳:۱ـ۶ و ۴4:۵</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]] ص ۲۸-۳۲.</ref>.
* در متون زرتشتی "از آیین‌های باستان" به صراحت از [[دوره طلایی بشر]] در [[پایان جهان]] یاد شده که به [[آشوب‌ها]] و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین [[منجی]] "[[سوشیانس]]" محقّق می‌شود<ref>اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب‌۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب‌۱۰ ـ ۱۷ و فروردین، ب‌۱۲۹؛ نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۳ ـ ۷۱.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>. در آيين [[زردشت]] به [[ظهور مصلح]] و [[ظهور منجى|منجى]] آخر الزمان تأكيد شده است. در كيش زردشتى اين مسئله با توجه به [[اعتقادات]] ايشان، به نحو خاصى مطرح مى‌شود. در اين آيين، يك [[قدرت]] كيهانى يا [[روح]] خير به نام "اهورامزدا" و يك [[قدرت]] كيهانى متضاد يا [[روح]] بزرگ [[شر]] به نام "اهريمن" خودنمايى مى‌كند. در طول تاريخ، اين دو نيرو با هم تا آخر الزمان در ستيز هستند و در آن زمان خوبى بر [[شرّ]] [[غلبه]] مى‌كند و دوره [[صلح]] و پاكى و اعتلاى اهورامزدا فرا مى‌رسد و با ظهور [[سوشيانس]]، آخر الزمان آغاز مى‌شود <ref>تاريخ جامع اديان، ص ۳۱۸</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]] ص ۲۸-۳۲.</ref>.
* در [[آیین]] [[هندوان]] نیز هر دوره [[انسانی]] به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، [[مظهر]] غروب و افول تدریجی [[معنویت]] اولیه است و از آن، به عصر [[ظلمت]] (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس [[منجی بشر]] ظاهر و با [[فروپاشی]] [[جوامع]] [[انسانی]] و ازبین رفتن [[شرارت‌ها]]، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص‌۱ و اوپانیشاد، ص‌۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
* در متون [[بودایی]] نیز از این دوره، [[سخن]] به میان آمده است<ref>بودا، ص‌۵۱۸ و ۵۱۹‌؛ علی و پایان تاریخ، ص‌۲۳.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
* در میان مکاتب بشری، [[پیش‌بینی]] "مارکس" از [[مدینه]] [[کمونیستی]] همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از [[جامعه بی‌طبقه]] و بی‌نیاز از [[دولت]] را ارائه می‌دهد<ref>مارکس و مارکسیسم، ص‌۹۱ ـ ۹۴.</ref> پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "[[عبدالواحد یحیی]]" از افول و [[فروپاشی]] [[تمدن]] مادی [[غرب]] و ظهور [[مجدد]] [[حق]] و [[حقیقت]] که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و [[ادیان]] ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد <ref>بحران دنیای متجدّد، ص‌۲، ۲۰، ۵۵‌، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص‌۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.</ref> [[نظریه]] [[پایان تاریخ]] "فوکویاما" [[پیروزی]] نهایی [[نظام]] غربی و [[حاکمیت]] [[ابدی]] آن بر سرتاسر [[جهان]] را [[پیش‌بینی]] کرده است <ref>«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص‌۲۲.</ref> و [[نظریه]]"برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" [[جنگ]] [[جهانی]] تمدن‌ها و [[نظم]] جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از [[جهان]]، [[پیش‌بینی]] می‌کند<ref>برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵ و ۵۱۶‌.</ref><ref>[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/1/10.htm [[علی معموری|معموری، علی]]، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴]</ref>.
 
==[[فساد در آخرالزمان]]==
==[[آشوب آخر الزمان]]==
 
==[[دعوت اهل بیت در آخر الزمان]]==
 
==[[مردم]] آخر الزمان==
شامل مباحتی همچون:
# [[امت اسلام]] در آخر الزمان؛
# حالات [[مردم]] در آخر الزمان؛
# [[روابط]] [[مردم]] در آخر الزمان؛
## رابطه [[انسان]] با [[پدر]] و [[مادر]] در این دوره؛
## [[روابط]] [[همسایگان]] در این دوره؛
# [[دین]] [[مردم]] در آخر الزمان؛
## [[دین]] داری در این دوره؛
## [[حج]] [[مسلمانان]] در این دوره.
 
==[[جنگ]] آخر الزمانی==
==آخر الزمان در موعودنامه==
*"[[آخرالزمان]]" اصطلاحی است در [[فرهنگ]] [[ادیان]] بزرگ [[دنیا]]، به‌معنای آخرین دوران [[حیات]] [[بشر]] و قبل از [[برپایی قیامت]]. در [[فرهنگ]] [[اسلامی]]، [[آخرالزمان]]، هم دوران [[نبوت]] [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}}، تا وقوع [[قیامت]] را شامل می‌شود و هم [[دوران غیبت]] و ظهور [[امام مهدی|مهدی موعود]]{{ع}} را. در دوران معاصر، عده‌ای از [[مفسران]] و متفکران [[مسلمان]] از قبیل: مرحوم [[علامه طباطبایی]]، استاد [[شهید مرتضی مطهری]]، [[سید]] [[قطب]]، [[محمد رشید رضا]]، [[شهید]] [[سید محمد باقر صدر]] و... با اتکا به آیاتی از [[قرآن کریم]] ([[اعراف]]: ۱۳۸، [[انبیاء]]: ۱۰۵، صافات: ۱۷۱ و ۱۷۲) [[استخلاف]] [[انسان]] در [[زمین]]، [[فرمانروا]] شدن [[نیکوکاران]] [[زمین]] ([[وراثت]] [[صالحان]]) و [[پیروزی]] [[حق]] بر [[باطل]] را به رغم جولان دائمی [[باطل]]، به عنوان [[سرنوشت]] [[آینده]] [[بشر]] مطرح کرده‌اند و [[آیات]] و [[روایات]] مربوط‍‌ به تحولات [[آخرالزمان]] را بیانگر نوعی [[فلسفه]] [[تاریخ]] می‌دانند و به [[اعتقاد]] ایشان، عصر [[آخرالزمان]] عبارت است از دوران [[شکوفایی]] [[تکامل]] [[اجتماعی]] و طبیعی نوع [[انسان]]. چنین آینده‌ای امری است محتوم که [[مسلمانان]] باید [[انتظار]] آن را داشته باشند و نباید منفعل و دلسرد به "[[حوادث واقعه]]" بنگرند، بلکه با حالتی پر نشاط‍‌ و خواهان [[صلاح]] [[جامعه انسانی]] و [[آگاه]] از تحقق [[اهداف]] [[تاریخی]] [[انتظار]]، باید سرشار از [[امید]]، [[آمادگی]] و کوشش درخور این [[انتظار]] [[مقدس]] باشند. در چارچوب این برداشت، [[آخرالزمان]] قطعه معینی از [[تاریخ]] نوع [[انسان]] است که او باید در آن، حرکت تکاملی تدریجی خود را تا تحقق [[وعده الهی]] ادامه دهد. در حالی که در کتب علمای متقدم همچون "[[کمال الدین]]" [[شیخ صدوق]] رحمه [[الله]] و "[[کتاب الغیبه]]" [[شیخ طوسی]] رحمه [[الله]]، چنین تفسیری از [[تاریخ]] نبوده و تحولات [[آخرالزمان]] امری است غیر عادی که در آخرین بخش از [[زندگی]] نوع [[انسان]] واقع می‌گردد و به تحولات قبلی [[جامعه انسانی]] مربوط‍‌ نمی‌شود.
* [[شناخت]] "[[آخرالزمان]]" یا فرجام‌شناسی (Eschatologie) در [[ادیان]] [[یهود]]، [[مسیحیت]] و زرتشتی نیز حائز اهمیت است. نگاهی به دردها و آلام [[بشر]] [[اندیشمند]] امروز و [[غربت]] او در زوال [[فطرت]] [[پاک]] [[آدمی]]، چنین می‌نمایاند که در میان همه خواسته‌های ضد و نقیضش، امروز یکی هست که همه در آن مشترکند؛ همه [[اقوام]] و [[ملل]] یکصدا خواهان "[[آزادی]]"‌اند. <ref>نشریه موعود، شماره ۱۱ و ۱۰، ص ۵۴. </ref>
*در [[احادیث]] بسیاری آمده است که [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}} در [[آخرالزمان]] ظاهر می‌شود. [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}} بر فراز [[منبر]] فرمود: "[[مهدی]] از [[عترت]] و [[اهل بیت]] من است. او در [[آخرالزمان]] ظهور می‌کند"<ref>غیبة طوسى، ص ۱۱۱؛ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۷۴. </ref>. و نیز فرمود: "مژده باد شما را به [[ظهور مهدی]] که او در [[آخرالزمان]] به هنگام [[سختی]] روزگار و [[فتنه]] و [[اختلاف]] و عدم [[امنیت]] می‌آید و [[خداوند]] به وسیله او [[زمین]] را پر از [[قسط‍‌ و عدل]] می‌نماید"<ref>منتخب الأثر، ص ۱۷۱. </ref>.
[[امام باقر]]{{ع}} نیز می‌فرماید: "[[دولت ما]] آخرین دولت‌هاست... "<ref>بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۳۲؛ اثبات الهداة، ج ۳، ص ۵۱۶. </ref>. [[پیامبر خاتم|پیامبر]]{{صل}} دست‌ها را به سوی [[آسمان]] برافراشت و گفت: خداوندا! برادرانم را به من بنمایان. یکی از [[اصحاب]] گفت: مگر ما [[برادران]] شما نیستیم‌؟ فرمود: نه، شما [[یاران]] من هستید. [[برادران]] من کسانی هستند که در [[آخرالزمان]] می‌آیند و به من ندیده [[ایمان]] می‌آورند. [[خداوند]] آنها را پیش از آنکه از صلب [[پدران]] به رحم [[مادران]] درآیند، با نام خود و پدرانشان به من معرّفی نموده است که [[استقامت]] هریک از آنها در [[دین]] خود، از کندن خارهای گون در [[شب]] تاریک، و به دست گرفتن [[آتش]] گداخته سخت‌تر است. آنها مشعل‌های [[هدایت]] هستند که [[خداوند]] آنها را از فتنه‌های تیره‌وتار [[نجات]] می‌بخشد<ref>بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴؛ [[منتخب الاثر (کتاب)|منتخب الاثر]]، ص ۵۱۵؛ الزام الناصب، ص ۱۳۷. </ref>.
*درباره [[فتن]] و حوادث [[آخرالزمان]]، [[احادیث]] بی‌شماری از [[پیامبر خاتم|حضرت ختمی‌مرتبت]]{{صل}} و حضرات [[ائمه]]{{عم}} در [[کتب حدیث]] به [[ثبت]] رسیده است. مجموعه‌هایی از آن [[احادیث]]، به صورت کتب مستقلی به نام "[[ملاحم]]"، "[[الغیبة]]" و دیگر نام‌ها نگاشته شده است.
* [[روایات]] [[معصومین]]{{عم}} نشان می‌دهد:
#با سپری شدن این دوران، بساط‍‌ [[زندگی دنیوی]] برچیده و مرحله‌ای [[جدید]] در [[نظام آفرینش]] آغاز می‌شود.
# [[آخرالزمان]] خود به دو مرحله کاملا متفاوت تقسیم می‌شود: دوران نخست که در آن [[انسان]] به مراحل پایانی انحطاط‍‌ [[اخلاقی]] می‌رسد. دوران بعد، عصر تحقق [[وعده‌های الهی]] به [[پیامبران]] و [[اولیای خدا]] است و با [[قیام]] [[مصلح جهانی]] آغاز می‌شود. کلیات [[عقاید]] مربوط‍‌ به [[آخرالزمان]] تقریبا از سوی همه فرقه‌های بزرگ [[اسلامی]] پذیرفته شده است، ولی در خصوص [[وابستگی]] این تحوّلات به ظهور [[امام مهدی|مهدی]]{{ع}} و نیز [[هویت]] او اختلاف‌نظر وجود دارد<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۳۴.</ref>.
*از [[نشانه‌های آخر الزمان]]، نخستین نشانه صاعقه‌ها، سپس [[باد زرد]] آمده است<ref>روزگار رهایی، ج ۲، ص ۸۲۵.</ref><ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۱۵۴.</ref>.
*در [[اخبار]] آخر الزمان آمده است: وقتی [[فاسق]] [[مردمان]] بر آنها [[حکومت]] کند، اشرار از [[ترس]] شرارت‌شان، مورد [[احترام]] قرار می‌گیرند و [[غنا]] و موسیقی علنی می‌گردد... در چنین زمانی [[منتظر]] [[باد سرخ]] باشید<ref>تحف العقول، ص ۳۱؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۵۹ و ۲۶۳.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: هنگامی که [[سنت]] را ترک کنید، [[بدعت]] ظاهر می‌شود، در چنین زمانی [[منتظر]] [[باد سرخ]]، [[خسف]]، [[مسخ]] و [[غلبه]] [[دشمن]] باشید<ref>بشارة الاسلام، ص ۲۲.</ref>. شاید منظور از [[باد سرخ]]، طوفان‌های همراه با گرد و غبار و رعب‌آور باشد<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۱۵۵.</ref>.
*وزیدن [[باد سیاه]] از [[نشانه‌های آخر الزمان]] ذکر شده است. در [[حدیثی]] آمده است: [[باد سیاه]] اول صبح برمی‌خیزد و آن‌گاه زلزله‌ای روی می‌دهد و قسمت اعظم [[بغداد]] زیر آوار می‌ماند<ref>محجّة البیضاء، ج ۴، ص ۳۴۳؛ الزام الناصب، ص ۱۸۵؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۲۰.</ref><ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۱۵۵.</ref>.
 
==پایان [[تاریخ]] در موعودنامه==
* [[انسان]] با توجه به طبع جستجوگرش، همواره به سرانجام [[دنیا]] می‌اندیشیده است. همه [[ادیان الهی]] و بیشتر مکاتب بشری درباره [[پایان تاریخ]] اظهارنظر کرده‌اند. در همه پیشگویی‌های مربوط‍‌ به آخر الزمان، خبرهای نگران‌کننده‌ای وجود دارد، ولی اغلب بر این امر اتفاق دارند که پایان کار [[بشر]]، روشن و [[امیدوارکننده]] است. در متون زرتشتی به صراحت از دوره طلایی [[بشر]] در [[پایان جهان]] یاد شده که به [[آشوب‌ها]] و بلاهای بسیار مسبوق می‌گردد و با ظهور [[سوشیانس]] (واپسین [[منجی]]) محقق می‌شود. در [[ادیان]] ابراهیمی، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر دوره طلایی [[بشر]] در [[پایان تاریخ]]، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سراسر [[جهان]] [[پیش بینی]] شده که به وسیله "[[ماشیح]]" محقق می‌شود. در [[عهد]] [[جدید]] نیز به این مطلب پرداخته شده است. در [[مکاشفه]] [[یوحنّا]] نیز به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] در پایان آن اشاره شده است. دیدگاه [[قرآن]] نیز درباره سرانجام [[بشر]]، خوش‌بینانه است و در آن، پایان [[دنیا]] روشن و سعادت‌آمیز دانسته شده است<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۱۹۱.</ref>.
 
==آخر الزمان در فرهنگ‌نامه [[دینی]]==
*آخرین بخش از دوران [[حیات]] [[انسان‌ها]] که پیش از پایان [[عمر]] [[جهان]] و [[برپایی قیامت]] است. در [[روایات]]، به دوره [[قبل از ظهور امام زمان]]{{ع}} گفته می‌شود. از آنجا که [[حکومت جهانی حضرت مهدی]]{{ع}} برای برپایی [[عدالت]] و [[اجرای دین]] در سطح [[جهان]] است، طبعاً با [[مفاسد]] [[مبارزه]] خواهد کرد تا [[جهان]] [[اصلاح]] شود. طبق [[روایات]]، در آن دوره، [[مفاسد]] و [[گناهان]] فراگیر شده، فتنه‌های گوناگون در همه جا پیش می‌آید و فسادهای [[اخلاقی]]، [[اقتصادی]]، [[سیاسی]] و [[انحطاط]] وضع [[روحی]] [[مردم]]، شرایط را برای ظهور آن [[نجات‌بخش]] فراهم می‌سازد.
*به نشانه‌هایی که در [[احادیث]]، از اوضاع [[مردم]] و زندگی‌ها اشاره شده، "علائم [[آخرالزمان]]" گویند و مؤلفانی هم به تألیف کتاب‌هایی پیرامون [[آخرالزمان]] بر مبنای [[روایات اسلامی]] پرداخته‌اند و به [[مؤمنان]] توصیه کرده‌اند که در آن روزگار سخت و [[فاسد]]، [[دین]] و [[اخلاق]] خود را [[حفظ]] کنند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۳.</ref>.
 
== آثار وابسته ==
 
==[[پرسش]] مستقیم==
* [[مقصود از آخرالزمان چیست؟ (پرسش)]]
* [[مقصود از آخرالزمان چیست؟ (پرسش)]]
{{پایان پرسش‌های وابسته}}


== پرسش‌های وابسته ==
== پرسش‌های وابسته ==
{{پرسمان آخرالزمان}}
{{پرسمان آخرالزمان}}
== جستارهای وابسته ==
{{:فرهنگنامه مهدویت (نمایه)}}


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[علی معموری|معموری، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱''']]
# [[پرونده:000056.jpg|22px]] [[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|آخر الزمان]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱''']]
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخرالزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']]
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|آخرالزمان]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']]
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
# [[پرونده:136861.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت - سلیمیان (کتاب)|'''درسنامه مهدویت''']]
# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]
# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


خط ۱۹۲: خط ۱۱۲:


{{قیامت}}
{{قیامت}}
[[رده:مدخل موعودنامه]]
[[رده:مدخل موعودنامه]]
[[رده:مهدویت]]
[[رده:مهدویت]]
[[رده:باورهای مشترک ادیان آسمانی]]
[[رده:باورهای مشترک ادیان آسمانی]]
<onlyinclude>{{درجه‌بندی
[[رده:مدخل‌های تلخیص شده]]
| لینک‌دهی دستی = <!--ندارد، دارد-->ندارد
[[رده:مدخل‌های بازبینی شده]]
| رده = <!--ندارد، دارد-->دارد
| جعبه اطلاعات = <!--نه، ندارد، دارد-->نه
| عکس = <!--نه، ندارد، دارد-->نه
| ناوبری = <!--ندارد، دارد-->ندارد
| رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->ندارد
| کپی‌کاری = <!--از چند منبع ، از تک منبع، ندارد-->
| استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->ندارد
| ارزیابی=<!--نشده، اولیه، نهایی-->نشده
| شناسه = <!--ندارد، ناقص، کامل-->ندارد
| رسا بودن = <!--ندارد، دارد-->ندارد
| جامعیت = <!--ندارد، دارد-->ندارد
| زیاده‌نویسی = <!--دارد، ندارد-->
| تاریخ خوبیدگی =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}-->
| تاریخ برتر شدن =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}-->
| توضیحات =
}}</onlyinclude>
[[en:Akhir az-Zaman]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۰ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۸

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. آخر الزمان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آخر الزمان در قرآن - آخر الزمان در حدیث - آخر الزمان در کلام اسلامی - آخر الزمان در معارف و سیره رضوی - آخر الزمان در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

آخر الزمان عبارت است از دوره پایانی دنیا و مرتبط با بعثت پیامبر خاتم (ص) و ظهور منجی موعود (ع). در این دوران بعد از آزمون‌های سخت، ظهور منجی رخ داده و عصر طلایی جهان شروع خواهد شد. آخرالزمان همراه با برخی از نشانه‌هاست که برخی از آنها عبارت‌اند از: بحران معنویت‏؛ وقوع اختلاف‌ها و جنگ‌های بسیار؛ ظهور دجال‏؛ خروج سفیانی‏؛ ندای آسمانی‏؛ نزول عیسی(ع) و.... باید توجه داشت که موضوع آخرالزمان در ادیان مختلفی همچون مسیحیت، یهودیت، زرتشتی و... مطرح شده است.

مقدمه

آخر الزمان عبارت است از دوره پایانی دنیا و مرتبط با بعثت پیامبر خاتم (ص) و ظهور منجی موعود (ع). تاریخ دقیق آخرالزمان نامعلوم است و تنها می‌‌توان آن را به بخش واپسین روزگار که به قیامت متّصل می‌‌گردد تعریف نمود.

آخر الزمان ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیاست. توجه به "آخرالزمان" در فرهنگ بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ ـ به ویژه در ادیان ابراهیمی ـ به چشم می‌‏خورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است[۱]. این تعبیر در منابع روایی شیعه[۲] و اهل سنت[۳] نقل شده است<refسلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۰۲.</ref>.

واژه آخرالزمان در قرآن به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی درباره آن، از آیات قابل استفاده است. قرآن کریم به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده‏ و برای هریک ویژگی‌‏هایی بیان نموده است. به نظر می‌‏رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسان‏‌های آخر الزمان دانست.

در آیات و روایات زمانی که سخن از دوران آخرالزمان به میان می‌‏آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌‏شود:

  1. ولادت و برانگیخته شدن پیامبر اسلام (ص) در جایگاه واپسین فرستاده الهی[۴]؛
  2. ظهور و قیام موعود نجات‌‏بخش، حضرت مهدی (ع)[۵]. و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی روی می‌‌دهد:
    1. آزمون‌های سخت و فتنه‌های آخرالزمان[۶].
    2. ظهور منجی و جدال بین حق و باطل[۷].
    3. غلبه حق بر باطل و عصر طلایی جهان[۸].[۹]

این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌های خاص تقسیم می‌شود:

  1. دوران فاصله گرفتن مردم از دین، پر شدن زمین از ستم و بیداد؛ این مرحله که به طور ویژه در دوران غیبت آخرین حجت الهی شکل می‌گیرد در آستانه ظهور آن حضرت به اوج خود می‌رسد.
  2. دوران معنویت در پرتو حکومت شایستگان؛ این مرحله در پس تلاش‌های بی‌وقفه حضرت حجت (ع) و یاران ایشان بر روی زمین شکل می‌گیرد و پیش از آن خداوند در آیات فراوانی، این دوران را وعده داده است[۱۰].

ویژگی‌های آخرالزمان

این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است:

  1. آخرین مرحله زندگی در دنیاست: با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله‌‏ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‏‌شود.
  2. این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌‏های خاص تقسیم می‎‏شود:
    1. دورانی سراسر انحطاط اخلاقی، ستم و بیداد؛
    2. دورانی سرشار از معنویت در پرتو حکومت شایستگان[۱۱].

آخرالزمان در روایات

مقالهٔ اصلی: آخر الزمان در حدیث

اصطلاح آخر الزمان در روایات اسلامی در دو معنا به کار رفته است:

  1. آن قسمت از زمان که از آغاز نبوت پیامبر اسلام (ص) تا وقوع قیامت را شامل می‌شود. در بعضی روایات، پیامبر اسلام (ص) به پیامبر آخر الزمان توصیف شده است[۱۲]. چنین اتصافی با این مطلب ارتباط دارد که وی خاتم الانبیاء بوده و شریعت وی به دلیل کامل بودن تا پایان این عالَم اعتبار دارد و او پیامبر آخرین قسمت از زمان است.
  2. در بسیاری از روایات اسلامی [۱۳] اصطلاح آخر الزمان عبارت است از زمانی که در آن منجی بشریت مهدی موعود (ع) ظهور می‌کند [۱۴] و رویدادهای خاصی در سه مرحله روی می‌دهد:
  3. آزمون‌های سخت و فتنه‌های آخر الزمان[۱۵]؛
  4. ظهور منجی و جدال بین حق و باطل[۱۶]؛
  5. غلبه حق بر باطل و عصر طلایی جهان[۱۷].

در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخر الزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است[۱۸]، از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخرالزمان به "حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان "الْمَلاحِمُ والْفِتَن"[۱۹] و کتاب‌های مربوط به غیبت امام زمان (ع)[۲۰] بررسی می‌شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده ‌است[۲۱].[۲۲]

پیشوایان معصوم (ع)، با الهام از وحی الهی و سرچشمه‏‌های آن، پیوند مهدویت و آخرالزمان را به روشنی بیان کرده‏‌اند:

  1. رسول اکرم (ص) فرمود: "دنیا به انجام نمی‌‏رسد؛ مگر اینکه امت مرا مردی رهبری کند که از اهل بیت من است و به او مهدی گفته می‌‏شود"[۲۳].
  2. امیر مؤمنان علی (ع) نیز بر منبر مسجد کوفه فرمود: "اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد تا اینکه مردی از خاندانم برانگیخته شود"[۲۴].[۲۵]

روایات معصومین (ع) نشان می‌دهد:

  1. با سپری شدن این دوران، بساط‍‌ زندگی دنیوی برچیده و مرحله‌ای جدید در نظام آفرینش آغاز می‌شود.
  2. آخرالزمان خود به دو مرحله کاملا متفاوت تقسیم می‌شود: دوران نخست که در آن انسان به مراحل پایانی انحطاط‍‌ اخلاقی می‌رسد. دوران بعد، عصر تحقق وعده‌های الهی به پیامبران و اولیای خدا است و با قیام مصلح جهانی آغاز می‌شود. کلیات عقاید مربوط‍‌ به آخرالزمان تقریبا از سوی همه فرقه‌های بزرگ اسلامی پذیرفته شده است، ولی در خصوص وابستگی این تحوّلات به ظهور مهدی (ع) و نیز هویت او اختلاف‌نظر وجود دارد[۲۶].

نشانه‌‏های آخرالزّمان‏

در آیات قرآن و سخنان معصومان (ع) نشانه‌‏هایی برای آخر الزمان گفته شده است که در اصطلاح "علایم آخر الزمان" خوانده می‌‏شود. ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر خاتم (ص) پدیدار شد، نخستین نشانه آخر الزمان به شمار می‏رود؛ لذا مفسران، مقصود از نشانه‏های قیامت را ذیل آیه ‏﴿فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ﴾[۲۷]، بعثت پیامبر (ص) دانسته‌‏اند که در مقایسه با عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد.

در آخر الزمان، پدیده‏‌های فراوان دیگری نیز پیش‏‌بینی شده است که بیشتر به دوره پایانی آن "آستانه ظهور مهدی (ع) مربوط می‌‏شود و برخی از آن‏ها بدین قرارند:

  1. بحران معنویت‏: پیش از ظهور امام زمان (ع) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود. پیامبر گرامی اسلام (ص) درباره ویژگی‏‌های انسان‏‌های این دوران فرمود: "زمانی بر مردم خواهد آمد ... که درهم‏‌های آنان دینشان خواهد بود و همّت ایشان شکمشان و قبله آن‏ها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای می‌‏آورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود. نه بر مذهب مسلمانی‏‌اند و نه بر مسلک نصرانی"[۲۸].
  2. وقوع اختلاف‌ها و جنگ‌های بسیار: یکی دیگر از نشانه‏‌های آخر الزمان، اختلاف‏‌ها و جنگ‌های فراوان میان گروه‌‏های گوناگون است. در این دوران، انسان‌‏های فراوانی به کژی می‌‏گرایند، اما این گونه نیست که تمام انسان‏‌ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌‏ها و صفاتی که در خود پدید می‏‌آورند، از نجات‌‏یافتگان این مرحله خواهند بود. در این‏ باره وقتی پیامبر گرامی (ص) از چهره‏‌های پیروز این دوران یاد می‌‏کند، با شگفتی‏ تمام به حضرت علی (ع) چنین می‏‌فرماید: "ای علی! بدان شگفت ‏آورترین مردم در ایمان و بزرگ‏ترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخر الزمان ـ با آنکه پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده‏‌اند ـ به نوشته که خطی سیاه بر صفحه‌‏ای سپید است، ایمان می‌‏آورند[۲۹].
  3. ظهور دجال‏: در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین و مخرّب‌‏ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش‏بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخر الزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌‏خواند. این پدیده سرانجام به دست عیسی (ع) محو و نابود خواهد شد.
  4. وقوع مصیبت‏‌های بزرگ‏: برخی از آیات، عذاب بر کافران و گنه‏‌کاران آخر الزمان که نزول عذاب را انکار می‌‏کنند، تطبیق داده شده است: ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَّاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ ﴾[۳۰].
  5. خروج سفیانی‏:بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخر الزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‏‌شود، خبر داده و آیه: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ ﴾[۳۱] را درباره آن لشکر دانسته‌‏اند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است.
  6. ندای آسمانی‏: بنا بر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان (ع) بیعت‏ و با صدایی بلند به گونه‌‏ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌‏کند: ﴿أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴾[۳۲].
  7. ظهور منجی بزرگ بشر: مهم‏ترین رخداد آخر الزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‏‌ها است.
  8. نزول عیسی (ع):‏ یکی از رخدادهای آخر الزمان، فرود آمدن عیسی (ع) است. در روایات تصریح شده است که حضرت عیسی (ع) در بیت المقدس به نماز امام زمان (ع) اقتدا و در جنگ‏های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. لذا فرود آمدن عیسی (ع)، یکی از نشانه‏‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (ع) در آخر الزمان که یکی از فرماندهان امام زمان (ع) به شمار می‌‏رود، خبر داده شده است.
  9. خروج جنبنده‌‏ای از زمین‏: قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‏‌ای حکایت می‌‏کند که هنگام روی‏گردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‏‌گوید: ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ﴾[۳۳].
  10. هجوم یأجوج و مأجوج‏: قومی وحشی و فاسد، با تخریب سدّ ذو القرنین، در اندک ‏زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد، تا آن‏که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی (ع)، به طور کلّی از بین خواهد رفت: ﴿حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ﴾[۳۴].
  11. رجعت‏: در آخر الزمان، برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‏‌های گذشته، دوباره زنده می‏‌شوند: ﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾[۳۵]. این آیه، فقط به برانگیخته شدن عدّه‌‏ای از مکذّبان و نه همه آن‏ها اشاره کرده است؛ بدین دلیل، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‏‌اند که عدّه‌‏ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هریک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید.
  12. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان:‏ پس از پیروزی حضرت مهدی (ع) و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد. سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان (ع) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سر خواهند برد[۳۶].

برخی دیگر از نشانه‌های آخرالزمان عبارت است از: قتل سید حسنی؛ اختلاف بنی عباس در ملک و ریاست[۳۷]؛ کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن[۳۸]؛ طلوع خورشید از مغرب[۳۹]؛ قتل نفس زکیه[۴۰]؛ خرابی مسجد کوفه؛ حلال شمرده شدن خون و مال مردم[۴۱] و ... .

پس از ظهور این نشانه‌ها نوبت به ظهور منجی می‌رسد که از مهم‌ترین رویدادهای آخر الزمان است[۴۲]. اولین حرکت منجی، مبارزه با ظلم و فساد و ریشه‌کن کردن آن است[۴۳]. نجات بشریت از تنگنای گناه و ظلم و جور و فساد یکی از آرمان‌های اوست که در این زمان تحقق می‌یابد، چنان که حضرت علی (ع) می‌فرماید: در عصر حکومت مهدی (ع) بساط زنا، شراب خواری و رباخواری برچیده خواهد شد[۴۴]، بر قرار شدن و برپایی اسلام حقیقی و پرستش خداوند و یکتاپرستی در سراسر جهان[۴۵] عمومیت و گستردگی دین [۴۶]، عمل به فضایل و ارزش‌های دینی و اهتمام به احکام و دستورهای دین به صورت دقیق[۴۷].[۴۸]

آخر الزمان و برپایی قیامت

در بسیاری از منابع اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانه‌های ظهور مهدی (ع) با علامت‌های نزدیک شدن برپایی قیامت آمیخته شده است و حتی گاهی اصل ظهور مهدی (ع) به عنوان "علامت قیامت" یاد می‌شود. به طور کلی، صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت بابی با عنوان اشراط الساعة گشوده‌اند[۴۹]. البته اگر چه مضمون این روایات، مطالب مشترک بسیاری با روایات آخر الزمان دارد و بسیاری از علائم در هر دو دسته از روایات ذکر شده است، ولی همواره مسئله آخر الزمان به صورت آشکاری، از قیامت تفکیک شده است؛ زیرا آخر الزمان ناظر به قسمت پایانی همین عالم است ولی اشراط الساعة نشانه‌های برپایی قیامت است[۵۰].

زندگی در آخرالزمان

با توجه به ویژگی‏‌ها و نشانه‏‌های آخرالزمان و سخنان بزرگان دین، سیمای زندگی در آخر الزمان را می‏‌توان این‏گونه ترسیم کرد:

  1. دین در آخرالزمان‏: روز به ‏روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هاله‌‏ای از غبار فرو می‌‏برند از این‌‏رو در جوامع انسانی همواره دین رو به کم‏رنگ شدن می‏‌رود و خرافه‌‏ها و انحراف‏‌های فراوانی، گریبان‌گیر آن می‌‏شود، تا اینکه وقتی حضرت مهدی (ع) قیام کرده، غبار از چهره دین برگرفت، همگی گمان می‌‏کنند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است. امیر مؤمنان علی (ع) این حقیقت را این‌‏گونه بیان فرمود: "ای مردم! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می‌‏شود"[۵۱].
  2. مردان آخرالزمان‏: آزمایش‌‏های خداوند سبحانه و تعالی برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌‏ای از روایات، به ویژه درباره مردان نقل شده است، آن‏گونه که در برخی روایت‌‏ها سخن از زنان به میان آمده است. امام صادق (ع) فرمود: "مردی را می‏‌بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است ـ از قبیل فحشا، کم‏‌فروشی، کلاه‏برداری و یا شرب خمر ـ بسیار غمگین و اندوهگین می‏‌شود"[۵۲].
  3. زنان آخرالزمان‏: امام علی (ع) فرمود: "در آخر الزّمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمان‏‌ها است، زنانی آشکار می‌‏شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت‏‌های خود را هویدا می‏‌سازند، به فتنه‏‌ها داخل می‏‌شوند و به سوی شهوت‌‏ها می‌‏گرایند. به لذت‏‌ها می‏‌شتابند، حرام‌‏های الهی را حلال می‌‏شمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود[۵۳].[۵۴]

آخرالزمان در ادیان گوناگون

در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق می‌شود[۵۵] در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده[۵۶] و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است[۵۷].[۵۸]

  1. در میان مسیحیان از دورانی سخن گفته می‌‌شود که در آن بازگشت حضرت عیسی (ع) روی خواهد داد. رجعت مسیح در کتاب مقدس بیش از سیصد بار ذکر شده است و چندین باب کامل به این موضوع اختصاص دارد[۵۹]. طبق عقیده ایشان، مسیح دوباره در آخرالزمان می‌‌آید و برنامه نجات را کامل خواهد کرد[۶۰]. همچنین در کتاب مقدس برای ظهور منجی که همان آمدن مسیح است نشانه‌هایی ذکر شده است که عبارت‌اند از اینکه: مسیح زمانی ظهور می‌‌کند که مردم مجرم‌اند و ظلم دنیا را فرا گرفته است[۶۱]. قوم‌ها و ممالک جهان با یکدیگر به ستیز برخواهند خاست و در جاهای مختلف، قحطی و زمین لرزه روی خواهد داد[۶۲] ... . همچنین از وقایعی در کتاب مقدس نام برده شده که قبل از ظهور عیسی به وقوع می‌‌انجامد که یکی از آنها ظهور دجال است[۶۳].
  2. در دین یهود هم بارها به روزهای آخر یا روز خداوند (یوم یهوه) اشاره شده و آن دورانی است که در آن عظمت ملی یهود به آخرین حدّ اعتلای خود خواهد رسید و گناه کاران نابود خواهند شد[۶۴]، روز خداوند روزی است که سیر تاریخ جهان به نقطه غایت و کمال خود می‌‌رسد[۶۵]. اعتقاد عموم بر این است که ماشیح از نسل پادشاه داوود خواهد بود و در ادبیات دانشمندان یهود ملقب به فرزند داوود است[۶۶]. زمان ظهور ماشیح به واسطه بروز ناراحتی‌های سیاسی که به جنگ‌های سخت منجر خواهد گردید، مشخص خواهد شد. چنان که گفته شده است: هر وقت ببینی که دولت‌ها با هم به جنگ می‌‌پردازند منتظر قدوم ماشیح باش[۶۷]. اما وضعی که جهان زیر دستِ ماشیح خواهد داشت به بهترین وجه توصیف شده است که شفای بیماران[۶۸]، پر ثمر شدن میوه‌های درختان[۶۹]، آباد شدن ویرانی‌ها[۷۰] ... از جمله وقایع این دوران است.
  3. در آیین زردشت نیز به ظهور مصلح و منجی آخرالزمان تأکید شده است. در کیش زردشتی این مسئله با توجه به اعتقادات ایشان، به نحو خاصی مطرح می‌‌شود. در این آیین، یک قدرت کیهانی یا روح خیر به نام اهورامزدا و یک قدرت کیهانی متضاد یا روح بزرگ شر به نام اهریمن خودنمایی می‌‌کند. در طول تاریخ، این دو نیرو با هم تا آخرالزمان در ستیز هستند و در آن زمان خوبی بر شرّ غلبه می‌‌کند و دوره صلح و پاکی و اعتلای اهورامزدا فرا می‌‌رسد و با ظهور سوشیانس، آخرالزمان آغاز می‌‌شود[۷۱]. واژه فرشوکرتی (کامل‌سازی جهان) یکی از اصطلاحاتی است که در گاهان[۷۲] آمده است و اشاره به موضوع آخرالزمان دارد[۷۳].[۷۴]
  4. در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اولیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت‌ها، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد[۷۵]. در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است[۷۶].
  5. در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی "مارکس" از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد[۷۷]. پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی تمدن مادی غرب و ظهور مجدد حق و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد[۷۸] نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است[۷۹] و نظریه"برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" جنگ جهانی تمدن‌ها و نظم جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند[۸۰].[۸۱]

پرسش مستقیم

پرسش‌های وابسته

  1. مقصود از آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  2. روایات آخر زمان چگونه دسته‌بندی می‌شوند؟ (پرسش)
  3. اول زمان و آخر زمان به چه معناست؟ (پرسش)
  4. آیا اصطلاح آخر زمان در قرآن آمده است؟ (پرسش)
  5. به چه دلیل این زمان آخرالزمان است؟ (پرسش)
  6. سیمای جهان در دوران پیش از قیام امام مهدی چگونه خواهد بود؟ (پرسش)
  7. آیا قبل از ظهور امام مهدی جنگ‌هایی رخ می‌دهد که حدود دو سوم شیعیان از بین می‌روند؟ (پرسش)
  8. آیا قبل از ظهور امام مهدی کافران از مؤمنان جدا می‌شوند؟ (پرسش)
  9. محدوده زمانی آخرالزمان از چه وقت تا چه وقت است؟ (پرسش)
  10. باورهای دینی مردم در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)
  11. پیشگویی‌های کتاب‌های مقدس درباره آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  12. پیشگویی‌های نوستر آداموس درباره آینده و آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  13. پیشگویی‌هایی که پیش از ظهور تحقق پیدا کرده چیست؟ (پرسش)
  14. امر به معروف کردن در آخرالزمان چه وضعیتی پیدا می‌کند؟‌ (پرسش)
  15. چه کسی در آخرالزمان کعبه را ویران می‌کند؟ (پرسش)
  16. وضعیت معاملات مردم در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)
  17. چه ارتباطی میان ماه رجب و نشانه‌های آخرالزمان وجود دارد؟ (پرسش)
  18. زمامداران آخرالزمان چه صفاتی دارند؟ (پرسش)
  19. ویژگی‌های دانشمندان آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  20. منظور از روم در روایات آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  21. در آخرالزمان چه حوادثی اتفاق می‌افتد؟ (پرسش)
  22. ویژگی‌های زنان در آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  23. ویژگی‌های مردان در آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
  24. وضعیت شهر تهران در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)

نشانه‌های آخرالزمان

  1. مراد از آشوب‌های جهانی که از نشانه‌های آخرالزمان است چیست؟ (پرسش)
  2. آتش و دود که از نشانه‌های آخرالزمان است چگونه تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)
  3. نشانه‌های آخرالزمان چیست؟ (پرسش)
    1. مفهوم لغوی اشراط الساعه چیست؟ (پرسش)
    2. آیا اشراط الساعه از نشانه‌های ظهور است؟ (پرسش)
  4. آیا در آخرالزمان کفار هم گرفتار ظلم می‌شوند؟ (پرسش)
  5. آتش و دود که از نشانه‌های آخرالزمان است چگونه تحقق پیدا می‌کند؟ (پرسش)

زندگی در آخرالزمان

  1. سیمای زندگی در آخرالزمان چگونه است؟ (پرسش)

آخرالزمان در قرآن

  1. آیا در قرآن نشانه‌های آخرالزمان آمده است؟ (پرسش)
  2. آیا مراد "الیوم‌ الآخر" در قرآن آخرالزمان است؟ (پرسش)

آخرالزمان در احادیث

  1. آخرالزمان در احادیث به چه معناست؟ (پرسش)

ویژگی مردم در آخرالزمان

  1. در روایت است که دین‌‏داری در آخر الزمان مثل گرفتن آتش در دست چرا دین‌‏داری در این زمان سخت‌‏تر از زمان‌‏های دیگر است؟ (پرسش)
  2. وضعیت دین در آخر الزمان و حفظ آن توسط مؤمن چگونه خواهد بود؟ (پرسش)

فساد در آخرالزمان

  1. انواع فسادهای آخر الزمان در روایات چیست؟ (پرسش)
  2. فتنه‌هایی که در آخر الزمان شیعیان را تهدید می‌کنند کدامند و راه مقابله با آنها چیست؟ (پرسش)

آخرالزمان و ظهور منجی

  1. چه ارتباطی میان آخرالزمان و ظهور منجی وجود دارد؟ (پرسش)

آخرالزمان و برپایی قیامت

آخرالزمان در آیین‌های دیگر

  1. آیا باور به آخرالزمان در ادیان گوناگون وجود دارد؟ (پرسش)
  2. ویژگی‌های آخرالزمان را از دیدگاه یهود چیست؟ (پرسش)
  3. آخر الزمان از نظر مسیحیان چه دورانی است؟ نظریه پایان دوران و نهایت عالم به چه معناست و چه جایگاهی در کتاب مقدس دارد؟ (پرسش)

آخرالزمان در رسانه‌ها

  1. تفکرات حاکم بر فیلم‌های هالیوود درباره تسخیر جهان و این که کسی می‌آید و جهان را به هم می‌ریزد چگونه تحلیل می‌شود؟ (پرسش)
  2. فیلم‌هایی مانند روز استقلال و نوستراداموس یا بازی جهنم خلیج فارس چه ارتباطی با موضوع مهدویت دارد؟ (پرسش)
  3. چه سیاست‌هایی در فیلم‌سازی هالیوود دنبال می‌شود؟ (پرسش)

آخرالزمان و پایان تاریخ

  1. دیدگاه هانتینگون در رابطه با پایان تاریخ چیست؟ (پرسش)
  2. نظر فوکویاما در رابطه با پایان تاریخ چیست؟ (پرسش)
  3. نظر تافلر در رابطه با پایان تاریخ چیست؟ (پرسش)
  4. ماجرای کنفرانس تل آویو و مصوبات آن چیست؟ (پرسش)

منابع

  1. معموری، علی، آخر الزمان، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
  2. اصغری، محمد جواد، آخرالزمان، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
  3. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
  4. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت
  5. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه

پانویس

  1. ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۵ ـ ۲۳.
  2. ↑ الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴.
  3. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داوود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.
  4. ↑ «إِنَّهُ‏ يَأْتِي‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ نَبِي»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۱۹۹، ح ۱۲؛ همچنین ر.ک: محمد بن احمد قرطبی، تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۳۰۶؛ محمد بن جریر طبری، تفسیر طبری، ج ۱، ص ۵۵۷.
  5. ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۵ ـ ۲۳.
  6. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷.
  7. ↑ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷.
  8. ↑ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳.
  9. ↑ اصغری، محمد جواد، مقاله «آخر الزمان»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۸-۳۲.
  10. ↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ج۳، ص ۱۰۲.
  11. ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۵ ـ ۲۳.
  12. ↑ بحارالأنوار، ج۹، ص ۲۸۶.
  13. ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص ۴۹۱؛ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۵ و عقد الدرر، ص ۹۱.
  14. ↑ صحیح ترمذی، ج۲، ص ۴۶.
  15. ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷.
  16. ↑ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷.
  17. ↑ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳.
  18. ↑ روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص‌۸۰ ـ۸۲‌؛ نمونه، ج۲۱، ص‌۴۴۹ ـ ۴۵۱.
  19. ↑ الفتن والملاحم فی‌ آخر الزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.
  20. ↑ الغیبه، طوسی.
  21. ↑ الکشاف الموضوعی، ج۱، ص‌۹۷ ـ ۱۰۲.
  22. ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ۱۱۴-۱۲۴.
  23. ↑ «لَا تَذْهَبُ‏ الدُّنْيَا حَتَّى‏ يَلِيَ‏ أُمَّتِي‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ يُقَالُ‏ لَهُ‏ الْمَهْدِيُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏»، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۲، ح ۱۴۱؛ نیز ر.ک: سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۷۷؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ح ۱۹۴۸۴.
  24. ↑ «لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ‏ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ‏ اللَّهُ‏ ذَلِكَ‏ الْيَوْمَ‏ حَتَّى‏ يَبْعَثَ‏ اللَّهُ‏ رَجُلًا مِنِّي»، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۶؛ نیز ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۲، ص ۲۲۷؛ سنن ابی داوود، ج ۴، کتاب المهدی، ح ۴۲۸۲.
  25. ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۵ ـ ۲۳.
  26. ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۳۴.
  27. ↑ پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه ۱۸.
  28. ↑ «عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ إِذَا سَمِعْتَ بِاسْمِ رَجُلٍ خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَلْقَاهُ فَإِذَا رَأَيْتَهُ لَقِيتَهُ خَيْراً مِنْ أَنْ تُجَرِّبَهُ وَ لَوْ جَرَّبْتَهُ أَظْهَرَ لَكَ أَحْوَالًا دِينُهُمْ‏ دَرَاهِمُهُمْ‏ وَ هَمُّهُمْ‏ بُطُونُهُمْ‏ وَ قِبْلَتُهُمْ‏ نِسَاؤُهُمْ‏ يَرْكَعُونَ‏ لِلرَّغِيفِ‏ وَ يَسْجُدُونَ‏ لِلدِّرْهَمِ‏ حَيَارَى‏ سُكَارَى‏ لَا مُسْلِمِينَ‏ وَ لَا نَصَارَى»، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۱۶۶، ح ۳۱؛ ر.ک: صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۳۱.
  29. ↑ «يَا عَلِيُ‏ أَعْجَبُ‏ النَّاسِ‏ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ‏ يَقِيناً قَوْمٌ‏ يَكُونُونَ‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ لَمْ‏ يَلْحَقُوا النَّبِيَ‏ وَ حُجِبَ‏ عَنْهُمُ‏ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى‏ بَيَاضٍ‏»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۸، باب ۲۵، ح ۸.
  30. ↑ بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟؛ سوره یونس، آیه ۵۰.
  31. ↑ و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند؛ سوره سبأ، آیه ۵۱.
  32. ↑ فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند؛ سوره نحل، آیه۱.
  33. ↑ و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند؛ سوره نمل، آیه ۸۲.
  34. ↑ تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند؛ سوره انبیاء، آیه ۹۶.
  35. ↑ و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند؛ سوره نمل، آیه ۸۳.
  36. ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۵ ـ ۲۳.
  37. ↑ کشف الغمّة، ص ۲۴۷ و ۲۵۱.
  38. ↑ بحارالانوار، ج۶، ص ۳۰۳.
  39. ↑ حق الیقین فی معرفة اصول الدین، ص ۱۲۶.
  40. ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص ۶۴۹.
  41. ↑ الإمام المهدی من المهد إلی الظهور، ص ۳۱۱؛ کشف الغمّه ص ۲۴۷.
  42. ↑ المیزان، ج۷، ص ۳۹۱، کتاب الفتن، ص ۶۰.
  43. ↑ ینابیع المودة، ج۲، ص ۵۲۸.
  44. ↑ منتخب الأثر، ص ۴۷۴.
  45. ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۱۲۱.
  46. ↑ مجمع البیان، ج۳، ص ۲۵.
  47. ↑ منتخب الاثر، ص ۴۷۵.
  48. ↑ اصغری، محمد جواد، مقاله «آخر الزمان»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۸-۳۲.
  49. ↑ بحار الأنوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۴۸.
  50. ↑ اصغری، محمد جواد، مقاله «آخر الزمان»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۸-۳۲.
  51. ↑ «أَيُّهَا النَّاسُ‏ سَيَأْتِي‏ عَلَيْكُمْ‏ زَمَانٌ‏ يُكْفَأُ فِيهِ‏ الْإِسْلَامُ‏ كَمَا يُكْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِيه‏‏‏‏»، سیّد رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳.
  52. ↑ «وَ رَأَيْتَ‏ الرَّجُلَ‏ إِذَا مَرَّ بِهِ‏ يَوْمٌ‏ وَ لَمْ‏ يَكْسِبْ‏ فِيهِ‏ الذَّنْبَ‏ الْعَظِيمَ‏ مِنْ‏ فُجُورٍ أَوْ بَخْسِ‏ مِكْيَالٍ‏ أَوْ مِيزَانٍ‏ أَوْ غِشْيَانِ‏ حَرَامٍ‏ أَوْ شُرْبِ‏ مُسْكِرٍ كَئِيباً حَزِيناً‏‏»، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۴۰.
  53. ↑ «يَظْهَرُ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ وَ اقْتِرَابِ‏ السَّاعَةِ وَ هُوَ شَرُّ الْأَزْمِنَةِ نِسْوَةٌ كَاشِفَاتٌ عَارِيَاتٌ مُتَبَرِّجَاتٌ مِنَ الدِّينِ دَاخِلَاتٌ فِي الْفِتَنِ مَائِلَاتٌ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُسْرِعَاتٌ إِلَى اللَّذَّاتِ مُسْتَحِلَّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِي جَهَنَّمَ خَالِدَاتٌ‏‏»، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۹۰.
  54. ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۵ ـ ۲۳.
  55. ↑ کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و‌۷: ۱۳ و ۲۷.
  56. ↑ کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.
  57. ↑ کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص‌۱۱۳ و ۱۳۳.
  58. ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ۱۱۴-۱۲۴.
  59. ↑ انجیل متی۲۴ و ۲۵، انجیل مرقس ۱۳، انجیل لوقا ۲۱.
  60. ↑ یوحنا ۴:۴۲ عبرانیان۹:۲۸.
  61. ↑ اشعیا ۴۸:۱۱.
  62. ↑ متی۲۴:۷ به بعد.
  63. ↑ یوحنا۲:۱۸؛ تسالونیکیان۱:۷ـ ۸.
  64. ↑ عاموس ۵:۱۸ـ ۲۰، ۲:۱۲ـ ۱۷.
  65. ↑ اشعیاء۵۲:۱۳ و ۵۳:۱۲.
  66. ↑ خدا، جهان ، انسان و ماشیح در آموزه‌های یهود، ص ۲۵۹.
  67. ↑ پیدایش۱۴.
  68. ↑ حزقیال۴۷:۹
  69. ↑ حزقیال۴۷:۱۲.
  70. ↑ حزقیال۱۶:۵۵.
  71. ↑ تاریخ جامع ادیان، ص ۳۱۸.
  72. ↑ سین۳۰ بند۹.
  73. ↑ اوستا، ج۱، ص ۴۰۵ـ ۴۳۰.
  74. ↑ اصغری، محمد جواد، مقاله «آخر الزمان»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص۲۸-۳۲.
  75. ↑ بحران دنیای متجدّد، ص‌۱ و اوپانیشاد، ص‌۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.
  76. ↑ بودا، ص‌۵۱۸ و ۵۱۹‌؛ علی و پایان تاریخ، ص‌۲۳.
  77. ↑ مارکس و مارکسیسم، ص‌۹۱ ـ ۹۴.
  78. ↑ بحران دنیای متجدّد، ص‌۲، ۲۰، ۵۵‌، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص‌۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.
  79. ↑ «پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص‌۲۲.
  80. ↑ برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵ و ۵۱۶‌.
  81. ↑ معموری، علی، مقاله «آخر الزمان»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱، ۱۱۴-۱۲۴.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=آخر_الزمان&oldid=1314670»