بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
آخر الزمان عبارت است از [[دوره پایانی دنیا]] و مرتبط با [[بعثت]] [[پیامبر خاتم]] {{صل}} و ظهور [[امام مهدی|منجی موعود]] {{ع}}. [[تاریخ]] دقیق آخرالزمان نامعلوم است و تنها می‌‌توان آن را به بخش واپسین روزگار که به [[قیامت]] متّصل میگردد تعریف نمود. | آخر الزمان عبارت است از [[دوره پایانی دنیا]] و مرتبط با [[بعثت]] [[پیامبر خاتم]] {{صل}} و ظهور [[امام مهدی|منجی موعود]] {{ع}}. [[تاریخ]] دقیق آخرالزمان نامعلوم است و تنها می‌‌توان آن را به بخش واپسین روزگار که به [[قیامت]] متّصل میگردد تعریف نمود. | ||
آخر الزمان ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[زندگی]] دنیاست. توجه به "آخرالزمان" در [[فرهنگ]] بیشتر دینها و آیین‌های بزرگ ـ به ویژه در [[ادیان]] ابراهیمی ـ به چشم میخورد. این توجه در [[فرهنگ]] [[اسلامی]] از اهمیت ویژهای برخوردار است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>. این تعبیر در منابع روایی [[شیعه]]<ref>الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داوود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.</ref> [[نقل]] شده است<ref | آخر الزمان ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[زندگی]] دنیاست. توجه به "آخرالزمان" در [[فرهنگ]] بیشتر دینها و آیین‌های بزرگ ـ به ویژه در [[ادیان]] ابراهیمی ـ به چشم میخورد. این توجه در [[فرهنگ]] [[اسلامی]] از اهمیت ویژهای برخوردار است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۵ ـ ۲۳.</ref>. این تعبیر در منابع روایی [[شیعه]]<ref>الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴.</ref> و [[اهل سنت]]<ref>مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داوود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.</ref> [[نقل]] شده است<ref[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج۳، ص ۱۰۲.</ref>. | ||
واژه آخرالزمان در [[قرآن]] به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی درباره آن، از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن کریم]] به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده و برای هریک ویژگیهایی بیان نموده است. به نظر می‌‌رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسانهای آخر الزمان دانست. | واژه آخرالزمان در [[قرآن]] به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی درباره آن، از [[آیات]] قابل استفاده است. [[قرآن کریم]] به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده و برای هریک ویژگیهایی بیان نموده است. به نظر می‌‌رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسانهای آخر الزمان دانست. | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
# غلبه حق بر باطل و عصر طلایی جهان<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳.</ref>. | # غلبه حق بر باطل و عصر طلایی جهان<ref>کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳.</ref>. | ||
در [[روایات]] و [[تفاسیر]]، بسیاری از [[نشانه‌های آخر الزمان]] از [[اشراط الساعة]] نیز شمرده شده است<ref>روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص۸۰ ـ۸۲؛ نمونه، ج۲۱، ص۴۴۹ ـ ۴۵۱.</ref>، از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخرالزمان به "حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره [[حیات]] بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان "الْمَلاحِمُ والْفِتَن"<ref>الفتن والملاحم فی آخر الزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.</ref> و کتاب‌های مربوط به [[غیبت امام زمان]] {{ع}}<ref>الغیبه، طوسی.</ref> بررسی می‌شوند و [[اشراط الساعة]] به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در [[آستانه قیامت]]، مانند: [[طلوع خورشید از مغرب]]، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است<ref>الکشاف الموضوعی، ج۱، ص۹۷ ـ ۱۰۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | در [[روایات]] و [[تفاسیر]]، بسیاری از [[نشانه‌های آخر الزمان]] از [[اشراط الساعة]] نیز شمرده شده است<ref>روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص۸۰ ـ۸۲؛ نمونه، ج۲۱، ص۴۴۹ ـ ۴۵۱.</ref>، از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخرالزمان به "حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره [[حیات]] بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتاب‌هایی تحت عنوان "الْمَلاحِمُ والْفِتَن"<ref>الفتن والملاحم فی آخر الزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.</ref> و کتاب‌های مربوط به [[غیبت امام زمان]] {{ع}}<ref>الغیبه، طوسی.</ref> بررسی می‌شوند و [[اشراط الساعة]] به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در [[آستانه قیامت]]، مانند: [[طلوع خورشید از مغرب]]، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است<ref>الکشاف الموضوعی، ج۱، ص۹۷ ـ ۱۰۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref> | ||
[[پیشوایان]] [[معصوم]] {{عم}}، با [[الهام]] از [[وحی الهی]] و سرچشمههای آن، پیوند [[مهدویت]] و آخرالزمان را به روشنی بیان کردهاند: | [[پیشوایان]] [[معصوم]] {{عم}}، با [[الهام]] از [[وحی الهی]] و سرچشمههای آن، پیوند [[مهدویت]] و آخرالزمان را به روشنی بیان کردهاند: | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۳: | ||
== آخرالزمان در ادیان گوناگون == | == آخرالزمان در ادیان گوناگون == | ||
در [[ادیان ابراهیمی]]، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سرتاسر [[جهان]] پیش‌بینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق میشود<ref>کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و۷: ۱۳ و ۲۷.</ref> در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده<ref>کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.</ref> و [[مکاشفه]] [[یوحنا]] به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] تحت [[حاکمیت]] [[مؤمنان]] اشاره شده است<ref>کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص۱۱۳ و ۱۳۳.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | در [[ادیان ابراهیمی]]، بیش از [[آیین‌ها]] و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در [[عهد عتیق]]، برقراری [[سعادت]] و [[عدالت]] در سرتاسر [[جهان]] پیش‌بینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق میشود<ref>کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و۷: ۱۳ و ۲۷.</ref> در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده<ref>کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.</ref> و [[مکاشفه]] [[یوحنا]] به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به [[برقراری صلح]] و [[آرامش]] [[جهان]] تحت [[حاکمیت]] [[مؤمنان]] اشاره شده است<ref>کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص۱۱۳ و ۱۳۳.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref> | ||
# '''در میان [[مسیحیان]]''' از دورانی سخن گفته میشود که در آن بازگشت [[حضرت عیسی]] {{ع}} روی خواهد داد. [[رجعت]] [[مسیح]] در [[کتاب مقدس]] بیش از سیصد بار ذکر شده است و چندین باب کامل به این موضوع اختصاص دارد<ref>انجیل متی۲۴ و ۲۵، انجیل مرقس ۱۳، انجیل لوقا ۲۱.</ref>. طبق [[عقیده]] ایشان، مسیح دوباره در آخرالزمان می‌‌آید و برنامه [[نجات]] را کامل خواهد کرد<ref>یوحنا ۴:۴۲ عبرانیان۹:۲۸.</ref>. همچنین در [[کتاب مقدس]] برای ظهور منجی که همان آمدن مسیح است نشانه‌هایی ذکر شده است که عبارت‌اند از اینکه: مسیح زمانی ظهور میکند که [[مردم]] مجرم‌اند و [[ظلم]] [[دنیا]] را فرا گرفته است<ref>اشعیا ۴۸:۱۱.</ref>. قوم‌ها و ممالک [[جهان]] با یکدیگر به [[ستیز]] برخواهند خاست و در جاهای مختلف، قحطی و [[زمین]] لرزه روی خواهد داد<ref>متی۲۴:۷ به بعد.</ref> ... . همچنین از وقایعی در کتاب مقدس نام برده شده که قبل از ظهور [[عیسی]] به وقوع می‌‌انجامد که یکی از آنها [[ظهور دجال]] است<ref>یوحنا۲:۱۸؛ تسالونیکیان۱:۷ـ ۸.</ref>. | # '''در میان [[مسیحیان]]''' از دورانی سخن گفته میشود که در آن بازگشت [[حضرت عیسی]] {{ع}} روی خواهد داد. [[رجعت]] [[مسیح]] در [[کتاب مقدس]] بیش از سیصد بار ذکر شده است و چندین باب کامل به این موضوع اختصاص دارد<ref>انجیل متی۲۴ و ۲۵، انجیل مرقس ۱۳، انجیل لوقا ۲۱.</ref>. طبق [[عقیده]] ایشان، مسیح دوباره در آخرالزمان می‌‌آید و برنامه [[نجات]] را کامل خواهد کرد<ref>یوحنا ۴:۴۲ عبرانیان۹:۲۸.</ref>. همچنین در [[کتاب مقدس]] برای ظهور منجی که همان آمدن مسیح است نشانه‌هایی ذکر شده است که عبارت‌اند از اینکه: مسیح زمانی ظهور میکند که [[مردم]] مجرم‌اند و [[ظلم]] [[دنیا]] را فرا گرفته است<ref>اشعیا ۴۸:۱۱.</ref>. قوم‌ها و ممالک [[جهان]] با یکدیگر به [[ستیز]] برخواهند خاست و در جاهای مختلف، قحطی و [[زمین]] لرزه روی خواهد داد<ref>متی۲۴:۷ به بعد.</ref> ... . همچنین از وقایعی در کتاب مقدس نام برده شده که قبل از ظهور [[عیسی]] به وقوع می‌‌انجامد که یکی از آنها [[ظهور دجال]] است<ref>یوحنا۲:۱۸؛ تسالونیکیان۱:۷ـ ۸.</ref>. | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
# '''در [[آیین زردشت]]''' نیز به ظهور [[مصلح]] و [[منجی آخرالزمان]] تأکید شده است. در [[کیش]] [[زردشتی]] این مسئله با توجه به [[اعتقادات]] ایشان، به نحو خاصی مطرح میشود. در این [[آیین]]، یک [[قدرت]] کیهانی یا [[روح]] خیر به نام اهورامزدا و یک قدرت کیهانی متضاد یا روح بزرگ [[شر]] به نام اهریمن [[خودنمایی]] میکند. در طول [[تاریخ]]، این دو نیرو با هم تا [[آخرالزمان]] در [[ستیز]] هستند و در آن [[زمان]] خوبی بر [[شرّ]] [[غلبه]] میکند و دوره [[صلح]] و [[پاکی]] و اعتلای اهورامزدا فرا می‌‌رسد و با ظهور [[سوشیانس]]، آخرالزمان آغاز میشود<ref>تاریخ جامع [[ادیان]]، ص ۳۱۸.</ref>. واژه فرشوکرتی (کامل‌سازی جهان) یکی از اصطلاحاتی است که در گاهان<ref>سین۳۰ بند۹.</ref> آمده است و اشاره به موضوع آخرالزمان دارد<ref>اوستا، ج۱، ص ۴۰۵ـ ۴۳۰.</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۸-۳۲.</ref> | # '''در [[آیین زردشت]]''' نیز به ظهور [[مصلح]] و [[منجی آخرالزمان]] تأکید شده است. در [[کیش]] [[زردشتی]] این مسئله با توجه به [[اعتقادات]] ایشان، به نحو خاصی مطرح میشود. در این [[آیین]]، یک [[قدرت]] کیهانی یا [[روح]] خیر به نام اهورامزدا و یک قدرت کیهانی متضاد یا روح بزرگ [[شر]] به نام اهریمن [[خودنمایی]] میکند. در طول [[تاریخ]]، این دو نیرو با هم تا [[آخرالزمان]] در [[ستیز]] هستند و در آن [[زمان]] خوبی بر [[شرّ]] [[غلبه]] میکند و دوره [[صلح]] و [[پاکی]] و اعتلای اهورامزدا فرا می‌‌رسد و با ظهور [[سوشیانس]]، آخرالزمان آغاز میشود<ref>تاریخ جامع [[ادیان]]، ص ۳۱۸.</ref>. واژه فرشوکرتی (کامل‌سازی جهان) یکی از اصطلاحاتی است که در گاهان<ref>سین۳۰ بند۹.</ref> آمده است و اشاره به موضوع آخرالزمان دارد<ref>اوستا، ج۱، ص ۴۰۵ـ ۴۳۰.</ref>.<ref>[[محمد جواد اصغری|اصغری، محمد جواد]]، [[آخر الزمان - اصغری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص۲۸-۳۲.</ref> | ||
# '''در [[آیین]] هندوان''' نیز هر دوره [[انسانی]] به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی [[معنویت]] اولیه است و از آن، به عصر [[ظلمت]] (Kali Yuga) تعبیر میشود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی [[جوامع]] [[انسانی]] و ازبین رفتن [[شرارت‌ها]]، دوره‌ای نو آغاز میگردد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص۱ و اوپانیشاد، ص۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.</ref>. در متون بودایی نیز از این دوره، [[سخن]] به میان آمده است<ref>بودا، ص۵۱۸ و ۵۱۹؛ علی و پایان تاریخ، ص۲۳.</ref>. | # '''در [[آیین]] هندوان''' نیز هر دوره [[انسانی]] به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی [[معنویت]] اولیه است و از آن، به عصر [[ظلمت]] (Kali Yuga) تعبیر میشود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی [[جوامع]] [[انسانی]] و ازبین رفتن [[شرارت‌ها]]، دوره‌ای نو آغاز میگردد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص۱ و اوپانیشاد، ص۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.</ref>. در متون بودایی نیز از این دوره، [[سخن]] به میان آمده است<ref>بودا، ص۵۱۸ و ۵۱۹؛ علی و پایان تاریخ، ص۲۳.</ref>. | ||
# '''در میان مکاتب بشری،''' پیش‌بینی "مارکس" از [[مدینه]] [[کمونیستی]] همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از [[دولت]] را ارائه می‌دهد<ref>مارکس و مارکسیسم، ص۹۱ ـ ۹۴.</ref>. پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی [[تمدن]] مادی [[غرب]] و ظهور مجدد [[حق]] و [[حقیقت]] که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و [[ادیان]] ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص۲، ۲۰، ۵۵، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.</ref> نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" [[پیروزی]] نهایی [[نظام]] غربی و [[حاکمیت]] [[ابدی]] آن بر سرتاسر [[جهان]] را پیش‌بینی کرده است<ref>«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص۲۲.</ref> و نظریه"برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" [[جنگ]] جهانی تمدن‌ها و [[نظم]] جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از [[جهان]]، پیش‌بینی میکند<ref>برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص۴۸۵ و ۵۱۶.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، | # '''در میان مکاتب بشری،''' پیش‌بینی "مارکس" از [[مدینه]] [[کمونیستی]] همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از [[دولت]] را ارائه می‌دهد<ref>مارکس و مارکسیسم، ص۹۱ ـ ۹۴.</ref>. پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی [[تمدن]] مادی [[غرب]] و ظهور مجدد [[حق]] و [[حقیقت]] که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و [[ادیان]] ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد<ref>بحران دنیای متجدّد، ص۲، ۲۰، ۵۵، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.</ref> نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" [[پیروزی]] نهایی [[نظام]] غربی و [[حاکمیت]] [[ابدی]] آن بر سرتاسر [[جهان]] را پیش‌بینی کرده است<ref>«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص۲۲.</ref> و نظریه"برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" [[جنگ]] جهانی تمدن‌ها و [[نظم]] جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از [[جهان]]، پیش‌بینی میکند<ref>برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص۴۸۵ و ۵۱۶.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref> | ||
== پرسش مستقیم == | == پرسش مستقیم == | ||