لجاجت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث لجاجت است. لجاجت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لجاجت در قرآن - لجاجت در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

موضوع لجاجت با پیامبر از جهات مختلفی در قرآن مطرح شده است. یکی شرایط و موقعیت آنان، بهانه‌جویی‌ها و انگیزه‌های لجاجت، اهداف و موضوعاتی که درباره آنها لجاجت می‌کنند و نتایج و آثار لجاجت.

مجادله‌کنندگان آگاه از حقایق

1. وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ * الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ. نکته: لجاجت اهل کتاب در برابر پیامبر و دعوت او و تغییر قبله در این آیه مطرح شده و این لجاجت با علم و آگاهی آنها به حقانیت پیامبر بوده است وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ از این آیه معلوم می‌شود که آن حضرت از معارضه و مقاومت اهل کتاب رنج می‌برد و می‌کوشید تا شاید قبله حق را بپذیرند و در یک صف درآیند تا دعوت خالص ابراهیم بانی این خانه را در برابر دنیای شرک احیاء نمایند. بیان مؤکد این آیه از جمود و تعصب آمیخته به امتیاز جویی آنها پرده بر می‌دارد و امید آن حضرت را از آنها قطع می‌نماید تا با اراده قاطع به قبله خود و انجام رسالتش روی آرد: اگر هر گونه دلیل و برهان پیش آری و آیاتی که در قرآن و کلام و شخص تو است به آنها بنمایانی، اینها تغییر جهت نمی‌دهند و پیرو قبله تو نمی‌شوند اینها خود می‌دانند که اگر از این قبله پیروی نمایند باید از همه ساخته‌ها و امتیازات خود چشم بپوشند، با آن‌که هر چه چشم دارند به آنها دوخته‌اند. آنها همیشه خود را متبوع دیده‌اند پس چگونه تابع قبله تو با همه احکام و مقرراتش می‌شوند؟ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ تو هم، به فرمان و برهان پروردگار نمی‌توانی تابع قبله آنها شوی. جمله اسمیه ثبات را می‌رساند. وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ از قبله یکدیگر نیز پیروی نمی‌نمایند - گر چه در مخالفت با قبله اسلام در یک صف می‌باشند - چون مشخص هر آیینی قبله و احکام ناشی از آن است، پیروی از هر قبله پیروی از آیین است نه تغییر جهت ظاهری. بِتَابِعٍ، مشعر به همین است. وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ- به سیاق آیات، این خطاب تهدیدآمیز و شدید، راجع به مسئله قبله است. این تهدید متوجه کسی است که هیچ‌گاه پیروی از هوای دیگران و خواست خود نمی‌نمود - و همیشه، به خصوص راجع به قبله چشم به آسمان وحی دوخته بود: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ- تا پیروان او و پیشوایان آیینش - پس از علم به حق و تشخیص آن، از هواهای امتیازجویان و عوام پیروی ننمایند - و در گفتن حق و عمل به آن صریح و قاطع باشند. چه رسد به اینکه هواهای هواپرستان را به رنگ دین درآورند و زیر سرپوش مصلحت اندیشی آنها را توجیه و اثبات کنند. حق از جانب پروردگار و برای تربیت و رشد خلق، و سوای آن هوا و باطل و ستم است: إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ- ضمیر مفرد يَعْرِفُونَهُ راجع به پیمبر یا قبله او یا هر دو از جهت ملازمت است: آنها که کتاب را دریافته و بدان رسیده - این پیمبر و احوال و اخلاق و آیین او - یا قبله و تحول و نشانه‌های آن را آن چنان می‌شناسند که منشأ و مولد و احوال و صفات و دوران زندگی پسران خود را می‌شناسند. رجوع از خطاب “یعرفونک”، به غایب “یعرفونه” - اشعار بلیغی به معرفت قبلی آنها دارد - از پیش - که به دنیا نیامده بود. این تشبیه بس رسایی است درباره شناسایی صفات و مولد و منشأ و دعوت و قبله پیمبر اسلام - زیرا پدران به پسران مورد علاقه خود این‌گونه نزدیک و شناسا هستند - ولی فرزندان پدران و همچنین برادران و دیگر خویشاوندان، یکدیگر را چنین نمی‌شناسند. وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ با این‌گونه شناسایی، گروهی به همان انگیزه‌های خلقی، آن حق را همی می‌پوشانند - با علم به حق - یا با علم به این کتمان - و گروه‌های دیگر را در گمراهی می‌دارند. با این‌گونه علم و کتمان، دیگر گفته‌ها و استنادهای اهل کتاب چه اعتبار و ارزشی دارد که مسلمانان بخواهند آیین و پیمبر و قبله‌شان را این حق پوشان دین فروش امضاء نمایند.
2. الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ. نکته: خداوند درباره لجاجت اهل کتاب در مقابل پیامبر می‌فرماید: کسانی که کتاب الهی به آنان داده‌ایم، همان‌گونه که فرزندان خود خود را می‌شناسند، او را می‌شناسند؛ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ و نام و نشان و مشخصات او را در کتب مذهبی خود خوانده‌اند. یهودیان و مسیحیان بر اساس نویدهای تورات و انجیل، از ظهور پیامبر اسلام و خصوصیات ایشان اطلاع داشتند، ولی این اطلاعات را پنهان می‌داشتند. کسانی که به خودشان زیان رسانده‌اند، پس آنان ایمان نمی‌آورند. الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ خسارت‌هایی که به انسان می‌رسد اقسامی دارد؛ گاهی به مال، گاهی به خویشان و گاهی به جان انسان خسارت وارد می‌شود. بالاترین زیان آن است که انسان سرمایه وجودی خود را از دست بدهد و در مقابل، کمال و سودی به دست نیاورد. کافران دچار این زیان روحی و جانی شده‌اند؛ زیرا سرمایه عمر خود را آگاهانه از دست داده، ولی ایمان نیاورده و کمالی کسب نکرده‌اند.
3. قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ.

لجاجت مشرکان و مقابله آنها با پیامبر در عین آگاهی از حقانیت آن حضرت: قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ.

بهانه‌جویی انگیزه‌ها واهداف

1. وَقَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ * وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ
2. وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ.
3. كَذَلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ * لَا يُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ * وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَظَلُّوا فِيهِ يَعْرُجُونَ * لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا.
4. وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا * وَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْأَرْضِ يَنْبُوعًا * أَوْ تَكُونَ لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهَارَ خِلَالَهَا تَفْجِيرًا * أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاءَ كَمَا زَعَمْتَ عَلَيْنَا كِسَفًا أَوْ تَأْتِيَ بِاللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ قَبِيلًا * أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقَى فِي السَّمَاءِ وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَيْنَا كِتَابًا نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَرًا رَسُولًا * وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى إِلَّا أَنْ قَالُوا أَبَعَثَ اللَّهُ بَشَرًا رَسُولًا * قُلْ لَوْ كَانَ فِي الْأَرْضِ مَلَائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنَا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّمَاءِ مَلَكًا رَسُولًا * قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا.
5. وَيُنْذِرَ الَّذِينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا * مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِبًا * فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا
6. فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا.
7. إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ * رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ * فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمْ مَنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طِينٍ لَازِبٍ * بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ * وَإِذَا ذُكِّرُوا لَا يَذْكُرُونَ.
8. وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ * قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ.
9. لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ * أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ * قُلْ إِنْ كَانَ لِلرَّحْمَنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعَابِدِينَ * فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتَّى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ.
10. وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ * وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ * إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ وَجَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ * وَلَا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطَانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَلَمَّا جَاءَ عِيسَى بِالْبَيِّنَاتِ قَالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَلِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ * إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ. نکته: وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذَا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ دقت در آیات بعد روشن می‌سازد که “مثل” از ناحیه مشرکان بوده، و در ارتباط با بت‌ها بیان شده است، زیرا در آیات بعد می‌خوانیم: مَا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا آنها این مثال را فقط از روی - لجاجت - مجادله بیان کردند. با توجه به این حقیقت و آن‌چه در شأن نزول آمده روشن می‌شود که منظور از مثال همان است که مشرکان به عنوان استهزاء به هنگام شنیدن آیه شریفه إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ شما و آن‌چه را غیر از خدا می‌پرستید هیزم دوزخید (انبیاء / ۹۸) گفتند و آن این بود که عیسی بن مریم نیز معبود واقع شده و به حکم این آیه باید در دوزخ باشد چه بهتر که ما و بت‌هایمان نیز همسایه عیسی باشیم! گفتند و خندیدند و مسخره کردند سپس: “گفتند: آیا خدایان ما بهتر است یا مسیح”؟! وَقَالُوا أَآلِهَتُنَا خَيْرٌ أَمْ هُوَ این آیات که پیرامون مقام عبودیت حضرت مسیح و نفی گفتار مشرکان در باره الوهیت او و بت‌ها سخن می‌گوید تکمیلی است برای بحث‌هایی که در آیات گذشته پیرامون دعوت موسی و مبارزه او با بت‌پرستان فرعونی آمد، و هشداری است به مشرکان عصر پیامبر (ص) و همه مشرکان جهان. و اعلام این که عیسی فقط بنده‌ای بود که ما نعمت خود را بر او ارزانی داشتیم “و او را به نبوت و رهبری خلق مبعوث کردیم” إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنَا عَلَيْهِ و او را نمونه و الگویی برای بنی اسرائیل قرار دادیم وَجَعَلْنَاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرَائِيلَ.
11. وَإِنْ يَرَوْا كِسْفًا مِنَ السَّمَاءِ سَاقِطًا يَقُولُوا سَحَابٌ مَرْكُومٌ.
12. وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى * ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى * فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى * مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى * أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى * وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى * عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى * إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَى * مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى * لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى * أَفَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَالْعُزَّى * وَمَنَاةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْرَى.
13. قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ * وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ.

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. ایمان نیاوردن لجاجت‌پیشگان مشرک به خدا، حتی در صورت سخن گفتن مردگان با آنها و شهادت بر رسالت پیامبر: وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَى وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ؛
2. خداوند درباره لجاجت مشرکین می‌فرماید: ما این چنین آیات قرآن را به دل‌های این مجرمان می‌فرستیم كَذَلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ اما با این همه تبلیغ و تأکید و بیان منطقی و ارائه معجزات باز هم این متعصبان لجوج به آن ایمان نمی‌آورند لَا يُؤْمِنُونَ بِهِ ولی این منحصر به آنها نیست پیش از آنها سنت اقوام اولین نیز چنین بود وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ اینها بر اثر غوطه‌ور شدن در شهوات و اصرار و لجاجت در باطل، کارشان به جایی رسیده که: اگر دردی را از آسمان به روی آنها بگشاییم وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ و آنها مرتباً به آسمان صعود و نزول کنند. فَظَلُّوا فِيهِ يَعْرُجُونَ باز می‌گویند ما را چشم بندی کرده‌اند لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا
3. لجاجت مشرکان، موجب درخواست معجزه حسی از سوی آنان، به رغم مشاهده آیات گوناگون الهی از پیامبر: وَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْأَرْضِ يَنْبُوعًا * أَوْ تَكُونَ لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهَارَ خِلَالَهَا تَفْجِيرًا * أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاءَ كَمَا زَعَمْتَ عَلَيْنَا كِسَفًا أَوْ تَأْتِيَ بِاللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ قَبِيلًا * أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقَى فِي السَّمَاءِ وَلَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتَّى تُنَزِّلَ عَلَيْنَا كِتَابًا نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحَانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَرًا رَسُولًا؛
4. آرامش‌بخشی و تسلای خداوند به پیامبر به جهت لجاجت مشرکان در شرک‌ورزی خود:وَيُنْذِرَ الَّذِينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا * مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِبًا * فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا؛
5. انذار دشمنان لجوج پیامبر از اهداف قرآن و رسالت آن حضرت: فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ... وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا؛
6. تعجب پیامبر از لجاجت و مواضع انکار آمیز مشرکان نسبت به معاد و یگانگی خداوند به رغم مشاهده عظمت آفرینش و قدرت خداوند در جهان: [۷] إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ * رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ * فَاسْتَفْتِهِمْ أَهُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمْ مَنْ خَلَقْنَا إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طِينٍ لَازِبٍ * بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ؛
7. سرسختی و لجاجت مشرکان عصر بعثت در برابر قرآن و دعوت پیامبر که تلاش و کوشش داشتند که پیامبر را از دعوت خود مأیوس سازند، و به او ثابت کنند که در مقابل دعوت او گوش شنوایی در این دیار نیست، و به پیامبر گفتند بیهوده تلاش مکن قلب‌های ما در برابر دعوت تو در پوشش‌هایی قرار گرفته، و گوش‌های ما سنگین است، و میان ما و تو حجابی وجود دارد وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ حال که چنین است کار به کار ما نداشته باش تو به دنبال عمل خود باش، ما هم برای خود عمل می‌کنیم فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ؛
8. حمایت‌های جدی و مکرر خداوند از پیامبر و اسلام در برابر سر سختی و حق‌ستیزی دشمنان وی و خطاب به پیامبر می‌فرماید: آنها تصمیم محکمی بر توطئه گرفتند ما نیز اراده محکم و تغییرناپذیری در باره آنها داریم أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ؛
9. مشرکان ومنکران دعوت پیامبر چنان لجوجند که اگر با چشم خود ببینند قطعه‌ای از سنگ‌های آسمانی به عنوان عذاب الهی سقوط می‌کند وَإِنْ يَرَوْا كِسْفًا مِنَ السَّمَاءِ سَاقِطًا می‌گویند: اشتباه می‌کنید، این سنگ نیست، این ابر متراکم است که بر زمین فرو می‌ریزد يَقُولُوا سَحَابٌ مَرْكُومٌ کسانی که این قدر لجوج باشند که حقایق حسی را منکر شوند و سنگ‌های آسمانی را به ابرهای متراکم تفسیر کنند، با اینکه همه کس ابر را به هنگامی که نزدیک به زمین می‌شود دیده‌اند که چیزی جز مجموعه بخار نیست، چگونه این بخار لطیف متراکم می‌شود و تبدیل به سنگ می‌گردد؟ این افراد تکلیفشان در برابر حقایق معنوی روشن است؛
10. بحث و جدل مشرکان صدر اسلام با پیامبر در عینی‌ترین حقایق مورد شهود آن حضرت، امری نکوهیده و سرزنش‌بار: أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى * وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى * عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى * إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَى * مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى * لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى؛
11. پیامبر مأمور افشای سرسختی مشرکان صدراسلام درترک پرستش خداوند حتی در فرض محال، تن دادن پیامبر به پرستش معبودهای آنان قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ * وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ * وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ.

موضوعات و نتائج و آثار

1. فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ.
2. فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ.
3. يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَنْ ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُبِينًا.
4. وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ.
5. وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا لِيَمْكُرُوا فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ * وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ.
6. وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ.
7. وَإِذَا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا * إِنْ كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَنْ صَبَرْنَا عَلَيْهَا وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا.
8. لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلَى أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ * إِنَّا جَعَلْنَا فِي أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ * وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ * وَسَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ
9. وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ.
10. قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ.
11. قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ.
12. وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعًا أَفَلَمْ يَيْأَسِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَهَدَى النَّاسَ جَمِيعًا وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ.
13. مَا آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ.
14. وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ * وَإِنْ جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ * اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ * وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ * وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ.
15. وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا.
16. ذَلِكَ جَزَاءُ أَعْدَاءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِيهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَاءً بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ.
17. لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ.

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. رهنمود خدا به پیامبر مبنی بر ترک مجادله با عالمان جدالگر و لجوج اهل کتاب: فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ؛
2. لجاجت و سرسختی مسیحیان در برابر حق، عامل دعوت آنان به مباهله از سوی پیامبر اکرم و لعنت خدا بر دروغ‌گویان از آثار لجاجت و تعصب: فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ؛
3. روحیه لجاجت و بهانه‌جویی، عامل درخواست‌های بی‌جای اهل کتاب، از حضرت محمّد و موسی (ع): يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً؛
4. مجادله مشرکان در حضور پیامبر درباره قرآن و رسالت ایشان، از سر لجاجت و عنادورزی: وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ؛
5. لجاجت مجرمان سردمدار مکه از ایمان به رسالت پیامبر و آیات خدا با مکر و به بهانه‌های واهی: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا لِيَمْكُرُوا فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ * وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ...،
6. کافران هدایت‌ناپذیر، مردمانی لجوج و دارای دشمنی در برابر رسالت پیامبر اکرم (ص) دست به دعا برمی‌داشتند و می‌گفتند: خداوندا! اگر این آیین و این قرآن حق و از ناحیه توست بارانی از سنگ از آسمان بر سر ما فرود آورد وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ یا به عذاب دردناک دیگری ما را گرفتار کن أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ این سخن را به خاطر آن می‌گفتند که بر اثر شدت تعصّب و لجاجت چنان می‌پنداشتند که آیین اسلام صد در صد بی‌اساس است و گر نه کسی که احتمال حقّانیت آن را می‌دهد چنین نفرینی به خود نمی‌کند.
7. لجاجت و روح حق‌ناپذیری مشرکان، مانع تأثیر نهایی دعوت و هدایت پیامبر در آنان وَإِذَا رَأَوْكَ إِنْ يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا * إِنْ كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَنْ صَبَرْنَا عَلَيْهَا و نتیجه و آثار آن گمراهی و عذاب الهی است وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا.
8. لجاجت کافران در برابر دعوت مردم و انذار پیامبر عامل عذاب الهی برای آنان: إِنَّا جَعَلْنَا فِي أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ * وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ؛
9. برخورد مشرکان با رسالت پیامبر اکرم برخوردی لجوجانه و لجاجت آنان، درمقابل براهین قاطع پیامبر: وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ؛
10. در برابر لجاجت وعناد مشرکین خداوند بصیرت و آگاهی پیامبر و پیروانش به دعوت توحیدی و یکتاپرستی را مطرح می‌کند و می‌فرماید: بگو: راه و طریقه من این است که همگان را به سوی اللّه خداوند واحد یکتا دعوت کنم قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ سپس اضافه می‌کند: من این راه را بی‌اطلاع یا از روی تقلید نمی‌پیمایم، بلکه از روی آگاهی و بصیرت عَلَى بَصِيرَةٍ خود و پیروانم همه مردم جهان را به سوی این طریقه می‌خوانیم أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛
11. امتناع مشرکان عصر بعثت پیامبر از اقرار به ربوبیت خدا بر تمام هستی به رغم مشاهده نقش او در جهان آفرینش: قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا؛
12. در پاسخ به بهانه‌جویان لجوج که از پیامبر درخواست معجزه‌های حسی عجیب، غریب میکردند خداوند می‌فرماید: “حتی اگر به وسیله قرآن کوه‌ها به حرکت در آیند وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ و زمین‌ها، قطعه قطعه شوند أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ و به وسیله آن با مردگان صحبت شود أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى باز هم ایمان نخواهند آورد!” ولی همه این کارها در اختیار خدا است و هر اندازه لازم بداند انجام می‌دهد بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعًا اما شما طالبحق نیستید و اگر بودید همان مقدار از نشانه‌های اعجاز که از این پیامبر (ص) صادر شده برای ایمان آوردن کاملاً کافی بود، اینها همه بهانه‌جویی است. و کافران همواره مورد هجوم مصائب کوبنده‌ای به خاطر اعمالشان هستند که این مصائب به صورت بلاهای مختلف بر آنها فرود می‌آید وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ و اگر این مصائب در خانه آنان فرود نیاید، به نزدیکی خانه آنها وارد می‌شود أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ تا عبرت بگیرند و تکانی بخورند و به سوی خدا باز گردند؛
13. عناد و لجاجت برخی مشرکان صدر اسلام در مقایسه با مخالفان پیامبران پیشین، شدیدتر و بیشتر و نابودی بر اثر اعمالشان همانند اقوام گذشته در انتظار آنان: مَا آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ؛
14. ردّ دعوت پیامبر - به یکتاپرستی – از سوی مشرکان و لجاجت و پافشاری آنان برشرک و بت‌پرستی: و آتش وعده‌گاه منکران لجوج وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُسْتَقِيمٍ * وَإِنْ جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ * اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ * وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ * وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ؛
15. فرمان پیامبر به سجده کردن مشرکان صدر اسلام برای خدای رحمان، موجب نفرت فزون‌تر آنان از سجده و لجاجت و دوری آنها از راه حق: وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا؛
16. انکار و برخورد عنادآمیز با قرآن و محمّد (ص) شیوه پیوسته کافران: كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ؛
17. اصرار و لجاجت مشرکان در مخالفت با دعوت پیامبر نمودی از حق گریزی و لجاجت آنان: لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَلَكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ.

لجاجت

به معنای پافشاری و اصرار کردن بر سخن یا رفتاری، نوعی ستیزه‌جویی است. انسان لجوج کسی است که به دور از عقل و منطق بر سخنی یا رفتاری اصرار می‌ورزد و این گونه در دامن خرافات و تعصب می‌افتد و نسبت به هرگونه تغییرات مثبت واکنش منفی نشان می‌دهد. لجاجت یک بیماری اخلاقی است که تأثیرات منفی بسیاری در زندگی شخص و آینده او به جا می‌گذارد. شاید از نظر قرآن یکی از ویژگی‌های بارز کافران، خصلت لجاجت آنان باشد. بخشی از آیات قرآن به مسئله لجاجت کافران و تأثیرات آن در زندگی اختصاص یافته است. از آنجا که این بیماری اخلاقی در هر انسانی موجب می‌شود تا از مسیر حق و عدالت بیرون رود، نویسنده با مراجعه به آموزه‌های قرآنی و تحلیل خداوند درباره تأثیرات آن در زندگی و سرنوشت کافران، بر آن است تا زشتی و آثار زیانبار این خصلت را تبیین و هشدارهای قرآنی را بیان کند..

مفهوم‌شناسی لجاجت

لجاجت در زبان عربی، به معنای پافشاری در انجام کاری که مخالف میل طرف مقابل باشد، آمده است این واژه در فرهنگ قرآن به معنای پافشاری و اصرار ورزیدن بر انجام کاری است که از آن نهی شده است و شخص از روی عناد و دشمنی می‌کوشد تا آن را انجام دهد. لجاجت که ریشه آن لج می‌باشد، به معنای پافشاری و سرسختی و اصرار بر امری و یا کاری و یا خواسته‌ای بدون در نظر گرفتن خوب یا بد آن یا سود یا زیان آن است. چنین شخصی به سخن و یا نصیحت و یا راهنمایی هیچ کس توجه نمی‌کند و اگر با او بحث هم بشود و با ادله تلاش شود تا بر عقل و منطق باشد، بر لجاجتش می‌افزاید و بدتر می‌شود. از این رو شخص لجوج در این حالت، حتی استوارترین و بهترین دلیل و استدلال در او هیچ تأثیری ندارد. انسان لجبار، انسان جاهلی نیست، بلکه آگاهانه، مخالفت می‌کند؛ زیرا پذیرش سخن دیگری برای او سخت است و تکبر و عناد و مانند آن اجازه نمی‌دهد زیربار سخن و یا کار حقی برود که حتی به حقانیت و درستی آن رسیده است.

در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که در آنها بر لجاجت معاندان و کافران در برابر فرامین خداوند تأکید و از عبارت لجوا استفاده شده: مانند آیه ۲۱ سوره ملک و مؤمنون آیه ۷۶. همچنین در قرآن کلماتی وجود دارد که همین معنای اصرار و لجاجت را می‌دهد و از مشتقات معانی لجاجت هستند مانند کلمه «اصروا» در سوره نوح آیه ۷ وَإِنِّي كُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ وَاسْتَغْشَوْا ثِيَابَهُمْ وَأَصَرُّوا وَاسْتَكْبَرُوا اسْتِكْبَارًا..

لجاجت؛ خصلت ناپسند و پست

یکی از رذایل اخلاقی و نابهنجاری رفتاری، لجاجت است. خداوند این خصلت را در آیاتی چند مورد سرزنش و نکوهش قرار داده و یکی از عوامل کفرگرایی و کفرورزی کافران را در این خصلت ناپسند آنان دانسته است. انسان لجوج به هیچ منطقی پایبند نیست. اگر دلیل از عقل و منطق ارائه شود، خواهان دلیل حسی می‌شود و اگر دلیل حسی ارائه شود، آن را انکار می‌کند و دلیل را ناتوان از اثبات مدعا می‌شمارد. پس به هر طریقی از زیر بار پذیرش حق و حقیقت می‌گریزد. خداونددر آیاتی از جمله ۸۹ تا ۹۴ سوره اسراء لجاجت کافران و درخواست معجزه حسی را مطرح می‌کند، در حالی که همین افراد پیش از این درخواست، آیات گوناگون الهی را مشاهده کرده و به حقانیت آن آگاه شده‌اند. علت اینکه کافران این شاخه و آن شاخه می‌کنند و پس از دیدن دلیل و برهانی خواهان دلیل دیگر می‌شوند، همان لجاجت و عناد و ستیزه‌جویی است که نسبت به حق دارند. اینان هرگز به حق و حقیقت ایمان نمی‌آورند، حتی اگر همه دلایل و برهان‌ها ارائه شود و هر دلیلی که خواسته‌اند، اجابت شود؛ زیرا اینان اصولاً قصد پذیرش حق و ایمان به آن را ندارند و تنها در اندیشه بهانه‌جویی هستند. خداوند در تبیین این حقیقت در آیات ۹۶ و ۹۷ سوره یونس می‌فرماید: اگر همه معجزات و نشانه‌های حقانیت به افراد لجوج ارایه شود و آن را حتی به دیده ظاهر هم مشاهده کنند باز هم آن را نمی‌پذیرند.

انسان لجباز در عین آگاهی و دانایی، به مقابله با حق و حقیقت می‌رود و این گونه نیست که این کار را از روی نادانی انجام‌دهد. از این‌رو کافران لجباز در عین آگاهی از حقانیت پیامبر(ص) و مشاهده معجزات و برهان‌های قاطع، نه تنها پیامبری آن حضرت را نمی‌پذیرند بلکه به مقابله با آن حضرت(ص) و حقیقت می‌پردازند. این خصلت عمومی همه کافران در طول تاریخ بشریت و هدایت‌های آسمانی بوده است. همه پیامبران با کفار لجبازی مواجه بودند که در برابر برهان‌های روشن و بینات پیامبران(ع) نمی‌توانستند دلیلی را ارایه دهند و آن را باطل جلوه دهند، بلکه حتی به حقانیت آن رسیده بودند، با این همه به مخالفت و مبارزه با حقیقت و رسالت پیامبران می‌پرداختند.

از آیات ۴۱ تا ۴۴ سوره فصلت این معنا به دست می‌آید که خصلت لجاجت در شخص اجازه نمی‌دهد تا حتی به مشاهدات خویش ایمان بیاورد. به این معنا که علم شهودی و قطعی و یقینی در این افراد هیچ تأثیری به جا نمی‌گذارد و بلکه در صورت اصرار بر حق و افزایش ادله و برهان، بر لجاجت ایشان افزوده می‌شود و نسبت به حق و حقانیت عناد و دشمنی بیشتر پیدا کرده و موضع‌گیری آنان نسبت به حقیقت تشدید می‌شود. از این رو کافران لجباز هنگام تلاوت آیاتی الهی بر آنان و ارائه شواهد و ادله دیگر بر حقانیت، اصرار و لجبازی‌شان افزایش می‌یابد.

انسان لجباز تنها به انکار ادله عقلانی بسنده نمی‌کند؛ بلکه لجاجت موجب می‌شود تا حتی به تکذیب محسوسات نیز بپردازد. خداوند در این باره چندین مورد را مثال می‌زند. از جمله در آیات ۳۰ تا ۴۴ سوره طور به داستان کافرانی اشاره می‌کند که با مشاهده عذاب‌های الهی بر بالای سر خویش به انکار آن اقدام کرده و آن را قطعه‌ای از ابر می‌شمارند. در آیات ۱ تا ۶ سوره قمر نیز به داستان رویگردانی کافران از پذیرش رسالت پیامبر(ص) اشاره می‌کند. در این آیات خداوند روشن می‌سازد که لجاجت، آدمی را تا کجا به ورطه سقوط می‌کشاند و سبب می‌شود تا لجباز به انکار محسوسات بپردازد. کافران مکه از پیامبر(ص) خواستار معجزه می‌شوند. آن حضرت(ص) سنگ را به سخن می‌آورد تا بر رسالت ایشان شهادت دهد و یا با درختی نیز این گونه می‌کند و حتی گیاهی را به دو نیم کرده و قسمتی از آن را به حرکت در می‌آورد. اینان می‌گویند که این سحر است و آن را به عنوان دلیل و شاهدی بر معجزه و رسالت نمی‌پذیریم؛ ولی از آنجا که سحر در زمین تأثیر می‌گذارد و در آسمان تأثیری ندارد، پس باید ماه را که آسمانی است دو نیمه کنید. این گونه است که شق‌القمر اتفاق می‌افتد و ماه به دو نیم تقسیم می‌شود. با این همه کافران لجباز مکه، این معجزه محسوس را نیز انکار می‌کنند..

عوامل لجاجت

لجاجت خصلتی مذموم است که می‌تواند در هر فردی بروز کند اما بیشتر، اهل علم و آگاهی به این بیماری مبتلا می‌شوند؛ و این گونه نیست که از روی جهالت شخص به لجبازی رو آورد؛ بلکه در عین آگاهی و علم بلکه علم حضوری و شهودی به انکار و عناد روی می‌آورد. عامل اصلی لجاجت را باید در استکبارورزی شخص جستجو کرد. انسان‌های متکبر به سبب این بیماری دچار بیماری لجاجت می‌شوند و در عمل اجتماعی به شکل استکبار آن را بروز می‌دهند. مستکبر به کسی گفته می‌شود که بخواهد با ترک پذیرفتن حق، خود را بزرگتر از آن بداند که حق را بپذیرد. این حس خود برتربینی، به شخص اجازه نمی‌دهد که به سخنی غیر از سخن خود گوش کند و به همین جهت بدون هیچ دلیل و حجتی از انقیاد در برابر حق سر برمی‌تابد. از این رو خداوند یکی از علل رویگردانی کافران از ایمان را استکبار آنان می‌شمارد که آنها را به دام لجبازی می‌افکند و اجازه نمی‌دهد تا به آنچه یقین علمی و شهودی دارند، ایمان بیاورند

خداوند درباره عامل لجاجت بعضی از کافران حق‌ناپذیر در صدر اسلام به بیماری تکبر و استکبار اشاره می‌کند و می‌فرماید که همین استکبار موجب شده تا کافران لجباز منکر منشا الهی قرآن شده و آن را کتابی بشری بدانند. عامل دیگری که قرآن برای لجاجت بیان می‌کند، تعصب است. انسان‌های متعصب، گوش شنوایی برای شنیدن حق و چشم بینایی برای دیدن آن ندارند. تعصب اگر ریشه در عقلانیت و غیرت داشته باشد، هیچ مشکلی ندارد،؛ چراکه انسان می‌بایست نسبت به امر قطعی و حق، غیرت داشته باشد و نسبت به دفاع از آن تعصب ورزد و هویت حقانی خویش را حفظ کند اما بسیاری از تعصبات، کورکورانه و هواپرستانه است که لجبازی را سبب می‌شود. خداوند به لجبازی‌های یهودیان در برابر وحی قرآن اشاره می‌کند و می‌فرماید که اینان به سبب تعصبات و هواپرستی به انکار قرآن روی ‌آورده‌اند. در آیه ۱۲۰ سوره بقره عامل دیگر لجبازی یعنی هواپرستی و تبعیت از آن معرفی شده و خداوند به صراحت از هواپرستی یهودیان به عنوان عامل لجبازی و انکار آنان سخن به میان آورده است.

عامل دیگری که قرآن برای لجبازی بیان می‌کند، تقلید کورکورانه از نیاکان است. حفظ سنت‌ها و آیین‌های باطل موجب می‌شود تا انسان نسبت به حق موضع‌گیری منفی داشته باشد و زیربار حق نرود البته افزون بر استکبار، تقلید، هواپرستی و تعصب می‌توان عواملی چون دنیادوستی رسیدن به آسایش و آرامش پس از سختی و بحران و مهر شدن قلب براساس گناه و مانند آن را نیز به عنوان عوامل یاد کرد. امیرمؤمنان(ع) سرزنش افراطی را عامل مهمی در ایجاد لجاجت در شخص معرفی می‌کند و نسبت به این شیوه برخورد با دیگران هشدار می‌دهد؛ زیرا این گونه برخوردها، شخص را به دامن لجبازی می‌افکند و فرصت همراهی او با حق را می‌گیرد. آن حضرت(ع) می‌فرماید: الا‌فراط فی الملامهًْ یشب نیران اللجاجهًْ؛ زیاده‌روی در سرزنش آتش لجاجت را شعله‌ور می‌کند...

آثار لجاجت

لجبازی آثار مخربی در زندگی دنیوی و اخروی آدمی به جا می‌گذارد؛ چراکه انکار حق حتی ملموسات و محسوسات، زندگی را از حالت طبیعی خارج می‌کند و انسان را به پوچی و بیهودگی سوق می‌دهد. از این رو خداوند نسبت به خصلت لجبازی هشدار می‌دهد و داشتن آن را نکوهش می‌کند.از جمله آثاری که قرآن برای لجبازی بیان می‌کند، انکار حقایق عینی و محسوس است که در آیاتی از جمله ۲ تا ۱۵ سوره حجر و ۳۲ تا ۴۴ سوره طور به آن اشاره کرده است. بهانه‌جویی نسبت به حقایق و سرباز زدن از حق از دیگر جلوه‌ها و آثار لجبازی است. افراد لجباز حق‌گریز و حق‌ستیز می‌شوند و نسبت به حق واکنش مثبتی از خود نشان نمی‌دهند و همواره سر ستیز با آن را دارند تکذیب حق در هر شکل آن از دیگر آثار لجبازی است که خداوند در آیاتی از جمله ۳ تا ۶ سوره شعراء و ۱۸ و ۲۱ سوره ملک به آن اشاره کرده است. خداوند اصرار بر حق ستیزی و کفرگرایی در حد مهر شدن قلب و گوش و چشم را خسارت واقعی انسان برمی‌شمارد و لجاجت به رغم مشاهده براهین روشن را بسیار خسارت‌آمیز و زیانبار می‌داند و نسبت به آن هشدار می‌دهد.

لجبازی موجب قرار گرفتن انسان در زمره ستمگران، عدم بیداری از هشدارها و بلایا، عدم تأثیرگذاری هشدارهاإِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ غفلت، کوری باطنی، مانع ایمان، مانع استغفار و توبه، مانع عبرت‌آموزی و درس، مانع دیدن و افتادن پرده بر دیدگان، مانع شنیدن حقایق، عامل جدل‌های بیهوده، محرومیت از توفیقات الهی محرومیت از نجات، محرومیت از نصرت خداوند در هنگام مرگ، محرومیت از هدایت الهی، مهر شدن قلب از درک و فهم حقایق، لعن و نفرین خداوندی، تحیر و سرگردانی، کور دلی، عذاب دنیوی، آتش دوزخ، غضب الهی، غل و زنجیر و اهانت و خواری، فرجام بد، زشت شدن چهره و هلاکت و مانند آن می‌شود..

لجاجت از اختلال رفتاری تا بیماری روانی

لجاجت و لجبازی در کودکان امری شناخته شده برای همگان است. در کودکان لجبازی به عنوان یک نوع رفتار و واکنش نامطلوب شناخته می‌شود که به صورت‌های مختلفی خود را نشان می‌دهد. کودکان لجباز با آسیب رساندن به خود و دیگران، ناسزا گفتن، گریه کردن و فریاد کشیدن و شکستن وسایل، واکنش تندی را در برابر والدین و خواسته‌های آنان انجام می‌دهند. روانشناسان عللی چون پایین بودن اعتماد به نفس، فقدان خودباوری مثبت و عدم پذیرش خود واقعی را به عنوان عوامل ایجاد لجبازی در افراد می‌دانند.

برخی از روانشناسان رفتار والدین را ریشه لجبازی کودکانه می‌دانند. آنان بر این باورند که لجبازی از همان آغاز در برخی کودکان دیده می‌شود و در سن دو سالگی شدت می‌گیرد و در ۳ تا ۵ سالگی بیشتر می‌شود. این اختلالات رفتاری اگر درمان نشود تا بزرگسالی ادامه می‌یابد و پرخاشگری و خشونت را در افراد جامعه سبب می‌شود. البته خلق و خو در کودکان تحت تاثیر عوامل ژنتیکی و وراثتی هم قرار دارد. بعضی از کودکان ذاتا ناآرام هستند، بنابراین نمی‌توان تنها رفتار والدین و اطرافیان را عامل لجبازی در کودکان دانست و انتظار داشت که با تغییر رفتار والدین لجبازی در کودکان درمان شود؛ هرچند که رفتار والدین در تشدید یا کاهش لجبازی نقش بسیار تاثیرگذاری دارد. درباره علل لجبازی در کودکان گفته‌اند که وقتی آنان درخواستی دارند و یا والدین آنها را مجبور به انجام عملی برخلاف میل‌شان می‌کنند کودکان لجباز می‌شوند. گاهی توجه زیاد والدین به رفتارهای نامناسب کودکان سبب می‌شود که رفتارهای نادرست آنان تقویت شود، به‌طوری که کودکان به: ‌دلیل آوردن، جر و بحث کردن، نق زدن، مجادله کردن و درخواست‌های مکرر متوسل می‌شوند. گاهی نیز علت لجبازی کودکان آن است که والدین در برابر لجبازی‌های آنان رفتار ثابتی ندارند؛ مثلا یک روز هیچ عکس‌العملی در برابر لجبازی نشان نمی‌دهند و روز دیگر از آنان می‌خواهند مطابق با خواسته والدین‌شان رفتار کنند. اگر همیشه با کودکان رفتار ثابتی داشته باشیم، کمتر لجبازی می‌کنند. گاهی ریشه لجبازی و دیگر رفتارهای ضد هنجاری در کودکان قدرت‌طلبی آنان است. کودکانی هستند که می‌خواهند خود را چون بزرگ‌ترها درآورند.

پوشیدن کفش بزرگ‌ترها و رفتارهای دستوری به تقلید از بزرگ‌ترها در چارچوب نمادهای قدرت‌طلبی کودکان قابل تحلیل و تفسیر است. به هر حال، لجاجت، ستیزه‌جویی، پافشاری و اصرار کردن و نپذیرفتن حرف منطقی و معقول که از آن به یکدندگی و خیره‌سری یاد می‌شود، دارای مراتب و اشکال چندی است که از یک حالت موقت در برابر یک موضوع و مسئله شروع می‌شود و تابه عنوان یک بیماری روانی روحی ادامه می‌یابد. در حقیقت گاه لجاجت تنها یک اختلال رفتاری مقطعی نیست، بلکه یک اختلال با ریشه‌های روانی محسوب می‌شود که درمان آن بسیاردشوارتر از درمان اختلالات رفتاری است.

آثار بیماری لجاجت

آنچه در این مطلب مورد تحلیل و تبیین قرار گرفته، لجاجت و لجبازی به عنوان یک بیماری است. بنابراین آنچه درباره آثار لجبازی بیان می‌شود، در ارتباط با کسانی هستند که به بیماری روانی لجبازی دچار هستند. از نظر قرآن، افراد لجوج دچار نوعی بیماری شناختی و تصویر نادرست از خود، موقعیت خود و دیگران در هستی هستند. ریشه این فقدان شناخت نیز بسته شدن ابزارهای شناختی و عدم دسترسی به منابع شناختی است. بسیاری از مردم از ابزارهای حسی شناخت چون چشم و گوش و بینی بهره‌مند هستند، ولی از مهم‌ترین ابزار شناختی یعنی عقل و قلب خود بی‌بهره‌اند؛ زیرا آن را محدود ساخته یا بسته‌اند. از این رو تحلیل آنان از خود و یا جهان، مبتنی بر شناخت عقلانی و صحیحی نیست، بلکه مبتنی بر شناخت و همانی و تخیل است. به سخن دیگر، گرفتار جهل مرکب هستندو نمی‌توان آنان را به حقیقت آگاه کرد؛ زیرا نمی‌دانند که نمی‌دانند، بلکه بر این باورند که تنها آنان هستند که می‌دانند و دیگران گرفتار جهل بسیط یا مرکب هستند؛ چنین تصویر از خود و علم و معلومات خود موجب می‌شود تا خودرا حق و اهل حق دانسته و بر دانش خود اصرار و پافشاری کنند، در حالی که آنچه به عنوان دانش و علم از آن یاد می‌کنند، چیزی جز توهم نیست.

جالب اینکه افراد لجباز به سبب همان توهمات، اطلاعاتی که از مجراهای شناختی به دست می‌آورند توهم می‌شمارند و با دیدن دلایل روشن هر آنچه دیده‌اند را منکر هستند و آن را به عنوان حقیقت روشن نمی‌پذیرند. نتیجه طبیعی این گونه اختلالات ادراکی، بسته و مهر شدن قلب آنان است. خداوند در آیات ۷۳ و ۷۴ سوره یس، به علل لجاجت اقوام در کفر خود و عدم پذیرش حق پس از روشن شدن آن اشاره می‌کند و می‌فرماید کافران با وجود دلایل روشن چون معجزات، منکر حق می‌شوند و همین عناد و لجاجت آنان موجب می‌شود که کاملاً دریچه شناختی‌شان به سوی هستی بسته و مهر شود. انسان لجوج به سبب این روحیه، یکی از مهم‌ترین ویژگی انسانی خود رااز دست می‌دهد؛ زیرا کرامت انسانی به سبب داشتن عقل و قلبی است که توانایی تحلیل درست هستی را به او می‌بخشد.

انسان‌های لجباز به سبب بسته شدن دریچه شناختی خود، انسان‌های حق‌ستیزی هستند؛ زیرا حق را چنان‌که در هستی هست، نمی‌شناسند و هر آنچه از حق به آنان ارایه می‌شود با آن مخالفت می‌ورزند و حتی به جنگ و ستیز آن به عنوان باطل می‌روند. در حقیقت جهل مرکب، آنان را به این سو می‌کشاند که حق را به عنوان باطل شناخته و با آن مبارزه کنند. در همین چارچوب است که با دین به عنوان نماد راه حق مبارزه می‌کنند و تن به ایمان به خدا و راه مسقیم دین نمی‌دهند و حتی به مبارزه با دین و دینداری می‌پردازند. از دیگر آثار لجبازی، روحیه تجاوزگری و تعدی است؛ زیرا حق را نمی‌بینند و نمی‌شناسند. از این‌رو به حق و به حقوق دیگران تعدی می‌کنند. هر نشانه‌ای از حق از نظر لجباز، انکار می‌شود با آنکه در دل به حقانیت آن آگاه و شناخت دارد. در حقیقت حتی اگر شناختی نسبت به حق به دست آورد، با علم به درستی آن، با آن مخالفت می‌کند و دل و جان در گرو باطل دارد و حق در دل او راهی ندارد..

علل شکل‌گیری لجبازی

اما درباره اینکه زمینه‌های لجبازی و علل و عوامل ایجادی آن چیست، خداوند در آیاتی چند به چرایی آن توجه می‌دهد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود. به گفته روانشناسان برخی از کودکان لجبازی را از والدین خود به ارث می‌برند، اما نمی‌بایست از نقش تربیتی والدین بی‌توجه گذشت؛ زیرا والدین از نظر کودکان الگوهای رفتاری هستند. تقلید کودکان از والدین موجب می‌شود تا رفتارهای آنان را سرمشق رفتاری خویش قرار دهند. والدین لجباز، کودکان لجباز تربیت می‌کنند. از این روست که در یک فرآیندی لجبازی کودکانه به لجبازی روانی تبدیل می‌شود و از شکل رفتارها و حالات هرازگاهی، به یک روحیه دائمی تغییر شکل می‌دهد. والدین متکبر و قدرت‌طلب، تکبر و قدرت‌طلبی خویش را به کودکان منتقل می‌کنند. کودکانی که خود را بیش از دیگران قبول دارند و به خواسته‌های دیگران اعتنایی نمی‌کنن و همه چیز را برای خود می‌خواهند، روحیه لجبازی در آنان به سرعت شکل می‌گیرد. از این رو همین تکبر و خودبرتربینی به آنان اجازه نمی‌دهد تا در آینده در برابر کلام یا رفتار حق دیگران واکنش مثبت نشان دهند، بلکه به مقابله با آن پرداخته و حق‌ستیزی پیشه می‌کنند. خداوند غرور و خودخواهی را یکی از مهم‌ترین علل در ایجاد روحیه لجاجت در افراد معرفی می‌کند و در آیات ۲۰ و ۲۱ سوره ملک می‌فرماید که زمینه بروز لجاجت در برخی از افراد ناباور به خدا، همین غرور بی‌جا و خودخواهی آنان است.

هواپرستی نیز در ایجاد زمینه لجاجت و افزایش روحیه حق‌ستیزی و عدم پذیرش دلایل روشن و منطقی نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. بسیاری از انسان‌ها حق را می‌شناسند ولی چون مخالف خواسته‌های نفسانی آنان است، با آن مخالفت می‌کنند و تن به آن نمی‌دهند. این رفتار کودکانه‌ای است که انسان‌های بالغ از خود در برابر حق نشان می‌دهند. پیروی از خواسته‌های نفسانی و ارضای آن برای این افراد از هر چیز دیگری مهم‌تر است. لذا در پی خواسته‌های نفسانی رفته و هر آن چیزی که مانع در پیروی و ارضای نفسانیات باشد، با آن مبارزه و ستیز می‌کنند. در حقیقت اینان با حق به عنوان حق مبارزه نمی‌کنند، بلکه به عنوان مانع جدی در برابر خواسته‌های نفسانی است که به ستیزه با حق رو می‌آورند. اگر بخواهیم این افراد را در رده سنی دسته‌بندی کنیم می‌توان آنان را بزرگسالان کودک بدانیم که عقلشان رشد نکرده است تا بر نفس و هواهای آن مسلط شود و مدیریت انسانی‌شان را به عهده گیرد.

تقلید از دیگران به ویژه والدین و نیاکان از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در رفتارهای شخص است. بسیاری از مردم به سبب آنکه به چیزی خو گرفته و عادت کرده‌اند نمی‌توانند آن را رها کنند. قرآن یکی از مهم‌ترین عوامل در حق‌ناپذیری اقوام را تقلید آنان از نیاکان خود دانسته است. در حقیقت شیوه رفتاری قوم و قبیله به شکل هنجارها و آداب و رسوم در شخص تاثیر می‌گذارد و اجازه نمی‌دهد تا عادت یا فکر یا رفتار تازه‌ای را در پیش گیرد. این افراد هرچند که نسبت به حق ممکن است شناختی به دست آورند ولی به سبب عادت به زندگی متعارف نمی‌توانند آن را تغییر دهند. از این رو با حق ستیزه می‌کنند و راه لجاجت را در پیش می‌گیرند. حق‌ناپذیری راه را برای ظلم و ستم در افراد باز می‌کند. این‌گونه است که انسان‌های ظالم، انسانی‌های حق‌ستیز و لجبازی هستند و هرگز تن به قانون و عقل و حق نمی‌دهند و همواره با قانون و عقل و حق درستیزند.

البته برخی از مردمان در مقام فردی رفتارهای لجاجت‌آمیزی ندارند، ولی هرگاه در جمع یا گروه قرار گیرند، تغییر رفتار می‌دهند. از نظر قرآن، گروه‌های اجتماعی نقش منفی در برخی از رفتارهای انسانی دارند. از جمله گروه‌های اجتماعی می‌توان به احزاب اشاره کرد که جهت‌‌گیری افراد را تغییر داده و آنان را به سوی لجاجت سوق می‌دهد. خداوند یکی از علل رفتارهای لجاجت‌آمیز افراد را حضور در گروه‌ها و احزاب برمی‌شمارد. قرآن در تحلیل علل لجاجت برخی از اقوام و افراد جامعه، به نقش حزب و گروه‌بندی اجتماعی توجه داده و مجادله‌گری‌های باطل و مقاومت در برابر حق و یا حق‌ستیزی را مرتبط با حزب‌گرایی آنان می‌داند. احزاب در این آیه گروه‌های انسانی هستند که یک هدف مشخص را دنبال می‌کنند. هر آنچه برخلاف هدفشان باشد مطرود می‌باشد و مقابله با آن حتی اگر حق باشد در دستور کار قرار می‌گیرد. در حقیقت، حق در این گروه‌ها و احزاب‌ فدای اهداف حزبی می‌شود. از این‌رو در جوامع بشری بیشترین ستیزه‌گران نسبت به حق و قانون، گروه‌های اجتماعی تشکل‌یافته در قالب احزاب می‌باشند.

البته برخی دیگر از گروه‌های اجتماعی نیز چنین نقشی را در قبال حق و قانون ایفا می‌کنند. به عنوان نمونه گروه طبقاتی اشرافیت نیز از روحیه حق‌ستیزی برخوردار است اصولا اشرافیت به سبب فرهنگ اشرافی‌‌گری، خود را برتر می‌داند و روحیه تکبر و استکبار و خودخواهی و غرور در آنان موج می‌زند. این مجموعه عوامل موجب می‌شود تا لجاجت در میان اشراف به عنوان یک فرهنگ و سنت خودنمایی کند. بسیاری از اشراف به سبب دارا بودن این روحیه در برابر حق و ایمان و اسلام تسلیم نیستند و با آن سرستیزه داشته و دارند..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. منصوری، خلیل، لجاجت و زیان‌های آن
3. منصوری، خلیل، لجاجت مانع حق‌پذیری و عامل حق‌ستیزی