حج در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حج است. حج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حج در قرآن - حج در نهج البلاغه - حج در معارف مهدویت - حج در معارف دعا و زیارات - حج در معارف و سیره نبوی - حج در معارف و سیره فاطمی - حج در معارف و سیره حسینی - حج در معارف و سیره سجادی - حج در معارف و سیره رضوی - حج در عرفان اسلامی - حج در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حج در لغت به معنای قصد، قصد امر عظیم، روی آوردن، بازگشت و بازداشتن آمده است. برخی معنای اصلی این ماده را قصدی همراه با حرکت و عمل دانسته و گفته‌اند: به حج خانه خدا از آن جهت حج گفته شده که با حرکت و اعمال مخصوص همراه است و در اصطلاح فقه اسلامی به قصد خانه خدا در وقت خاص با هدف به جای آوردن اعمال مخصوص گفته می‌شود. به مجموع مناسک و اعمالی که در این سفر انجام می‌گیرد نیز حج گفته شده است.

حج از جهات گوناگون به اقسام متعددی قسمت شده است؛ از جهت حجم و شمار اعمال، به حج اکبر و حج اصغر قسمت شده است. حج اکبر (حج بزرگ‌تر) به حجی گفته شده است که دارای اعمال بیشتر از جمله وقوف در عرفات، مشعر و اعمال مناست و حج اصغر (حج کوچک‌تر)، حجی است که این اعمال در آن نیست و به آن عمره گفته می‌شود. از جهت چگونگی انجام اعمال و نیز حج‌گزار به تمتع، «قِران» و «اِفراد» قسمت شده است.

حج تمتع حجی است که حج‌گزار در آن ابتدا برای اعمال عمره محرم شده، پس از خروج از احرام، دوباره برای اعمال حج احرام می‌بندد.

حج قِران حجی است که عمره آن پس از حج است و حج‌گزار هنگام احرام حج، قربانی خود را به همراه می‌آورد.

حج اِفراد نیز حجی است که حج‌گزار تنها برای حج محرم شده، عمره را پس از آن به جای می‌آورد. تعاریف دیگری نیز برای این سه‌گونه حج بیان شده است.

از جهت حکم شرعی نیز به حج واجب و غیر واجب قسمت شده است. حج واجب گاه به اصل شرع واجب می‌گردد که به آن «حَجّة الاسلام» می‌گویند و گاه با اسباب عارضی همچون نذر، قسم و عللی دیگر واجب می‌شود و حج غیر واجب آن است که شرایط وجوب حج را ندارد که به آن «حج استحبابی» گفته می‌شود؛ همچنین حج‌گزار، گاه برای خود حج می‌گزارد و گاه به نیابت از شخصی دیگر که به آن «حج نیابی» یا «حج استنابه‌ای» گویند. قسم اخیر نیز به «حج بَلَدی» و «حج میقاتی» قسمت می‌شود. حج بلدی آن است که حج‌گزار از بلد منوب عنه نیت حج کند و حج میقاتی آن است که از میقات به نیابت منوب عنه به جا آورده شود.

حج در قرآن کریم

قرآن از حج با واژه‌ها و تعبیرهای گوناگون یاد کرده است؛ از جمله:

1. ماده «حجّ» که ۸ بار به صورت اسم و مفرد ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ﴾ و یک بار به صورت جمع: ﴿ثَمَانِيَ حِجَجٍ﴾ و یک بار به صورت فعل: ﴿فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ﴾ و یک بار به صورت مصدر: ﴿حِجُّ الْبَيْتِ ﴾ و یک بار نیز با تعبیر «حج اکبر» آمده است: ﴿يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ﴾ که برخی مراد از آن را اعمال حج در برابر عمره دانسته‌اند که حج اصغر است؛ ولی برخی مقصود از آن را روز عید قربان یا روز عرفه یا همه روزهای حج یا تنها عید قربان سال نهم هجری دانسته‌اند؛ زیرا پس از آن روز دیگر به مشرکان اجازه انجام اعمال حج داده نشد. در دو آیه نیز از حج‌گزاران یاد شده است که در یک آیه با تعبیر ﴿الْحَاجِّ﴾ آمده: ﴿أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ﴾ و در آیه‌ای دیگر از آنان با تعبیر قصد‌کنندگان خانه خدا یاد شده است:﴿آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ﴾.
2. مناسک که جمع مَنْسک به معنای اعمال حج یا جای اعمال است: ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ﴾ برخی مراد از آن را خصوص قربانی و ریختن خون دانسته‌اند.
3. «﴿شَعَائِرَ اللَّهِ﴾» که در ۴ آیه آمده و در برخی از این آیات مراد مناسک و اعمال حج است: ﴿لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ﴾ در آیاتی دیگر نیز قرآن از برخی اعمال حج همچون طواف: ﴿وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾، کوچ از عرفات: ﴿أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ﴾، نماز پشت مقام ابراهیم: ﴿وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى﴾ و سعی میان صفا و مروه: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ یاد کرده است. در این آیات، قرآن کریم از برخی مباحث مربوط به حج از جمله حج در شرایع پیشین، اهمیت حج، فلسفه حج و برخی احکام و آداب آن سخن به میان آورده است.

پیشینه حج

از برخی آیات قرآن بر می‌آید که خانه کعبه و حج، پیشینه‌ای بسیار طولانی پیش از اسلام دارند؛ از جمله در آیه ﴿لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ از کعبه با نام خانه کهن یاد شده است: ﴿ ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾}}. در برخی روایات آمده است که بدان جهت به این نام (عتیق) نامیده شده که خداوند این خانه را پیش از آفرینش انسان‌ها و حتی قبل از خلقت زمین آفریده است؛ بدین معنا که خداوند ابتدا کعبه را آفرید. سپس کره زمین از زیر کعبه گسترش یافت. در آیه‌ای دیگر کعبه نخستین خانه‌ای دانسته شده که خداوند آن را برای انسان‌ها در زمین قرار داده است: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾ و در آیه‌ای دیگر قرآن همه امت‌ها را دارای مناسک و عباداتی دانسته است: ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ﴾ و ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ﴾ که مناسک حج از جمله آنهاست؛

اما درباره زمان بنیانگذاری کعبه و اعمال حج، روایات مختلفی نقل شده است؛ از برخی روایات بر می‌آید که ملائکه الهی بنیانگذاران کعبه و نخستین حجگزاران بوده‌اند. در روایاتی نقل شده که خداوند در زیر عرش خانه‌ای به نام «بیت المعمور» برای طواف و زیارت فرشتگان بنا کرد و سپس ملائکه را به زمین فرستاد تا کعبه را برای زیارت و طواف انسان‌ها بنا کنند. پس از بنای کعبه، جبرئیل نخستین حجگزار بود. بر پایه روایتی دیگر زمان این عمل ۳۰۰۰ سال پیش از آدم بوده است. در روایتی امام صادق(ع) کعبه را خانه‌ای شمرد که ۲۰۰۰ سال پیش از آدم زیارت می‌شده است که بر اساس حدیثی دیگر این حجگزاران ملائکه الهی دانسته شده‌اند. برخی نخستین حج‌گزار کعبه را حضرت آدم دانسته‌اند. این مطلب در برخی روایات نیز آمده است. با توجه به روایات گذشته که نخستین حجگزاران را ملائکه دانسته‌اند ممکن است مراد این روایات، نخستین حجگزار از انسان‌ها باشد، از این‌رو با هم منافاتی ندارند. در مورد حج آدم(ع) روایت شده که پس از خروج از بهشت، وی بر کوه صفا فرود آمد. سپس جبرئیل مناسک حج را به او آموخت و آدم(ع) همه اعمال حج از جمله طواف، رمی جمرات، قربانی، حلق، سعی و طواف نساء را انجام داد. بر اساس برخی روایات، آدم ۱۰۰۰ بار پیاده به مکه آمد و ۷۰۰ حج و ۳۰۰ عمره به جای آورد. پس از آدم، شیث فرزند و وصی او کعبه را بازسازی کرد و حج و عمره به جای آورد. در روایاتی دیگر نقل شده که نوح(ع) نیز حج به جا می‌آورد و نیز روایت شده که در زمان طوفان و غرق شدن زمین، کشتی نوح پیرامون کعبه طواف کرد، سپس به منا آمد و در بازگشت نیز دوباره به امر خداوند بر گرد کعبه طواف کرد و نیز روایت شده که میان صفا و مروه ۷ دور سعی انجام داد. پس از طوفان نوح بر اثر از میان رفتن آثار کعبه، پیامبران الهی بدون آنکه مکان دقیق کعبه را بدانند حج را به جا می‌آوردند تا اینکه خداوند مکان آن را به ابراهیم(ع) نشان داد: ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ و آن حضرت با کمک اسماعیل کعبه را تجدید بنا کردند: ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ و نیز آن حضرت از خداوند خواست که اعمال حج یا جایگاه آنها را به آن حضرت نشان دهد: ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾. در روایات آمده است که پس از اتمام ساختمان کعبه جبرئیل نزد آن حضرت آمد و مناسک حج را به وی آموخت و نیز نقل شده که آن حضرت در حالی که اسماعیل همراه وی بود حج را سوار بر شتری سرخ موی انجام دادند و جبرئیل نیز اعمال واجب و مستحب حج را به آنان می‌آموخت. برپایه نقلی دیگر خانواده و فرزندان ابراهیم نیز حج به جای آوردند. افزون بر این، خدا به حضرت ابراهیم و فرزندش فرمان داد تا خانه کعبه را از هرگونه آلودگی برای دیگر حجگزاران پاک کنند: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ و همه انسان‌ها را به انجام حج فرا خواند: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ پس از این فرمان، ابراهیم بر روی مقام قرار گرفت و همه انسان‌ها را به حج فرا خواند و مردم ندای ابراهیم را برای حج از هر سو لبیک گفتند. پس از ابراهیم و اسماعیل(ع) دیگر پیامبران الهی و پیروان آنان نیز حج خانه خدا را به جای می‌آوردند؛ از جمله از آیه ﴿قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ که از قرار دادن حج به عنوان مبدأ سال در شریعت شعیب یاد کرده بر می‌آید که حج در شریعت آن حضرت وجود داشته است. در روایتی این آیه دلیل بر وجود حج در شرایع پیش از اسلام دانسته شده است؛ همچنین در روایتی نقل شده که حضرت موسی همراه ۷۰ پیامبر الهی حج گزارد. در حدیثی دیگر از محرم شدن حضرت موسی از فلسطین و گذشتن وی از منطقه «صفاح الروحاء» در حال لبیک گویی یاد شده است. پس از موسی پیروان آن حضرت با انحراف از شریعت الهی و انشعاب به گروه‌های مختلف هر یک مکان خاصی را برای زیارت و عبادت‌های خود به جای کعبه برگزیدند که از جمله این مکان‌ها می‌توان از بیت المقدس و هیکل سلیمان، طور سینا و بئرحی نزدیک شهر الخلیل یاد کرد. بر اساس روایاتی از پیامبر اکرم(ص) و امام صادق(ع) حضرت عیسی نیز حج گزارد؛ اما پیروان شریعت آن حضرت نیز همانند یهود پس از وی منحرف شدند و به جای کعبه مکان‌هایی دیگر از جمله بیت‌المقدس، کلیسای روم، کلیسای فاطیما و دیگر اماکن را برای زیارت و مراسم عبادی برگزیدند. در روایاتی نیز از حجگزاری برخی پیامبران دیگر و پیروانشان از جمله حضرت یونس، حضرت سلیمان با انسان‌ها و جنیان، حضرت داود و حضرت خضر یاد شده است.

اعراب جاهلی نیز چون خود را پیرو شریعت ابراهیم(ع) می‌شمردند برخی از قوانین شریعت آن حضرت از جمله اصل حج را حفظ کردند؛ ولی بیشتر دستورها و آداب آن را تغییر داده بودند؛ از جمله اینکه گاهی حج را در غیر ماه‌های مخصوص آن انجام می‌دادند. گاه نیز ماه‌های حرام را که ماه‌های حج از جمله آنهاست جابه جا می‌کردند: ﴿إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ تا بدین وسیله بتوانند به جنگ که در این ماه‌ها حرام بود ادامه دهند. آنان همچنین تلبیه حج را تغییر داده، به جای آن جمله "لبيك اللهم لا شريك لك الا شريكاً هو لك" را می‌گفتند. افزون بر این، بسیاری از قبایل عرب نیز تلبیه‌های خاص خود را داشتند. به نظر برخی آیه ﴿شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ﴾ به این سخن کفرآمیز آنان اشاره دارد؛ همچنین برخی از مفسران نهی قرآن از سخن زور در آیه ﴿ِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾ را اشاره به این تلبیه می‌دانند؛ نیز روایت شده که مشرکان قریش ابتدا همان تلبیه ابراهیم را می‌گفتند که شیطان با داخل کردن جملات کفرآمیز در آن، به آنان القا کرد که تلبیه اجداد آنان چنین بوده است که آیه ﴿ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ شُرَكَاءَ فِي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ نازل شد و با نفی شرکت مملوک با مالک چنین تلبیه‌ای را باطل شمرد.

برخی از قبایل جاهلی پس از محرم شدن در حج، به جای وارد شدن از در خانه‌ها، از پشت خانه یا دیوار آن وارد یا خارج می‌شدند که قرآن کریم آنان را از این کار باز داشت: ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾.؛ همچنین برخی از آنان برهنه طواف می‌کردند و این حکم را از جانب خدا می‌دانستند: ﴿وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ آنان می‌پنداشتند در لباسی که گناه کرده‌اند نباید طواف کنند یا بدان جهت بود که معتقد بودند کسی که برای نخستین بار به حج می‌آید باید در لباس اهل حُمس طواف کند و اگر نیافت عریان طواف کند. به نظر برخی این کار را قبیله‌ای در یمن یا همه قبایل عرب جاهلی به جز قریش انجام می‌دادند. به نقلی آیه ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ﴾ که به پوشیدن لباس و زینت فرمان داده، در این باره نازل شده است. همچنین نماز آنان کنار خانه خدا نیز چیزی جز سوت و کف زدن نبود: ﴿وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ﴾ آنان همچنین بر روی دو کوه صفا و مروه دو بت به نام‌های «اساف» و «نائله» نهاده بودند و هنگام سعی بر آنها دست می‌کشیدند، از این رو مسلمانان در صدر اسلام از سعی میان آن دو کوه اکراه داشتند که آیه ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾ این عمل را بدون گناه شمرد همچنین قبیله قریش و حُمس از اعراب جاهلی با این بهانه که ما اهل حرم هستیم به جای وقوف در عرفات، در مزدلفه وقوف می‌کردند و از آنجا به سوی منا کوچ می‌کردند که قرآن به آنان فرمان داد تا مانند دیگران از عرفات کوچ کنند: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. این مطلب در روایتی از امام صادق(ع) نیز آمده است. از دیگر آداب اعراب جاهلی آن بود که خون قربانی را به کعبه می‌مالیدند و گوشت آن را از خانه کعبه می‌آویختند و مسلمانان نیز به پیروی از آنان در ابتدا قصد چنین کاری داشتند که خداوند آنان را از این کار منع کرد: ﴿لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ﴾. آنان پس از اعمال حج در عرفات یا منا یا نزدیک کعبه گرد می‌آمدند و با بیان آثار و افتخارات نیاکان خود، همچون سخاوت و مهمان‌نوازی آنان، بر یکدیگر تفاخر می‌کردند که قرآن آنان را به ذکر خدا همانند یادآوری از پدران خویش و بلکه بهتر فرمان داد: ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾؛ همچنین آنان از برخی امور حلال مانند خوردن گوشت و روغن و استفاده از گیاه حرم و پوشیدن لباس پشمین و مویین و نیز لباس جدید در ایام حج اجتناب می‌کردند که آیه ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ این عادت باطل را مذموم و ناروا شمرد از دیگر عادت‌های اعراب جاهلی آن بود که تجارت در حج را گناه می‌شمردند و به تاجران در حج به جای «حاج» «داج» به معنای کرایه‌کش و تاجر می‌گفتند و معتقد بودند که حجگزار باید تنها به کار خیر بپردازد. آنان تا بدان حد در این کار افراط می‌کردند که حتی از کمک به افراد ضعیف و ناتوان و اطعام گرسنگان و کسی که دیگران را به فریادرسی می‌طلبید امتناع می‌کردند؛ ولی خداوند با نزول آیه ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾ این توهم را باطل و تجارت در حج را مباح شمرد.

حج در میان اعراب جاهلی و مشرکان تا سال نهم هجری ادامه داشت تا اینکه در این سال با نزول آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ مشرکان از نزدیک شدن به مسجد الحرام و انجام حج برای همیشه منع گردیدند در اسلام نیز حج همانند شرایع گذشته به عنوان یکی از عبادات الهی تشریع شد؛ اما درباره زمان تشریع آن میان عالمان اسلامی اختلاف است؛ برخی تشریع آن را پیش از هجرت و برخی وجوب آن را پس از هجرت دانسته‌اند که هر یک از سال‌های یکم تا دهم هجری، پیروانی در میان این گروه دارد. برخی از پیروان این نظریه گفته‌اند: حج با نزول آیه ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ در سال سوم هجری تشریع شد؛ ولی پیامبراکرم(ص) برگزاری آن را به تأخیر انداخت. در مقابل، برخی نزول این آیه را در سال نهم یا دهم و در حجة الوداع دانسته‌اند. این مطلب در برخی روایات اهل بیت(ع) نیز آمده است. قول دیگر آن است که حج در سال ششم هجری با نزول آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾ تشریع شد. در این سال پیامبر برای انجام حج به همراه ۱۴۰۰ نفر از مدینه خارج شد؛ ولی مشرکان با بستن راه در حدیبیه مانع حج آنان شدند، از این‌رو پیامبر و مسلمانان با ذبح قربانی از احرام خارج شدند و در سال بعد بر طبق قرارداد منعقد میان طرفین، تنها قضای عمره را به جای آورد. پس از فتح مکه و در سال نهم هجری پیامبر اکرم ابوبکر را به همراه عمر و گروهی از مسلمانان به مکه فرستاد تا آیات برائت را بر مشرکان در مراسم حج ابلاغ کند؛ ولی پیش از رسیدن وی به مکه با نزول جبرئیل پیامبر مأمور شد تا به جای وی علی(ع) را برای ابلاغ این آیات به مشرکان اعزام کند. از جمله پیام‌های آن حضرت در این مراسم، منع مشرکان از نزدیک شدن به خانه خدا و طواف کردن با بدن برهنه بود. آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ که مشرکان را پلید شمرده و آنان را از نزدیک شدن به مسجدالحرام منع کرده نیز در این سال نازل شد. در سال دهم هجری آیه ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ نازل شد و به پیامبر فرمان داد تا مسلمانان را به حج فرا خواند. در پی آن پیامبر با فرستادن مأمورانی به همه سرزمین‌های اسلامی به مسلمانان اعلام کرد که هرکس قصد حجگزاری و فرا گرفتن مناسک آن را دارد با پیامبر همراه شود. طبق برخی نقل‌ها، آن حضرت این حج را که به حجه‌الوداع شهرت یافت همراه بیش از ۱۰۰۰۰۰ مسلمان انجام داد برخی برآن‌اند که پیامبر تنها همین یک حج را به جای آورده است؛ ولی از نامیدن آن به حجه‌الوداع به دست می‌آید که آن حضرت پیش از آن نیز حج به جای آورده است؛ اما درباره تعداد آنها روایات و اقوال مختلف‌اند؛ برخی برآن‌اند که پیامبر پیش از این سال، سه حج به جای آورده که دو حج را قبل از هجرت و یک حج را پس از هجرت انجام داده است؛ اما در روایات دیگر آمده است که آن حضرت ۱۰ یا ۲۰ حج را پنهانی پیش از هجرت انجام داده است.

اهمیت حج

حج در اسلام جایگاه و اهمیت والایی دارد. قرآن در آیه ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ حج را حق خاص خداوند دانسته است: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ ﴾ که بر همه انسان‌ها اعم از زن و مرد و کافر و مسلمان واجب است، هرچند راه آنان بسیار دور باشد یا پیاده این راه را بپیمایند: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ در آیاتی دیگر قرآن کعبه را عامل هدایت جهانیان: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾ و سبب قوام و سامان یافتن امور انسان‌ها شمرده است: ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ به نظر برخی مفسران مراد از ﴿قِيَامًا لِلنَّاسِ﴾ هم اصلاح زندگی دنیوی انسان‌ها و هم اصلاح دین و امر آخرت آنان است. در آیه‌ای دیگر، خداوند از دو پیامبر بزرگ الهی، حضرت ابراهیم و اسماعیل عهد گرفته است که این خانه را برای طواف‌کنندگان، مجاوران و نمازگزاران در آن پاک کنند: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ و ﴿وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ افزون بر این، محل انجام دادن این عبادت را امن قرار داده است: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ تا حج‌گزاران با خاطری آسوده حج بگزارند؛ همچنین در آیاتی دیگر از اعمال حج به عنوان شعائر الهی یاد و مسلمانان به بزرگ شمردن و احترام آنها ترغیب شده‌اند: ﴿ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ﴾ و در آیه‌ای دیگر آنان را از هتک حرمت و تعرض به شعائر الهی در حج، حرمت شکنی حجگزاران خانه خدا منع کرده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ در آیاتی دیگر به روزهای حج، حتی به حیواناتی که با آنها حج گزارده می‌شود سوگند یاد شده است؛ از جمله قرآن در آیات ﴿وَالْفَجْرِ وَلَيَالٍ عَشْرٍ وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴾ به فجر و شب‌های دهگانه و شَفْع و وَتْر سوگند یاد کرده است. طبق یک نظر مراد از «فجر» پگاه ذیحجه یا روز قربانی و مقصود از «ولَیالٍ عَشر» شب‌های دهه ذیحجه و مراد از «شفع» روز قربانی و از «وتر» روز عرفه است. این مطلب در روایتی از پیامبر نیز آمده است. بر اساس روایتی دیگر شفع روز ترویه و وتر روز عرفه است. برخی نیز گفته‌اند: مراد از شفع و وتر کوچ اول و دوم حاجیان است که در آیه ﴿وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ به آن اشاره شده است؛ زیرا کوچ اول پس از دو روز است که زوج است و کوچ دوم پس از روز سوم است که فرد است و مراد از شبی که می‌گذرد: ﴿وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ ﴾ طبق یک رأی شب مزدلفه دانسته شده که حاجیان از عرفه به سوی مزدلفه سیر می‌کنند. در آیه‌ای دیگر قرآن به شهادت دهنده و شهادت داده شده سوگند یاد کرده است: ﴿وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ﴾ طبق برخی اقوال، شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است. این نظر در روایاتی از پیامبر و اهل بیت نیز آمده است، زیرا روز جمعه بر هر عملی که در آن روز از سوی افراد انجام شده گواهی می‌دهد و در روز عرفه مردم و ملائکه الهی برای مناسک حج حضور می‌یابند؛ نیز گفته شده است که «شاهد» روز ترویه، روز عید قربان، شب‌ها و روزها، ملائکه الهی، حجرالاسود، امت اسلامی، و پیامبر اکرم(ص) است و «مشهود» قرآن، روز قیامت، حاجیان، سایر پیامبران و امیرمؤمنان است. در آیاتی دیگر قرآن به حیوانات نفس زننده و سم‌هایشان و گرد و غباری که بر می‌انگیزند سوگند یاد کرده است: ﴿وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا فَالْمُغِيرَاتِ صُبْحًا فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا ﴾ بیشتر مفسران مراد از آیه را حیواناتی دانسته‌اند که در جهاد شرکت می‌کنند؛ ولی به نظر برخی، مراد شترانی‌اند که حاجیان را از عرفه به مزدلفه و از آنجا به منا می‌برند؛ همچنین قرآن کریم در آیاتی دیگر، حج را دارای پاداش و آثار زیادی شمرده تا آنجا که خداوند را شکرگزار عملحاجیان و اعمال خیر دیگر آنان دانسته: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾. و گناهان حجگزاران را بخشوده شده شمرده است؛ چه زنده بازگردند و چه در حج از دنیا بروند: ﴿وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾. بر اساس برخی نقل‌ها، میقات حضرت موسی که ۴۰ روز به طول انجامید: ﴿وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلَاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ در ماه ذیقعده و ۱۰ روز نخست ذیحجه بود. حج از عباداتی است که بسیاری از اصول و فروع دین و کارهای نیک را در خود جمع کرده است؛ مانند توحید و نفی شرک که در نخستین عمل حج (تلبیه احرام: «لَبَّیكَ الّلهُمَّ لَبَّیكَ، لَبَّیكَ لاشَریكَ لَكَ لَبَّیكَ») متبلور بوده، تا پایان اعمال نیز وجود دارد و نبوت که در حج یاد ابراهیم و دیگر پیامبران الهی از جمله پیامبر اکرم(ص) زنده می‌شود، به ویژه اینکه در برخی روایات، اتمام حج در آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ به دیدار پیامبر و امامان(ع) تفسیر شده است و معاد که حاجیان با پوشیدن لباس احرام به یاد مرگ و قبر، حشر و قیامت می‌افتند و نیز بسیاری از عبادات و اعمال نیک؛ همچون نماز: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾، روزه: ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، هجرت در راه خدا و تحمل سختی: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾، جهاد که در روایات، حج جهاد ضعیفان شمرده شده است، قربانی کردن: ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، اطعام به فقیران: ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾، تبری از شیطان با رمی جمرات و نیز تبری از مشرکان و دشمنان خدا: ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾، تولی و دوستی با اولیای الهی و امامان(ع): ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ که در روایات مراد آیه اهل بیت(ع) دانسته شده است که از نسل ابراهیم‌اند، توبه و استغفار: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، دعا و درخواست حاجت از خداوند: ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ﴾ و انجام دادن کارهای خیر دیگر: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾

در روایات اسلامی نیز حج از جایگاه و اهمیت فراوانی برخوردار است؛ از جمله در روایتی حج یکی از ۵ رکن اسلام شمرده شده است. در روایاتی دیگر حج برتر از نماز و روزه مستحب و انفاق در راه خدا شمرده شده است، هرچند طلای سرخ و به اندازه کوه ابوقبیس باشد؛ همچنین ۱۰ روز نخست ذیحجه، پاک‌ترین روزها نزد خدا و عمل صالح در این روزها از محبوب‌ترین اعمال و دارای عظیم‌ترین پاداش شمرده شده است، از این‌رو معصومان(ع) در بهترین زمان یعنی ماه رمضان و پس از هر نماز در این ماه، توفیق انجام حج در همان سال و بلکه همه سال‌ها را از خداوند می‌خواستند و مؤمنان را به تکرار حج حتی تا ۵۰ بار و بیشتر از آن هرچند با قرض گرفتن باشد توصیه می‌کردند. البته بر اساس روایاتی دیگر در صورتی این کار شایسته است که فرد توان پرداخت بدهی خود را پس از حج داشته باشد. خود نیز مکرر این عبادت را به جای می‌آوردند؛ از جمله نقل شده که آدم(ع) ۷۰۰ بار، حضرت خضر در همه سال‌ها، پیامبراکرم ۱۰ یا ۲۰ بار، امام حسن مجتبی ۱۵ یا ۲۵ بار و امام زین‌العابدین ۲۰، ۲۲ یا ۲۵ بار حج گزارده‌اند و صاحب عصر(ع) حضوری هر ساله در حج دارند. از دیگر نشانه‌های اهمیت حج آن است که بر اساس برخی روایات، حاکمان اسلامی مأمور شده‌اند که در صورت ترک حج از سوی مسلمانان، آنان را با اجبار راهی حج کنند و در صورت نداشتن هزینه سفر، آن را از بیت‌المال مسلمانان، بپردازند. بر اساس برخی روایات، حج از مصادیق «سبیل الله» در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ است که بر اساس آن حاکم اسلامی می‌تواند از زکات برای حج فقیران هزینه کند؛ همچنین ترک این عمل از سوی مستطیع، مساوی با کفر و مردن به دین یهود یا نصارا و سبب هلاک شدن فرد، محروم شدن وی از شفاعت و حوض کوثر، قرار گرفتن در زمره زیان‌کارترین مردم، پشیمان شدن هنگام مرگ و کور گردیدن در قیامت دانسته شده است.

حکمت‌ها و اهداف حج

تشریع حج حکمت‌هایی دارد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

تقویت دین

از مهم‌ترین حکمت‌ها و اهداف حج برپایی دین الهی است: ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ در روایتی مراد از ﴿قِيَامًا لِلنَّاسِ﴾ استواری و سامان بخشیدن به دین و دنیا دانسته شده است. در حدیثی دیگر نیز برپایی دین منوط به پابرجا بودن کعبه دانسته شده است؛ همچنین در روایاتی دیگر حج سبب تقویت و رفعت و بلندی دین و پرچم اسلام شمرده شده است. ممکن است حکمت این امر آن باشد که در حج افزون بر احیای اصول عقاید یعنی توحید، نبوت و معاد به بسیاری از فروع دین نیز عمل می‌شود.

توبه و آمرزش گناهان

حکمت دیگر حج، توبه و رفتن به سوی خداست. در روایاتی از اهل بیت مراد از فرار به سوی خدا در آیه ﴿فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ رفتن به حج دانسته شده است. در حدیثی از امام رضا(ع) علت وجوب حج، کوچ کردن به سوی خدا و بازگشت از وضع گذشته و آغاز زندگی جدید دانسته شده است؛ همچنین در روایتی دیگر آمده است که پس از اعتراض فرشتگان به خلقت انسان و سپس ندامت آنان از این امر، خداوند بیت‌المعمور را برای توبه آنان و خانه کعبه را برای توبه انسان‌ها بنا نهاد. در روایتی مراد از مشاهده منافع انسان در آیه ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ مغفرت و بخشش الهی دانسته شده است .

خودسازی

حکمت دیگر حج خودسازی و غلبه بر هواهای نفسانی است، بر این اساس خداوند افزون بر تأکید بر تحریم برخی محرمات، بسیاری از امور حلال همچون لذتجویی از همسر را نیز بر انسان حرام کرده است: ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾؛ همچنین برای از میان بردن روحیه امتیازطلبی به قریش فرمان داد تا همچون دیگر حاجیان در عرفات وقوف کرده، از آنجا به سوی مشعر کوچ کنند: ﴿ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾. تشریع دیگر محرمات احرام همچون کندن گیاه حرم، استفاده از بوی خوش، آزار رساندن به حیوانات حتی شپش، حمل سلاح و خودآرایی نیز برای از میان بردن برخی رذایل نفسانی یا آراسته شدن حجگزار به برخی فضایل دیگر است

ایجاد تقوا

هدف دیگر تشریعحج ایجاد ملکه تقوا در انسان است: ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾؛ همچنین از آیات متعدد دیگر از جمله ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ﴿أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِلسَّيَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ که در آن حجگزاران به تقوا توصیه شده‌اند این حکمت استفاده می‌شود.

منافع مادی

حکمت دیگر حج رسیدن نفع مادی به انسان‌هاست: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾، ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ در روایات اهل بیت، یکی از مصادیق منفعت در آیه، منافع مادی دانسته شده است. از جمله این منافع، درآمدهایی‌اند که از راه تجارت نصیب حجگزاران و نیز غیر حجگزاران اعم از خریداران و فروشندگان، کرایه دهندگان وسائل نقلیه و منازل، و نیز تولید کنندگانی می‌شوند که در دیگر سرزمین‌ها ساکن‌اند، چنان‌که این امر در روایات اهل‌بیت(ع) به صراحت آمده است. از آیاتی که از جواز تجارت در حج یاد کرده مانند ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾، ﴿الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ وَلَا مُتَّخِذِي أَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ نیز این امر استفاده می‌شود. از دیگر منافع مادی حج، گوشت قربانی است که بهره حجگزاران و تهیدستان می‌شود: ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾، ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾

پیوند با رهبری الهی (تولی)

هدف دیگر تشریع حج پیوند با رهبری الهی یعنی پیامبران و امامان(ع) است. قرآن در آیه ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ به حضرت ابراهیم فرمان می‌دهد تا انسان‌ها را به حج فرا خواند تا به سوی او آیند. قرار دادن مقام ابراهیم میان نمازگزار و کعبه در حج: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾ نیز نشان پیوند حج با مقام نبوت و امامت است. در روایاتی از جمله مصادیق قضای ﴿تَفَثَ﴾ در آیه ﴿مَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ دیدار با امام (معصوم) دانسته شده است؛ همچنین در تفسیر آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ آمده است که کامل کردن حج با دیدار پیامبر و امام(ع) حاصل می‌شود، چنان‌چه در برخی روایات، یکی از اهداف تشریع حج، دیدار با امامان و اعلام ولایت و حجگزار با آنان و یاری آنها دانسته شده است. در حدیثی دیگر با اشاره به این حکمت، دلیل آن آیه ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ دانسته شده است که بر اساس آن ابراهیم(ع) پس از بنای کعبه، دوستی و توجه قلوب مردم به ذریه‌اش را از خداوند خواست. در روایاتی دیگر، مصداق اصلی این آیه، اهل بیت(ع) دانسته شده است.

دوری از شیطان و دشمنان خدا (تبری)

حکمت دیگر تشریع حج، تبری از شیطان و دیگر دشمنان خداست. در برخی روایات از مصادیق ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ که از اهداف حج شمرده شده، رمی جمرات دانسته شده است؛ همچنین قرآن در آیه ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ برائت از مشرکان را که شیطان‌های بشری‌اند از دستورات اسلام در حج دانسته است. و بیزاری از دشمنان خدا، ویژه عصر پیامبر نیست، بلکه در همه زمان‌ها باید حجگزاران در کنار دوستی اولیای الهی از همه دشمنان خدا ـ اعم از شیاطین جن و انس ـ بیزاری بجویند.

تفقه و نقل اخبار

از دیگر حکمت‌های حج آشنایی حجگزاران با احکام دین و نقل آن برای دیگران است، چنان که امام رضا(ع) با اشاره به این امر، مستند آن را آیه ﴿وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾ و نیز آیه ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ دانست. در حدیثی دیگر از جمله علل تشریع حج آشنایی با آثار و اخبار پیامبر اکرم(ص) و نقل آن برای دیگران شمرده شده است.

آشنایی مسلمانان با یکدیگر

از اینکه اسلام حج را در ماه‌هایی خاص: ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾ و مکانی خاص قرار داده است: ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ و به انسان‌ها فرمان داده است تا همه از مناطق دور و نزدیک در آن مکان گرد آیند ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾ برمی‌آید که یکی از حکمت‌های این عبادت الهی آشنا شدن مسلمانان با یکدیگر و رفع مشکلات و نیازهای یکدیگر است. این حکمت در برخی روایات اهل بیت نیز ذکر شده است. از جمله این نیازها، کمک به تهیدستان مسلمان است که حاجیان می‌توانند از گوشت قربانی نیاز آنان را برطرف کنند: ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾

پاداش الهی

هدف عمده دیگر تشریع حج دستیابی بندگان به پاداش اخروی است. در روایتی یکی از مصادیق منفعت در آیه ﴿لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾ پاداش و منافع اخروی دانسته شده است. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ نیز جست و جوی فضل و رضوان الهی از اهداف حجگزاران شمرده شده است. برخی مراد از «فضل» در آیه را پاداش الهی و مراد از «رضوان» را رضایت خداوند دانسته‌اند. در روایتی، یکی از رازهای قرار داده شدن کعبه در سخت‌ترین و خشک‌ترین مکان روی زمین، پاداش بیشتر حجگزاران در پی تحمل سختی بیشتر از سوی آنان دانسته شده است. افزون بر موارد یاد شده، در روایات اسلامی حکمت‌ها و اهداف دیگری از جمله یاد مرگ و قبر و حشر از قبور و آماده شدن برای آن، زدودن تکبر از قلب و خضوع و خشوع در برابر پروردگار ذکر شده است. البته حکمت‌ها و اهداف ذکر شده، همه علل و اهداف تشریع حج نیستند، بلکه ممکن است اهداف دیگری نیز در تشریع این عبادت مقصود باشند که در آیات و روایات ذکر نشده‌اند و عقل بشر توانایی درک و فهم آنها را نداشته باشد.

اقسام حج

حج بر سه قسم است: تمتع، قِران و اِفراد.

تمتع حجی است که حجگزار در ماه‌های حج (شوال، ذیقعده و ذیحجه) ابتدا اعمال عمره را انجام داده، پس از خروج از احرام دوباره برای حج محرم می‌شود و از این رو به آن تمتع گفته‌اند که تمتع (بهره بردن) از بسیاری محرمات احرام از جمله زنان، میان عمره و حج حلال می‌شود. از آنجا که ارتباط میان این عمره و حج تمتع به گونه‌ای است که به منزله یک عمل محسوب می‌شوند، گویا این بهره‌برداری در حج تمتع واقع شده است. به نظر بسیاری از فقیهان آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ بر مشروعیت این حج دلالت دارد: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالعُمرَةِ اِلَی الحَجِّ فَمَا استَیسَرَ مِنَ الهَدیِ». در روایات متعددی از پیامبر و اهل‌بیت(ع) نیز حج تمتع جایز شمرده شده است. در مقابل، از عمر و عثمان نقل شده است که از حج تمتع نهی کرده و آن را حرام شمرده‌اند؛ ولی این نهی و تحریم برخلاف نص صریح قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) و صحابه است، بر این اساس، بسیاری از مسلمانان از جمله فرزند عمر با این رأی مخالفت کرده، تمتع در حج را جایز شمرده‌اند. فقیهان پیرو مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز حج تمتع را جایز شمرده‌اند. بر اساس آیه﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و برخی روایات، این حج وظیفه غیر مکیان است. رأی فقیهان شیعه و برخی از فقهای اهل سنت نیز همین است؛ ولی بیشتر فقهای اهل سنت انجام دادن حج تمتع را برای اهل مکه جایز دانسته‌اند. رأی فقهای شیعه و اهل سنت درباره مراد از «حاضِریِ المَسجِد الحَرامِ» در آیه مذکور متفاوت است؛ نظر برخی از فقیهان شیعه آن است که آنها کسانی‌اند که میان آنان و مسجدالحرام از ۴ جانب ۱۲ میل (هر میل یک سوم فرسخ) یا کمتر از آن باشد؛ ولی مشهور فقهای امامیه برآن‌اند که مراد کسانی‌اند که فاصله آنان با مسجدالحرام ۴۸ میل و کمتر از آن باشد. در برابر، فقهای اهل سنت آرای متفاوتی بیان کرده و گفته‌اند: اینان تنها ساکنان محدوده حرم یا اهل مکه یا کسانی‌اند که از محل سکونت آنان تا مکه نماز شکسته نمی‌شود، یا کسانی که در فاصله میان مواقیت احرام تا مکه ساکن‌اند یا ساکنان مکه و ذی طوی یا کسانی که از محل سکونت آنان تا مکه یک روز یا دو شب راه است.

حج قِران، حجی است که حج‌گزار ابتدا حج و سپس عمره را انجام می‌دهد و هنگام احرام حج، قربانی را به همراه خود می‌آورد؛ ولی فقهای اهل سنت برآن‌اند که حج قرآن آن است که حجگزار حج و عمره را با یک نیت و احرام انجام داده، محرمات احرام میان آن دو بر وی حلال نمی‌گردد. به نظر برخی از آنان آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ که حج و عمره را قرین هم ذکر کرده اشاره به این نوع از حج دارد؛ ولی عده‌ای دیگر دلالت آیه را بر این حج نفی کرده و گفته‌اند: جمع و قرین قرار دادن این دو در آیه، دلیلی بر وجوب جمع آنها در عمل نیست. فقهای اهل سنت جمع میان حج و عمره را با یک احرام جایز دانسته‌اند؛ اما فقهای شیعه این عمل را جایز ندانسته و در صورت انجام دادن آن گفته‌اند که تنها حج منعقد می‌گردد. دلیل برخی از فقهای شیعه آیه مذکور است که مسلمانان را به کامل کردن هریک از حج و عمره فرمان داده و معنای کامل کردن حج این است که حجگزار ابتدا اعمال آن را انجام داده، از احرام خارج گردد و سپس به عمل دیگری بپردازد. به روایاتی از پیامبر و اهل بیت(ع) نیز در این باره استناد شده است. به نظر فقیهان شیعه، حج قرآن وظیفه ساکنان و مجاوران مکه ـ در محدوده یاد شده ـ است. دلیل این امر آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ است که حج تمتع را وظیفه غیر مجاوران شمرده است. در این‌باره به روایات نیز استناد شده است؛ ولی بسیاری از فقهای اهل سنت برآن‌اند که انجام هریک از سه نوع حج برای مجاوران مکه جایز است.

حج اِفراد، آن است که ابتدا حجگزار برای حج محرم شده، پس از خروج از احرام، عمره را به جا می‌آورد. البته برخی انجام عمره پس از حج را مشروط به عدم انجام آن پیش از حج و نیز داشتن استطاعت آن دانسته‌اند. برخی از فقهای اهل سنت گفته‌اند: اِفراد آن است که حجگزار ابتدا قبل از ماه‌های حج، عمره را انجام دهد و سپس در ماه‌های حج، تنها حج را به جای آورد یا ابتدا حج را به جا آورده، عمره را در غیر ماه‌های حج انجام دهد. به نظر برخی آیه ﴿فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ به این نوع از حج اشاره دارد؛ ولی این رأی صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا آیه مذکور بر اصل وجوب حج بر مسلمانان دلالت دارد و از نوع حج سخنی به میان نیاورده است. به نظر علمای امامیه این نوع از حج وظیفه اهل مکه و مجاوران آن است. دلیل این امر آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ و برخی روایات است؛ ولی اهل سنت انجام این حج را نیز برای همه افراد جایز شمرده‌اند. این سه نوع حج هرچند در اصل اعمال با هم اشتراک دارند، تفاوت‌های متعددی با یکدیگر دارند؛ همچنین در اینکه کدام یک از حج‌های یاد شده افضل و دارای پاداش بیشتری است علمای اسلامی آرای متفاوتی دارند؛ به نظر علمای امامیه و برخی از فقیهان اهل سنت تمتع برتر از قرآن و افراد است. دلیل این امر به نظر برخی آن است که قرآن به صراحت از حج تمتع یاد کرده است، در حالی که دیگر انواع حج به صراحت در قرآن نیامده‌اند و نیز به روایتی از پیامبر اکرم استناد شده است که پس از محرم شدن برای حج و نزول وحی بر آن حضرت فرمود: اگر قربانی به همراه نیاورده بودم ابتدا عمره و سپس حج می‌گزاردم. افزون بر این، در روایات اهل بیت(ع) به صراحت بر برتر بودن حج تمتع تصریح شده است؛ از جمله امام صادق فرمود: اگر ۱۰۰۰ حج به جا آورم همه آنها را به گونه تمتع به جا می‌آورم. در روایتی راز مأمور شدن مکلفان به تمتع و برتری آن، آسانگیری خداوند بر حجگزاران و حفظ آنان از گناه با طولانی نشدن مدت احرام، و انجام دادن طواف مستحب در بین اعمال حج دانسته شده است. برخی حج قرآن را دارای فضیلت بیشتر دانسته‌اند؛ زیرا قرآن در آیه ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ از حج قرآن یاد کرده و نیز بدان جهت که پیامبر(ص) حج قرآن انجام داد و برخی نیز حج افراد را افضل شمرده‌اند. برخی نیز هر سه حج را دارای فضیلت یکسان دانسته‌اند و برخی گفته‌اند: اگر حج‌گزار قربانی به همراه آورده قرآن و گرنه تمتع بهتر است؛ زیرا پیامبر چون قربانی به همراه آورده بود حج قرآن به جا آورد.

اعمال و اجزای حج

حج، اعم از تمتع، قرآن و افراد اعمال خاصی دارد که در عمده آنها اشتراک دارند و تفاوت آنها تنها در برخی موارد جزئی یا شیوه انجام این اعمال است. البته از مجموع اعمال عمره و حج گاه به عنوان اعمالحج یاد می‌شود؛ لیکن از آنجا که عمره خود مدخل مستقل دارد در این بحث تنها به اعمال حج اشاره شده است. این اعمال از نظر فقه امامیه به ترتیب عبارت‌اند از:

احرام

نخستین عمل حج در هریک از سه قسم یاد شده، احرام است که به معنای وارد شدن به اعمال حج با پوشیدن دو لباس ندوخته برای مردان و نیت و تلبیه است و بدان جهت به آن احرام گفته شده که حجگزار با این عمل، برخی مباحات را بر خود حرام می‌کند. این نوع احرام ویژه حج تمتع و اِفراد است؛ اما در حج قرآن حجگزار میان احرام با تلبیه یا اِشعار و تقلید مخیر است. به نظر برخی مراد از واجب کردن حج بر خود که در آیه﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ﴾ از آن یاد شده: ﴿فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ ﴾ احرام است.

وقوف در عرفات

دومین عمل حج، ماندن در عرفات است. به نظر برخی دلیل وجوب وقوف در عرفات آیه ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾ است که از کوچ کردن از عرفات یاد کرده است: ﴿فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ﴾، با این استدلال که کوچ کردن از عرفات فرع بر وقوف در آن مکان است. زمان وقوف در عرفات به نظر فقهای امامیه از ظهر روز نهم ذیحجه تا غروب شرعی آن روز است.

وقوف در مشعر الحرام

پس از کوچ کردن از عرفات واجب است حجگزاران به سوی مشعرالحرام رفته، در آنجا وقوف کنند: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ﴾. زمان وقوف در مشعرالحرام از طلوع فجر روز دهم تا طلوع خورشید است.

رمی جمره عقبه

چهارمین عملواجبحج، رمی جمره عقبه در مناست. به نظر برخی رمی جمره که نماد رمی شیطان است از اعمالی است که خداوند حضرت ابراهیم را با آن آزمود: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.؛ همچنین به نظر برخی یکی از مصادیق ﴿تَفَثَ﴾ در آیه ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ رمی جمرات است، چنان که در روایات اهل بیت(ع) نیز آمده است. برخی از مفسران گفته‌اند: شاید سر تصریح نکردن قرآن به رمی جمرات، اکتفا به آیه ﴿قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ﴾ باشد که شامل همه انحای رجم شیطان اعم از قول و عمل می‌شود . در رمی جمره عقبه حاجیان ۷ سنگ‌ریزه به جمره عقبه می‌زنند که این عمل باید با نیت انجام شده، به جمره نیز اصابت کند. زمان رمی جمره عقبه به نظر بیشتر فقهای شیعه بین طلوع خورشید تا غروب آن در روز عید قربان است. به نظر مشهور فقیهان این عمل واجب است؛ اما برخی از فقهای شیعه آن را مستحب شمرده‌اند .

قربانی

واجب دیگر حج، قربانی‌است: ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾، ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. که حجگزار به اندازه توان خود یک یا چند شتر، گاو یا گوسفند را در روز عید قربان ذبح می‌کند.

حلق یا تقصیر

ششمین عمل واجب بر حجگزاران حلق یا تقصیر است:﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾. که باید پس از قربانی در منا در روز عید قربان انجام گیرد: ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾

طواف حج

عمل دیگر واجب در حج، طواف حج است که به آن طواف زیارت و طواف افاضه نیز گفته شده است: ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ در این عمل حجگزار باید ۷ دور به نیت طواف حج بر گِرد کعبه طواف و هر دور از حجرالاسود آغاز و به آن ختم کند.

نماز طواف

پس از طواف، بر حاجیان واجب است دو رکعت نماز طواف در مقام ابراهیم بگزارند: ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾.؛ ولی برخی از فقهای شیعه و اهل سنت آن را مستحب دانسته‌اند

سعی بین صفا و مروه

پس از اقامه نماز طواف بر حجگزار واجب است میان دو کوه صفا و مروه رفت و آمد کند: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾. در این عمل حاجیان باید ۷ شوط با نیت میان این دو کوه طواف کنند که دور اول از صفا آغاز و دور آخر به مروه ختم می‌گردد.

طواف و نماز طواف نساء

دو عمل واجب دیگر در حج به نظر فقیهان شیعه طواف نساء و نماز آن است. در برخی روایات اهل بیت، آیه ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ که به طواف خانه خدا فرمان داده: ﴿وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ﴾ تنها مربوط به طواف نساء دانسته شده است. (طواف، نماز طواف) زمان انجام اعمال مکه به نظر مشهور فقیهان شیعه روز عید یا روز یازدهم است؛ اما عده‌ای از فقها گفته‌اند حجگزار می‌تواند آنها را تا پایان اعمال منا و حتی پایان ذیحجه به تأخیر اندازد، گرچه انجام دادن آن در روز عید و یازدهم افضل است.

بیتوته در منا

واجب دیگر حج بیتوته کردن در منا از ابتدای شب تا نیمه آن یا از نیمه شب تا طلوع فجر، در شب‌های یازدهم و دوازدهم برای همه و شب سیزدهم ذیحجه برای برخی است. برخی فقها وجوب بیتوته را از آیه﴿وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ﴾ استفاده کرده‌اند که در آن حجگزاران به ذکر خدا در روزهایی خاص و جواز کوچ کردن پس از دو روز مأمور شده‌اند؛ زیرا لازمه مأمور شدن حاجیان به ذکر و خارج نشدن آنان قبل از دو روز، ماندن در این سرزمین است. بر اساس روایات، مراد از این ایام، ایام تشریق در مناست.

رمی جمرات سه‌گانه

واجب دیگر حج رمی جمره اُولی، وُسْطی و عَقَبه در روزهایی است که حجگزار شب‌های آنها را در منا بیتوته کرده است که حجگزار باید به نیت حج به هر جمره به ترتیب ۷ ریگ بزند. برای وجوب این عمل افزون بر آیاتی که در رمی جمره عقبه ذکر شده، به روایات اسلامی نیز استناد شده است. به نظر بیشتر فقهای شیعه رمی جمرات سه گانه از طلوع خورشید تا غروب آن جایز است؛ ولی بهتر آن است که نزدیک ظهر انجام شود. اعمال و اجزای اصلی حج با اندک تفاوت‌هایی از جهت حکم، ترتیب، شرایط و چگونگی انجام آنها در فقه اهل سنت نیز همین اعمال‌اند که به تفصیل در مدخل‌های خاص خود بررسی می‌شوند.

احکام و آداب حج

اسلام برای حج و حجگزاران احکام متعددی تشریع کرده است که قرآن کریم به بسیاری از آنها اشاره کرده است؛ از جمله:

وجوب حج

به نظر همه فقهای شیعه و اهل سنت، حج از ارکان دین است که با داشتن شرایطی بر همه مکلفان واجب است. دلیل وجوب آن، آیه ۹۷ آل‌عمران / ۳ است که این عمل را تکلیف شرعی انسان‌ها از سوی خداوند دانسته است: «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ». افزون بر این، مساوی شمردن ترک حج با کفر در این آیه: «ومَن کَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العــلَمین» مؤید دیگری بر وجوب این تکلیف است؛ همچنین درخواست این عمل به صورت خبر و آوردن آن با جمله اسمیه و بیان آن به صورت عموم: «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ» و نیز حق خداوند شمردن حج بر ذمه مردم، مؤیدهایی دیگر بر وجوب حج به شمار رفته‌اند. دلیل دیگر وجوب به نظر برخی، آیه ۱۹۶ بقره / ۲ است که به اتمام حج و عمره فرمان داده است: «واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّهِ»، با این استدلال که آیه، اتمام حج را واجب دانسته و لازمه وجوب اتمام، آن است که اصل آن نیز واجب باشد. افزون بر آیات قرآن، به روایات نیز برای وجوب حج استناد شده است؛ همچنین برخی با استناد به آیه ۹۷ آل عمران / ۳ و آیه ۱۹۶ بقره / ۲ که در آنها امر به انجام دادن حج شده و امر نیز مقتضی فوریت است، وجوب حج را فوری دانسته‌اند، از این‌رو مکلفان باید بدون تأخیر، این عمل را انجام دهند. به روایات متعددی نیز در این‌باره استناد شده است؛ ولی برخی از فقهای اهل سنت وجوب حج را فوری نمی‌دانند. مستند این رأی سیره رسول خدا(ص) است که با وجود نزول آیات حج و استطاعت مالی، آن را به تأخیر انداختند.

شرایط وجوب حج

فقهای اسلامی با استناد به آیات قرآن و روایات، وجوب حج را به تحقق شرایطی مشروط دانسته‌اند که عبارت‌اند از:

ا. بلوغ یکی از شرایط حج بلوغ است. دلیل این شرط روایاتی است که تکلیف را از کودک ساقط دانسته است، بنابراین تکلیف «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ» (آل‌عمران / ۳، ۹۷) شامل آنان نمی‌شود.

ب. عقل از این‌رو بر مجنون حج واجب نیست، زیرا بر اساس برخی روایات، آیه «مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً» استطاعت * بدنی را نیز دربرمی‌گیرد و مجنون از این جهت سالم نیست.

ج. حریت بر این اساس، حج بر بردگان واجب نیست، زیرا یکی از شرایط حج توانایی مالی و قدرت تصرف در آن است و برده چنین توانایی را ندارد: «عَبدًا مَملوکـًا لا یَقدِرُ عَلی شَی‌ءٍ». (نحل / ۱۶، ۷۵) این شرط از آیه ۹۷ آل عمران / ۳ که استطاعت را شرط وجوب دانسته نیز استفاده شده است.

د. اسلام از این‌رو بر کافران حج واجب نیست، بدان سبب که حج عبادت است و کافران به عبادات اسلامی مکلف نیستند. برخی این شرط را از آیه ۹۷ آل عمران / ۳ نیز استفاده کرده‌اند؛ با این توضیح که از جمله «ومَن کَفَرَ» استفاده می‌شود که مراد از «وللّه‌علی الناس» مؤمنان‌اند؛ زیرا در غیر این صورت کافر شدن آنان معنا نداشت؛ ولی در مقابل، فقهای شیعه و برخی فقیهان اهل سنت اسلام را تنها شرط صحت دانسته‌اند نه شرط وجوب، از این‌رو معتقدند که حج گزاردن بر کافران نیز واجب است، هرچند در صورت انجام دادن صحیح نیست. مستند این دیدگاه کلمه «الناس» در آیه ۹۷ آل‌عمران / ۳ است که شامل کافران نیز می‌شود و نیز آیه ۱۹۶ بقره / ۲ که به طور عموم، همگان را به اتمام حج مکلف کرده است. به روایات نیز برای این مدعا استناد شده است، بر همین اساس برخی گفته‌اند: کفر در اینجا، کفر در اصول دین نیست، بلکه کفر در فروع دین و مراد از آن «ترک حج» است.

ه. استطاعت یکی دیگر از شرایط وجوب حج استطاعت است: «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً». (آل‌عمران / ۳، ۹۷) این شرط در روایات اسلامی نیز آمده است. فقهای اسلامی با استناد به آیه و روایات، استطاعت را دارای ۴ قسم دانسته‌اند. مصداق اصلی استطاعت در آیه مذکور، توانایی مالی یعنی توشه و مرکب برای سفر حج است، چنان‌که در برخی روایات نیز آمده است؛ اما آرای فقیهان درباره محدوده توانایی مالی متفاوت است؛ به نظر فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل سنت مراد از استطاعت مالی، داشتن هزینه رفت و برگشت حج افزون بر نیازهای عادی زندگی مانند مسکن، اثاث منزل، و دیگر مخارج زندگی است. مقدار و کیفیت زاد و راحله در هر مکان و برای هر شخص به توانایی و شأن افراد و عرف حاکم بر آن جامعه بستگی دارد. به نظر بسیاری از فقیهان وجود زاد و راحله لازم نیست، بلکه توانایی تهیه آن کافی است؛ اما در مقابل، برخی از فقهای اهل سنت توانایی هزینه رفت و برگشت سفر حج را در استطاعت کافی دانسته‌اند، هرچند حجگزار پس از بازگشت برای خود و اهلش نفقه‌ای نداشته باشد. به نظر فقهای امامی استطاعت مالی در صورت بذل آن از سوی دیگری نیز محقق شده، با وجود آن حج واجب می‌گردد. دلیل وجوب، آیه ۹۷ آل عمران / ۳ و برخی روایات است که حج را به طور عام بر مستطیع واجب شمرده است؛ ولی فقهای اهل سنت برآن‌اند که در این صورت، شخص مستطیع نشده و حج بر او واجب نمی‌گردد. برخی نیز گفته‌اند: تنها در صورت بذل مال از سوی فرزند، فرد مستطیع می‌گردد؛ زیرا در بذل فرزند منتی نیست. مصداق دیگر استطاعت، استطاعت بدنی است، از این‌رو بر اساس آیه مذکور حج بر ناتوان‌ها و بیماران واجب نیست. در مقابل، برخی گفته‌اند: بر افراد زمین‌گیر و ناتوان دارای توان مالی نیز حج واجب است، از این‌رو آنان باید کسی را به نیابت از خود به حج بفرستند. مصداق دیگر استطاعت، استطاعت طریقی و باز بودن راه و امن بودن آن است که افزون بر آیه ۹۷ آل عمران / ۳ و روایات، ادلّه نفی عسر و حرج نیز بر اشتراط آن دلالت دارد، بر این اساس، کسی که راه برایش مسدود یا جان یا آبرو و مالش در خطر است مستطیع نبوده، حج بر او واجب نیست. مصداق دیگر استطاعت، استطاعت زمانی است؛ به این معنا که باید مکلّف پس از تحقق دیگر شرایط، زمان و فرصت کافی برای اعمال حج داشته باشد و گرنه حج بر او در آن سال واجب نیست.

ترک یا تاخیر انداختن حج

ترک حج بر مستطیع حرام و از گناهان کبیره شمرده شده است. قرآن در آیه ۹۷ آل عمران / ۳ پس از امر به حج، ترک آن را با واژه کفر بیان کرده است: «ومَن کَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العــلَمین» که چنین تعبیری نشان آن است که ترک حج، عمل کافران است. در روایتی نیز پیامبر اکرم(ص) با استناد به این آیه ترک کننده حج را کافر شمرد. البته در صورتی ترک حج سبب کفر می‌شود که مسلمان اعتقادی به وجوب حج نداشته باشد، چنان که در روایات اهل بیت نیز به این امر اشاره شده است؛ ولی برخی کفر در آیه را به کفر عملی یعنی ترک حج تفسیر کرده‌اند. در حدیثی دیگر تارکان حج از جمله کسانی دانسته شده‌اند که پس از مرگ بازگشت به دنیا و انجام اعمال صالح از جمله حج را تقاضا می‌کنند؛ همچنین پس از واجب شدن حج بر مکلف، تأخیر انداختن آن حرام است. در روایتی یکی از مصادیق زیانکارترین انسان‌ها در آیه ۱۰۳ کهف / ۱۸: «قُل هَل نُنَبِّئُکُم بِالاَخسَرینَ اَعمـلا» کسانی شمرده شده‌اند که پس از وجوب حج آن را به تأخیر می‌اندازند. در روایتی نقل شده است که خداوند تأخیر کننده یا تارک حج را یهودی یا نصرانی محشور خواهد کرد. در حدیثی دیگر تأخیرکننده حج یا تارک آن مصداق کسانی دانسته شده‌اند که خداوند آنان را در قیامت کور محشور می‌کند: «ومَن کانَ فی هـذِهِ اَعمی فَهُوَ فِی الأخِرَةِ اَعمی واَضَلُّ». (اسراء / ۱۷، ۷۲)

تمام و کامل کردن حج

پس از شروع حج، بر حجگزار واجب است آن را به پایان برساند: «واَتِمُّوا الحَجَّ والعُمرَةَ لِلّهِ» (بقره / ۲، ۱۹۶)، از این‌رو وی حق ندارد تنها برخی اعمال حج را انجام داده، برخی را رها کند یا در بین اعمال حج از احرام خارج شده، دوباره محرم گردد. بیشتر فقهای اسلامی با استناد به آیه یاد شده گفته‌اند: در صورت فاسد شدن حج نیز بر مکلف واجب است حج فاسد را به پایان رساند؛ همچنین فقیهان بر اساس این آیه گفته‌اند: اتمام حج استحبابی نیز پس از شروع، بر مکلف واجب است. افزون بر آیه مذکور، این وظیفه از آیاتی که قرآن در آنها مسلمانان را به تعظیم شعائر الهی توصیه کرده: «ومَن یُعَظِّم شَعـرَ اللّهِ فَاِنَّها مِن تَقوَی القُلوب» (حجّ / ۲۲، ۳۲) یا آنان را از حلال شمردن این شعائر نهی کرده است: «لاتُحِلّوا شَعرَ اللّهِ» (مائده / ۵، ۲) استفاده می‌شود؛ با این بیان که مراد از «شعائر اللّه ‌» در این آیات، مناسک حج و مقصود از حلال شمردن آنها تضییع و فاسد کردن آنهاست؛ اما چنانچه حجگزار پس از شروع اعمال حج، به سبب مانع شدن دشمن یا بیماری نتواند اعمال حج را به پایان رساند وظایف خاصی برایش تشریع شده است.

تکرار حج

حج در عمر تنها یک بار واجب است، زیرا امر مستفاد از آیه «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ» (آل‌عمران / ۳، ۹۷) و آیات دیگر، تنها بر ایجاد ماهیت حج دلالت دارند و ایجاد ماهیت با انجام یک بار حج محقق می‌شود؛ همچنین در این مورد به روایات و سیره پیامبر که پس از نزول آیات حج تنها یک بار این عمل را انجام دادند استناد شده است. در روایتی نیز نقل شده که پس از نزول آیات حج از پیامبر سؤال شد که آیا حج هر سال واجب است که آیه «لا تَسـ ٔ لوا عَن اَشیاءَ اِن تُبدَ لَکُم تَسُؤکُم» (مائده / ۵، ۱۰۱) نازل شد و مسلمانان را از پرسش بیشتر در این باره نهی کرد. در مقابل، در روایتی در تفسیر آیه ۹۷ آل عمران / ۳ نقل شده است که خداوند در این آیه حج را بر توانگران در هر سال واجب کرده است یا نقل شده که در هر ۵ سال یک بار حج واجب می‌گردد؛ ولی دیگر فقیهان این روایات را بر وجوب علی البدل یا وجوب کفایی حمل کرده‌اند؛ به این معنا که در هر سال گروهی از توانگران باید حج گزارده، خانه کعبه را از زائر خالی نگذارند یا بر استحباب حمل شده است. اما تکرار حج مستحب شمرده شده است. برخی استحباب آن را از آیه «واِذ جَعَلنَا البَیتَ مَثابَةً لِلنّاسِ» (بقره / ۲، ۱۲۵) استفاده کرده‌اند؛ با این استدلال که «مَثابَة» موضعی است که فرد دوباره به آن رجوع می‌کند. در روایات اسلامی نیز بر تکرار حج بسیار تأکید شده است. سیره پیامبران الهی و امامان که مکرر حج می‌گزاردند نیز مؤید استحباب زیاد تکرار حج است.

زمان حج

حج زمان و ماه‌های خاصی دارد: «الحَجُّ اَشهُرٌ مَعلومـتٌ». (بقره / ۲، ۱۹۷) این ماه‌ها عبارت‌اند از شوال، ذیقعده و ذیحجه. در روایتی از امام باقر(ع) نیز ماه‌های حج، سه ماه مذکور شمرده شده است؛ ولی برخی با استناد به جمله «فَمَن فَرَضَ فیهِنَّ الحَجَّ» (بقره / ۲، ۱۹۷) و نیز «ولا فُسوقَ ولا جِدالَ فِی الحَجِّ» در آیه مذکور، ماه‌های حج را دو ماه اول و ۱۰ روز نخست یا ۹ روز نخست ماه ذیحجه دانسته‌اند؛ با این استدلال که پس از روز دهم، محرم شدن برای حج جایز نیست و رفث و جدال جایز است؛ ولی در پاسخ گفته شده که مراد از ماه حج بودنِ سه ماه یاد شده، غالب روزهای آن است نه همه روزهای این سه ماه، بر این اساس، باید همه اعمال حج از جمله احرام در این ماه‌ها واقع شوند؛ ولی برخی از فقهای اهل سنت با استناد به آیه «یَسـ ٔ لونَکَ عَنِ الاَهِلَّةِ قُل هِیَ مَوقیتُ لِلنّاسِ والحَجِّ» (بقره / ۲، ۱۸۹) و ادله‌ای دیگر، همه ماه‌های سال را وقت حج شمرده و گفته‌اند: احرام حج در غیر ماه‌های یاد شده نیز جایز است. برخی نیز با تأیید این نظر گفته‌اند: احرام این افراد به احرام عمره تبدیل می‌گردد. در پاسخ به استدلال به آیه ۱۸۹ بقره / ۲ گفته شده: جمله «یَسـ ٔ لونَکَ عَنِ الاَهِلَّةِ» عام یا مجمل است و با آیه «الحَجُّ اَشهُرٌ مَعلومـتٌ» تخصیص یا تبیین شده است، از این‌رو ماه‌های حج منحصر در ماه‌های خاص است. به نظر فقهای امامیه و برخی فقیهان اهل سنت، افزون بر اعمال حج، اعمال عمره تمتع نیز باید در ماه‌های حج انجام گیرد، زیرا عمره تمتع جزء اعمال حج است و آیه «فَمَن فَرَضَ فیهِنَّ الحَجَّ» (بقره / ۲، ۱۹۷) شامل انجام عمره تمتع در ماه‌های حج می‌شود؛ ولی برخی از فقهای اهل سنت انجام دادن عمره تمتع را پیش از ماه‌های حج جایز دانسته‌اند؛ بدین شرط که پس از عمره از احرام خارج نشود. بعضی نیز گفته‌اند: اگر عمره را قبل از ماه‌های حج شروع کند ولی بیشتر اعمال آن در ماه‌های حج باشد جایز است.

مکان حج

حج باید در مکانی خاص یعنی شهر مکه انجام شود. این حکم از آیات متعدد استفاده می‌شود؛ از جمله آیات ۲۷ - ۲۹ حجّ / ۲۲ که در آن حضرت ابراهیم پس از تجدید بنای کعبه فرمان یافت که همه انسان‌ها را برای برگزاری حج به سوی مکه و طواف بر گِرد کعبه دعوت کند: «واَذِّن فِی‌النّاسِ بِالحَجِّ یَأتوکَ رِجالاً و عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأتینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیق *... ولیَطَّوَّفوا بِالبَیتِ العَتیق». (حجّ / ۲۲، ۲۷، ۲۹) آیه «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ» (آل عمران / ۳، ۹۷) نیز بر این موضوع دلالت دارد؛ همچنین این حکم از آیه ۳۳ حجّ / ۲۲ که محل حج و عمره را بنابر قولی شهر مکه و خانه کعبه دانسته: «ثُمَّ مَحِلُّها اِلَی البَیتِ العَتیق» (حجّ / ۲۲، ۳۳) استفاده می‌شود؛ همچنین بر اساس آیات و روایات، هریک از اعمال حج مکان خاص دارد و همه این اعمال یا بیشتر آنها باید در مکان خاص خود انجام شوند.

اخلاص در حج

حج از حقوق الهی بر بندگان است که باید تنها برای خدا انجام گیرد: «ولِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ». (آل‌عمران / ۳، ۹۷) این امر از آیه ۱۹۶ بقره که به اتمام حج برای خدا فرمان داده نیز استفاده می‌شود. در روایتی پیامبر اکرم افرادی را مذمت کرد که حج را به قصد تفریح یا تجارت یا ریا و خودنمایی انجام می‌دهند. در حدیثی دیگر امام صادق ثواب حجی را که برای خدا باشد بر عهده خدا و پاداش حجی را که برای دیگران باشد بر عهده مردم دانست.

تهیه توشه و لوازم حج

بر حجگزار لازم است توشه و ابزار این سفر را آماده کند: «الحَجُّ اَشهُرٌ مَعلومـتٌ... وتَزَوَّدوا». مراد از امر به تهیه زاد در آیه طبق یک نظر زاد و توشه مادی این سفر است که حجگزار باید خود آن را تهیه کند و بار خود را به دوش دیگران نیندازد. شأن نزول آیه نیز مؤید همین امر است. در روایتی نیز حاجیان به خرید نیازهای خوراکی خود پیش از سفر توصیه شده‌اند و دلیل این امر آیه ۴۶ توبه / ۹ شمرده شده که به تهیه لوازم سفر پیش از خروج از منزل سفارش کرده است: «ولَو اَرادوا الخُروجَ لاََعَدّوا لَهُ عُدَّةً».

بازداشتن و آزار حجگزاران

قرآن کریم در آیه ۲۵ حجّ / ۲۲ ضمن مساوی شمردن همگان در بهره‌مندی از سرزمین مکه منع دیگران از حج را عمل کافران دانسته و آنان را به عذاب تهدید کرده است: «اِنَّ الَّذینَ کَفَروا ویَصُدّونَ عَن سَبیلِ اللّهِ والمَسجِدِ الحَرامِ الَّذی جَعَلنـهُ لِلنّاسِ سَواءً اَلعـکِفُ فیهِ والبادِ ومَن یُرِد فیهِ بِاِلحادٍ بِظُـلمٍ نُذِقهُ مِن عَذابٍ اَلیم». آیه درباره قریش نازل شد که پیامبر(ص) و مسلمانان را از حج بازداشتند. در آیه‌ای دیگر قرآن پس از منع مسلمانان از تعرض به حاجیان، سرانجام چنین کاری را گرفتار شدن به عذاب الهی دانسته است: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتُحِلّوا شَعرَ اللّهِ... ولا ءامّینَ البَیتَ الحَرامَ... ولا یَجرِمَنَّکُم شَنَـ ٔ نُ قَومٍ اَن صَدّوکُم عَنِ المَسجِدِ الحَرامِ اَن تَعتَدوا... واتَّقوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب». (مائده / ۵، ۲) مراد از «ءامّینَ البَیتَ» مطلق حجگزاران یا حجگزاران کافرند که برخی از آنان در حدیبیه مانع حجگزاری مسلمانان شدند، چنان‌که ادامه آیه که مسلمانان را از مقابله به مثل با کافران منع کرده مؤید این امر است. طبق قول دوم باید نزول این آیه را قبل از آیه ۲۸ توبه / ۹ دانست؛ زیرا قرآن در آیه یاد شده به مسلمانان فرمان داده که مشرکان را از ورود به مکه و انجام اعمال حج بازدارند.

یاد گرفتن مناسک حج

قرآن در آیه ۱۲۸ بقره / ۲ از درخواست ابراهیم از خداوند مبنی بر نشان دادن مناسک به آنان یاد کرده است: «واَرِنا مَناسِکَنا». مقصود از «مناسک» به نظر برخی، اعمال حج و مراد از نشان دادن آن، تعلیم دادن این اعمال است. نقل شده که پس از این درخواست جبرئیل مناسک حج را به ابراهیم آموخت، از این‌رو لازم است حاجیان نیز با الگوگیری از ابراهیم که قرآن به آن فرمان داده: «قد کانت لَکُم اُسوَةٌ حَسَنَةٌ فی اِبرهیمَ» (ممتحنه / ۶۰، ۴) مناسک حج خود را قبل از انجام دادن آن بیاموزند. برخی مراد از «النّاسُ» در آیه «اَفیضوا مِن حَیثُ اَفاضَ النّاسُ» (بقره / ۲، ۱۹۹) را نیز عالمان دین دانسته‌اند که مردم را با احکام آشنا می‌کنند، بر این اساس مراد آیه این است که اعمالحج را باید به پیروی از عالمان انجام داد. افزون بر آیات مذکور، لازمه همه آیاتی که مسلمانان را به انجام دادن حج یا اعمال آن فرمان داده، آشنایی با احکام و اعمال حج است؛ زیرا تا حجگزار آنها را فرا نگیرد انجام دادن حج یا هر یک از اعمال آن امکانپذیر نیست. از پیامبر اکرم(ص) نیز روایت شده که مناسک حجتان را از من فرا گیرید و نیز از آن حضرت نقل شده که مناسک را یاد بگیرید؛ زیرا جزء دین است.

تجارت در حج

قرآن در آیه ۱۹۸ بقره / ۲ تجارت * و کسب منافع مادی را در حج جایز دانسته است: «لَیسَ عَلَیکُم جُناحٌ اَن تَبتَغوا فَضلاً مِن رَبِّکُم». در شأن نزول آیه آمده است که مسلمانان صدر اسلام همچون دوران جاهلیت تجارت را در حج حرام می‌شمردند که آیه فوق نازل شد و آن را مباح شمرد. در آیه‌ای دیگر نیز قرآن مسلمانان را از تعرض به حاجیانی برحذر داشته است که قصد تجارت دارند: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتُحِلّوا... ولا ءامّینَ البَیتَ الحَرامَ یَبتَغونَ فَضلاً مِن رَبِّهِم» (مائده / ۵، ۲)؛ همچنین از روایاتی که یکی از منافع حج را در آیه «لِیَشهَدوا مَنـفِعَ لَهُم» (حجّ / ۲۲، ۲۸) تحصیل منافع دنیوی شمرده جواز تجارت در حج به دست می‌آید. افزون بر این، در روایات اسلامی نیز تجارت در حج به صراحت مباح شمرده شده است.

ذکر و استغفار در حج

یکی از تکالیف حاجیان در حج ذکر خدا و استغفار است که این تکلیف در مواردی واجب و در بیشتر موارد مستحب است. ذکر و یاد خدا از همان ابتدای حج با گفتن تلبیه آغاز می‌گردد که بر اساس برخی روایات، آیه «فَمَن فَرَضَ فیهِنَّ الحَجَّ» (بقره / ۲، ۱۹۷) به آن اشاره دارد. در تلبیه برخی ذکرها واجب و برخی مستحب شمرده شده است. (احرام) افزون بر احرام، در روایات اسلامی حاجیان به گفتن ذکرهایی خاص در طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه و تقصیر و طواف نساء و نیز در وقوف در عرفات و رمی جمرات ترغیب شده‌اند. پس از کوچ از عرفات به سوی مشعر نیز حاجیان به گفتن ذکر مأمور شده‌اند: «فَاِذا اَفَضتُم مِن عَرَفـتٍ فَاذکُروا اللّهَ عِندَ المَشعَرِ الحَرامِ واذکُروهُ کَما هَدکُم». (بقره / ۲، ۱۹۸) برخی این ذکر را مستحب شمرده؛ ولی برخی با استناد به امر «فَاذکُروا» ذکر را در این مکان واجب شمرده‌اند. در روایت نقل شده که پیامبر در مشعر پس از نماز صبح تا طلوع خورشید پیوسته تکبیر و تهلیل می‌گفت. برخی از فقهای اهل سنت مراد از ذکر اول در آیه را نماز مغرب و عشا دانسته‌اند که به صورت جمع خوانده می‌شود. قرآن در آیاتی به ذکر در هنگام قربانی نیز فرمان داده است: «والبُدنَ جَعَلنـها لَکُم مِن شَعـرِ اللّهِ... فَاذکُرُوا اسمَ اللّهِ عَلَیها». (حجّ / ۲۲، ۳۶ و نیز ۳۷) (قربانی) در آیاتی دیگر نیز حاجیان به ذکر الهی در روزهایی معین مأمور گردیده‌اند: «واذکُروا اللّهَ فی اَیّامٍ مَعدودتٍ». (بقره / ۲، ۲۰۳؛ نیز حجّ / ۲۲، ۲۸) مراد از ایام در این آیات به نظر بسیاری روزهای یازدهم تا سیزدهم ذیحجه است. این مطلب در روایات اهل بیت نیز آمده است و مقصود از ذکر در این ایام تکبیرهای خاصی است که پس از هر نماز گفته می‌شود. پس از اتمام مناسک حج نیز خداوند به حاجیان فرمان داده است که خدا را همانند یادکردن پدران خود بلکه شدیدتر یاد کنند: «فَاِذا قَضَیتُم مَنـسِکَکُم فَاذکُروا اللّهَ کَذِکرِکُم ءاباءَکُم اَو اَشَدَّ ذِکرًا». (بقره / ۲، ۲۰۰) آیه درباره تفاخر اعراب جاهلی به افتخارات پدران خویش پس از انجام مراسم حج نازل شد که خداوند، آنان را به ذکر خدا همانند تفاخر به پدران فرمان داد.. برخی مقصود از این ذکر را همان تکبیرهای ایام منا دانسته‌اند و مراد از ذکر شدیدتر: «اَشَدُّ ذِکرا» را یادآوری نعمت‌های خدا و شکر این نعمت‌ها در کنار ذکر خدا و نیز بیشتر یاد کردن صفات الهی دانسته‌اند؛ زیرا صفات الهی در برابر افتخارات اندک پدران، فراوان، بلکه نامتناهی است؛ همچنین در آیه ۱۹۹ بقره / ۲ حاجیان به استغفار کردن در حج مأمور شده‌اند: «واستَغفِروا اللّهَ اِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم». محل این استغفار در مشعر یا هنگام ورود به مشعر یا خروج از آن یا در عرفه ذکر شده است. بسیاری این استغفار را مستحب شمرده‌اند؛ ولی برخی احتمال داده‌اند که مراد از آن استغفار واجب یا وجوب توبه باشد.

دعا در حج

دعا و درخواست از خداوند از اعمال دیگری است که در حج توصیه شده است: «فَاِذا قَضَیتُم مَنـسِکَکُم فَاذکُروا اللّهَ». (بقره / ۲، ۲۰۰) طبق یک نظر، مراد از ذکر در آیه، دعا و حاجت خواستن از خداوند در منا و دیگر مکان‌های مقدس است، زیرا دعا در این مکان‌ها بهتر از جای دیگر است. در این دعاها نباید همه همت حاجیان تنها تحصیل منافع دنیوی باشد: «فَمِنَ النّاسِ مَن یَقولُ رَبَّنا ءاتِنا فِی‌الدُّنیا وما لَهُ فِی الأخِرَةِ مِن خَلـق». (بقره / ۲، ۲۰۰) آیه درباره روش اعراب جاهلی نازل شد که در حج تنها از خداوند اموال دنیوی مانند شتر و گوسفند و پیروزی بر دشمن را طلب می‌کردند، بلکه لازم است افزون بر دنیا آخرت را نیز طلب کنند: «ومِنهُم مَن یَقولُ رَبَّنا ءاتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وفِی الأخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّار». (بقره / ۲، ۲۰۱) در روایات اهل بیت حسنه دنیا به گشایش رزق و اخلاق نیک و حسنه آخرت به رضوان الهی و بهشت تفسیر شده است؛ همچنین در روایات اهل بیت خواندن این دعا در مواقع دیگر از جمله در طواف، میان رکن یمانی و حجرالاسود، هنگام سعی و بالای کوه صفا مستحب شمرده شده است. قرآن در آیاتی دیگر نیز از دعاهای ابراهیم و اسماعیل در این سرزمین یاد کرده است؛ مانند درخواست امنیت حاجیان و روزی رساندن به آنان: «واِذ قالَ اِبرهیمُ رَبِّ اجعَل هـذا بَلَدًا ءامِنـًا وارزُق اَهلَهُ مِنَ الثَّمَرتِ» (بقره / ۲، ۱۲۶) و درخواست تسلیم بودن خود و فرزندان در برابر خدا و آشنا کردن آنان با مناسک و عبادات و نیز آمرزش الهی: «رَبَّنا واجعَلنا مُسلِمَینِ لَکَ ومِن ذُرِّیَّتِنا اُمَّةً مُسلِمَةً لَکَ واَرِنا مَناسِکَنا وتُب عَلَینا اِنَّکَ اَنتَ التَّوّابُ الرَّحیم». (بقره / ۲، ۱۲۸)

انجام دادن اعمال نیک

قرآن در آیه ۱۹۷ بقره / ۲ حاجیان را به کار خیر تشویق کرده است: «الحَجُّ اَشهُرٌ مَعلومـتٌ... وما تَفعَلوا مِن خَیرٍ یَعلَمهُ اللّهُ وتَزَوَّدوا فَاِنَّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی». (بقره / ۲، ۱۹۷) مراد از «خیر» در آیه عام است و افزون بر اعمال حج، انجام اعمال نیک و ترک اعمال قبیح را نیز در برمی‌گیرد، چنان‌که مراد از «تَزَوَّدوا» نیز طبق یک نظر توشه بر گرفتن با انجام دادن اعمال صالح است. در آیه‌ای دیگر نیز قرآن خداوند را شاکر حجگزارانی دانسته است که کار نیک می‌کنند: «فَمَن حَجَّ البَیتَ... ومَن تَطَوَّعَ خَیرًا فَاِنَّ اللّهَ شَاکِرٌ عَلیم». (بقره / ۲، ۱۵۸) طبق یک نظر، مراد آیه انجام هر کار نیک و طاعت در ایام حج است. از جمله اعمال صالح نذر کردن حاجیان نسبت به انجام دادن برخی اعمال صالح در این ایام است که قرآن مؤمنان را به وفای به این نذرها فرمان داده است: «ولیوفوا نُذورَهُم». (حجّ / ۲۲، ۲۹) برخی مراد از وفا به نذر را انجام مناسک حج دانسته‌اند. این امر در روایات نیز آمده است؛ اما بسیاری مراد از آن را وفا به نذر حجگزار نسبت به انجام دادن اعمال نیک همچون قربانی کردن شتر یا صدقه دادن دانسته و گفته‌اند: وفا به نذر در سرزمین مکه ثواب بیشتری دارد. همچنین کمک کردن به یکدیگر در کارهای نیک و همکاری نکردن در کارهای بد از دیگر توصیه‌های قرآن به حاجیان و دیگر مسلمانان است: «وتَعاونوا عَلَی البِرِّ والتَّقوی ولا تَعاونوا عَلَی الاِثمِ والعُدونِ واتَّقوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب». (مائده / ۵، ۲) در روایات نیز حاجیان به کمک به یکدیگر سفارش شده‌اند؛ از جمله در روایتی پاداش کمک به همسفران بالاتر از ثواب طواف در مسجدالحرام دانسته شده است.

صبر و تحمل سختی

قرآن در آیه ۲۷ حجّ / ۲۲ حاجیان پیاده را مقدم بر حاجیان سواره ذکر کرده است: «یَأتوکَ رِجالاً وعَلی کُلِّ ضامِرٍیَأتینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیق» که برخی این تقدم را نشان افضل بودن حج با پای پیاده نسبت به حج در حال سواره دانسته‌اند؛ زیرا حج پیادگان سخت‌تر و به خضوع نزدیک‌تر است. روایتی که برترین اعمال را دشوارترین آنها دانسته نیز مؤید این امر است. افزون بر این، در حدیثی حج پیاده برترین عبادت و نسبت به دیگر حج‌ها همچون برتری ماه شب چهاردهم بر نور ستارگان و ثواب آن ۷۰ یا ۷۰۰ برابر حج سواره شمرده شده است؛ نیز نقل شده که ملائکه الهی با حاجیان پیاده معانقه کرده، در حالی که با دیگر حاجیان تنها مصافحه یا به آنان سلام می‌کنند. در مقابل، در برخی روایات، حج سواره به جهت تأسی به رسول خدا(ص) که حج را سواره انجام داده یا به سبب توانایی و شادابی بیشتر فرد برای عبادت، برتر شمرده شده است. در جمع میان این دو دسته روایات گفته شده که پیاده‌روی برتر است، مگر در صورتی که موجب ضعف بدنی یا نداشتن توان عبادت گردد یا هدف از پیاده‌روی صرف هزینه کمتر باشد. در مقابل این دیدگاه، برخی از فقهای اهل سنت سواره رفتن رابه طور مطلق برتر دانسته‌اند.

حج در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

1. ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾
2. ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ ۖ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ ۖ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَٰلِكَ فَتْحًا قَرِيبًا﴾
3. ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾
4. ﴿ٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾
5. ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾

نکات:

در آیات این موضوعات مطرح گردیده است:

1. ایام حج فرصت مناسبی برای اعلام برائت خدا و پیامبر از مشرکین: ﴿وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾.
2. رؤیای صادقانه پیامبر اسلام نسبت به حج و اجرای مناسک آن از سوی مسلمانان با امنیت کامل: ﴿لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ﴾
3. دعوت پیامبر از مردم برای بجا آوردن حج: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ﴾.
4. اعلام امامت وجانشینی امام علی از سوی پیامبر در حجة‌الوداع: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾..... ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم