رحمت در قرآن

رحمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رحمت در قرآن - رحمت در حدیث - رحمت در نهج البلاغه - رحمت در اخلاق اسلامی - رحمت در معارف دعا و زیارات - رحمت در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

رحمت برخوردار ساختن موجودات از نعمت وجود و رساندن آنها به کمالِ درخورشان.

معناشناسی لغوی

رحمت ضد قسوت، شدت، غضب و سخط و به معنای مهربانی، رأفت، عطوفت و دلسوزی است؛ به گونه‌ای که سبب احسان و بخشش به دیگری گردد به آنچه نیز از سر ترحّم به دیگری داده می‌شود، رحمت می‌گویند، که در این صورت رحمت، معنایی مساوی با نعمت دارد، بلکه به گفته‌ای معنای رحمت نعمت است؛ حتی بعضی استعمال واژه رحمت را در معنای رقت و دلسوزی مجاز دانسته‌اند و معنای حقیقی‌اش را همان نعمت.

رحمت در قرآن

افزون بر کاربرد فراوان واژه رحمت و مشتقات آن، کلماتی از قرآن کریم به رحمت تفسیر شده‌اند: "روح" ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً﴾.؛﴿لا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُوْلَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾؛ ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلا الإِيمَانُ وَلَكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾؛ "رَوح" ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ ﴿فَرَوْحٌ وَرَيْحَانٌ وَجَنَّةُ نَعِيمٍ﴾)؛ "نعمت" ﴿لَوْلا أَن تَدَارَكَهُ نِعْمَةٌ مِّن رَّبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاء وَهُوَ مَذْمُومٌ﴾؛ ﴿وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا﴾ که به معنای عاطفه به خرج دادن و شفقت کردن است از آنجا که چنین دربردارنده معنای اشفاق، و اشفاق همواره توأم با رحمت است، خدای متعال از رحمت به "حنان" تعبیر فرموده است.

تمام شدن کلمة الحسنی بر بنی‌اسرائیل، در آیه ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُواْ يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُواْ وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُواْ يَعْرِشُونَ﴾ به اتمام رحمت الهی بر آنان به دست حضرت موسی(ع) تفسیر شده و به نظری، واژه "سکینه" در آیه ﴿ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ﴾ به معنای رحمتی است که دل به آن آرام گرفته و ترس از بین می‌رود بعضی، آن را به رحمت - بی‌قید - تفسیر کرده‌اند، هر چند دلیلی بر این گفته نیست.

بسیاری از مفسران در توضیح آیات: ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾ و ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا ﴾ معنای صلات خدای متعال بر بنده را رحمت او و صلات بر دیگری از سوی غیر خدا را درخواست رحمت برای او از خدا دانسته‌اند.

همچنین خدای والا در قرآن کریم خود را با عناوین ﴿خَيْرُ الرَّاحِمِينَ﴾، ﴿أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾؛ ﴿ذُو الرَّحْمَةِ﴾، ﴿الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ یاد فرموده که در این میان، ۴ عنوان اخیر، نیز راحم از اسما و صفات الهی به شمار می‌آید.

چگونگی اتصاف خدای متعال به رحمت

در سخنانی از امیرمؤمنان(ع) و امام صادق(ع) تصریح شده رحمت از سوی خدای متعال به معنای رقت و متأثر شدن از بیچارگی و مسکنت دیگران و سپس کمک و بخشش برای نجات موجود گرفتار نیست. خدا به رقت قلب وصف نمی‌شود، زیرا این حالت، ویژگی جسمانی مادی است که خدای متعال از آن پیراسته است، از همین‌رو گفته شده که اسماء الله از غایاتِ افعال برگرفته است؛ نه از مبادی آنها که مستلزم انفعال‌اند، پس حقیقت این الفاظ در نتایج مخصوص با چشم‌پوشی از اسباب و علل طبیعی آنها به کار می‌روند، بنابراین اتصاف خدای والا به رحمت به دیده احسان او به موجودات است؛ نه رقت قلب و انفعال.

اعطاء اصل وجود به همه موجودات، بهره‌مند ساختن پدیده‌های زنده از حیات، رساندن رزق هر موجود که ادامه بقاء را شدنی می‌سازد و میراندن آنان که به معنای رسیدن به ثمرة وجودشان است، از اصول مظاهر رحمت الهی به شمار می‌آید.

از مظاهر رحمت الهی در زمینه اعطاء وجود به موجودات، آن است که به هر آفریده، آنچه را به زبان حال از خدای والا طلب کرده، عطا فرموده است: ﴿وَآتَاكُم مِّن كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللَّهِ لاَ تُحْصُوهَا إِنَّ الإِنسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ﴾؛ ﴿وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾؛﴿إِنَّا عَرَضْنَا الأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولا﴾.

بر پایه نظری، رحمت - همانند علم - از صفات ذاتی خدای والا و به گفته‌ای صفت فعل خدای سبحان - مانند صفت خلق و رزق است. در نظر دیگری، اگر وصف خدای متعال را به رحمت مَجاز و مراد از رحمت الهی را نعمت دادن به بندگان بدانیم، رحمت صفت فعل است و چنانچه مراد از آن را اراده خیر بدانیم، رحمت صفت ذات است.

رحمت رحمانی و رحیمی

رحمان، صیغۀ مبالغه و فراوانی را می‌رساند و رحیم، صفت مشبهه است و بر ماندگاری دلالت دارد، از همین‌رو لفظ رحمان برای رحمت عام الهی نسبت به مؤمن و کافر و لفظ رحیم برای رحمت خاص الهی نسبت به مؤمنان به کار می‌رود، چنان که در قرآن کریم به صورت گسترده در این معنا به کار رفته است؛ نمونه‌اش آیات: ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾، ﴿قُلْ مَن كَانَ فِي الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمَنُ مَدًّا حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضْعَفُ جُندًا﴾، ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا ﴾ و ﴿إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴾ است.

از آیه ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾ و ﴿الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا ﴾ برداشت شده که استواء خدای سبحان بر عرش به رحمانیت اوست. مراد از عرش، همه ما سوای الله و مفاد آیه این است که خدای متعال بر ما سوا ترحم می‌کند؛ به این معنا که هیچ موجودی را از عطای خویش محروم نمی‌سازد و همگان را در بر می‌گیرد بر پایه نظری، آیه ﴿وَلَوْ أَنَّمَا فِي الأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ نیز به مظاهر رحمت الهی اشاره دارد.

خدای والا سوره الرحمن را با کلمه ﴿الرَّحْمَنُ﴾ آغاز کرده، زیرا در این سوره اشاره فرموده که جهان و اجزای آن را طوری آفریده و سامان داده که جنّ و انس بتوانند از آن بهره‌مند شوند و اینکه عالم به دو نشئه آخرت و دنیا قسمت شده و در آن، نشئه سعادت از شقاوت و نعمت از نقمت متمایز می‌گردد، پس هر چه در دو عالم هست، مصداق نعمت خدای والاست؛ به همین مناسبت، نام الرحمن که عموم و کثرت رحمت از راه بذل نعمت را می‌رساند، استعمال شده است آیه ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾ عذاب را در بعضی از موارد ثابت می‌کند؛ خواه ناخواه باید در برابر این عذاب خاص، رحمت خاصی هم وجود داشته باشد، زیرا محرومیت گروهی خاص از نعمت به معنای تنعّم گروهی دیگر است، پس دو جمله ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾ در آیه شریف نشان می‌دهند که رحمت الهی به دو قسم عام و خاص قسمت شده و رحمت عام، شامل همه موجودات و رحمت خاص ویژه مؤمنان است روایتی مشهور از امام صادق(ع) نیز اختصاص لفظ رحمان را به رحمت همگانی و رحیم را به رحمت ویژه بر مؤمنان تأیید می‌کند؛ به همین مناسبت، رحمت عام را رحمت رحمانی و رحمت خاص را رحمت رحیمی می‌گویند. بعضی مفسران، اختصاص رحمت رحیمی به مؤمنان را نپذیرفته‌اند، زیرا کلمه رحیم در قرآن بی‌آنکه به مؤمنان یا به آخرت اختصاص داشته باشد، به کار رفته است.

دو صفت غفور و رحیم نیز که بارها در قرآن کریم با یکدیگر ذکر شده‌اند، به بشر اختصاص ندارند و همه موجودات جهان را در مرحله خلق، استمرار خلق، ایجاد، نیز در مرحله تدبیر فرا گرفته و در همه عوالم و نشئه‌ها به تناسب همان عالم، ظهور و آثاری دارد. مغفرت به معنای پوشاندن نقص و رحمت به معنای برآوردن حاجت نیازمند است. از مظاهر این دو صفت، تبدّل و تحوّل جاری در سراسر جهان و رفع نقص موجودات در پرتو تأثیر و تأثر و فعل و انفعال میان آنهاست. حد وجودی خاصی که برای هر یک از انواع موجودات مقرر شده، در آنها نقص و نیاز پدید می‌آورد و ارتباطی که میان این موجودات محدود به حدود وجودی خاص ایجاد شده، سبب می‌شود موجودات از یکدیگر سود برده و نقص هر یک رفع شده و ابزار حرکت و تکامل خود را دریافت کنند. برای نمونه، دانه گندم محدود به حد وجودی و دارای نقایص است و با نور خورشید، آب، خاک، هوا و شیره مخصوص رشد و نمو می‌کند و هر یک از امور یاد شده و مانند آنها از علل و اسباب طبیعی و نعمت‌هایی برای همه موجودات است. گندم نیز نعمت حقیقی برای انسان است، زیرا حاجت تکوینی او را رفع می‌کند. به این ترتیب، مراحلی را که هر موجودی می‌پیماید، هر لحظه‌اش ظهوری از صفت غفور و رحیم است.

التزام خدا به رحمت

اضافه خلق به رحمان در آیه: ﴿الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَّا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِن تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِن فُطُورٍ﴾ اشاره دارد که غایت آفرینش، رحمت عام است بر پایه آیات ﴿قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾ و ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ خدای والا رحمت را بر خویش نوشته؛ یعنی رحمت را که همان افاضه نعمت و رساندن موجود به کمال است، بر خود واجب و لازم ساخته است؛ به این معنا که محال است فعل الهی از عنوان رحمت جدا گردد کتابت رحمت به نوشتن آن در لوح محفوظ، وعده رحمت، واجب ساختن بر خود اما از سر رأفت و فضل و کرم تفسیر شده است نه به لزوم. برپایه نظری، رحمت الهی در این آیه، تأخیر عذاب و خودداری از عذاب در دنیا یا قبول توبه و عفو از گناه یا هدایت بندگان به شناخت خود و قرار دادن دلیل بر توحید، توجه به آدمیان در زمینه ارسال پیامبران و ترغیب آنان به طاعت خویش و تحذیر از مخالفت و مهلت دادن به گناهکار است به نظری دیگر، رحمت عام در دنیا و آخرت مراد است که هدایت، نازل ساختن کتاب‌های آسمانی و مهلت دادن به کافران از مصادیق آن است. گفتنی است آگاه کردن مردم از پاداش و کیفر آخرتی رحمت الهی است، زیرا آگاهی از این مسئله باز دارنده‌ای درونی است که امر تهذیب نفس، بی‌آن به سامان نمی‌رسد به احتمالی، جمله ﴿لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾ در آیه ﴿قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾. انسان را مهار نمی‌کند. چنان‌که انتخاب شیوه " اخذ علی التخوف‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" یعنی عذابی که با سابقه ترس فرا رسد و نشانه‌هایش از پیش برسند تا هر که می‌خواهد با توبه و ندامت و مانند آن، از فرا رسیدن آن جلوگیری کند، در مقابل، عذاب ناگهانی بر اثر رأفت و رحمت خدای متعال است : ﴿أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ﴾.

سبقت و غلبه رحمت الهی بر غضب

به مسئله پیشی گرفتن رحمت الهی بر غضب او در قرآن کریم تصریح نشده؛ ولی در روایات خاصه و عامه و ادعیه مأثور بر آن تصریح و در چندین حدیث قدسی، جمله " سَبَقَتْ‏ رَحْمَتِي‏ غَضَبِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" از خدای والا نقل شده و اصلی مسلّم تلقّی می‌شود. مفسران نیز به آیاتی از قرآن کریم بر آن استدلال یا آن را از اشارات آیات قرآن برداشت کرده و بر پایه آن، بعضی از آیات را توضیح داده؛ یا مفاد آیه را از مصادیق این اصل شمرده‌اند. مراد از سبقت رحمت الهی بر غضب، به نظری، غلبه رحمت بر غضب است. قرآن کریم با آیه ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ﴾ می‌آغازد، که کلمه مبارک ﴿اللَّهِ ﴾ عَلَم ذات است و در معنای خویش افزون بر رحمت و مهربانی، قهر و غضب را نیز می‌رساند؛ اما خدای متعال با لفظ جلاله : ﴿اللَّهِ ﴾ صفت رحمت را همراه کرده و از صفات قهر نامی نیاورده، تا به بندگان غلبه رحمت خویش بر غضب را بفهماند. آیات آغازین سوره حمد، چون دو صفت ربوبیت و رحمت را کنار هم یاد کرده، غلبه رحمت بر غضب را می‌رساند؛ همچنین پس از وصف خدای والا به «رب العالمین» او را به رحمان و رحیم ستوده، تا برساند ربوبیت الهی - یعنی بهره‌مند ساختن موجودات از نعمت‌ها - برای رساندن تدریجی آنان به کمال، با رحمت و رعایت توان و استعداد مربوبان همراه است، به گونه‌ای که آنان به سختی دچار نشده و آزار نبینند آیات ﴿يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللَّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ نیز به غلبه رحمت اشعار دارند، زیرا اولاً خلود اهل رحمت در رحمت تصریح شده و ذکری از جاودانگی اهل عذاب نشده است؛ ثانیاً خدای متعال رحمت را به خود نسبت داده نه عذاب را؛ ثالثاً علت عذاب را که کفر باشد، بیان کرده و سپس در آیه ۱۰۸ فرموده: ﴿وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعَالَمِينَ﴾ که این اعتذار از تهدید به عقاب است. به گفته برخی، سبقت رحمت الهی بر غضب، کثرت رحمت نسبت به غضب است. در آیه ﴿وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ﴾ مقابله میان ﴿إِذَا﴾ در اِذاقه رحمت و ﴿إِن﴾ در اِصابه سیئه، این معنا را می‌رساند که رحمت قطعی و بسیار است؛ ولی نامطلوب‌ها اندک و احتمالی‌اند. به نظری، مراد از سبقت رحمت الهی بر غضب، آن است که در هستی، اصالت با رحمت است؛ یعنی غرض اصلی از خلقتْ رحمت است و غضب الهی، مقتضای معاصی آدمیان، تبعی و بسیار روشن است که امر ذاتی بر امر تبعی مقدّم است، بنابراین خلق موجودات و روزی رساندن به آنان رحمت است و غضب جز پس از خلق و رزق و سپس نافرمانی رخ نخواهد داد.

در آیه ﴿اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاء وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ﴾ به گفته برخی مراد از ﴿ذِكْرِ اللَّهِ﴾ یاد رحمت خداست؛ ولی در آیه، به ذکر الله بسنده شده، تا برساند پایه کار خدای والا رحمت و رأفت است و رحمت او بر غضبش سبقت دارد و به همین دلیل وقتی از او یاد می‌شود، قبل از هر صفتی، از صفات الهی رحیم و رئوف بودن او به یاد می‌آید، هم چنان که از آیه ﴿وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ ﴾. به جهت اضافه رب به ضمیر خطاب برداشت شده که اصولاً تدبیر الهی درباره بشر بر مغفرت و رحمت استوار است تقدم بشارت در آیه ﴿وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ نشان می‌دهد که نخستین مأموریت رسولان خدای متعال بیان رحمت و مهر پروردگار والا و دعوت مردم به سوی آن است، زیرا رحمت او در مرتبه نخست و بر غضب پیشی دارد و غرض نخستین خلقت، بسط رحمت است.

سعه رحمت الهی

در آیه ﴿وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴾ تصریح شده که رحمت بر انسان، غرض از خلقت اوست از آیه ﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاء كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ﴾ نیز برداشت شده که به وجود آوردن انسان یا غیر او، فقط به عنوان اظهار و تجلّی رحمت انجام گرفته است. افزون بر این، آیات ﴿وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ﴾، ﴿فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ﴾ و ﴿رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا ﴾ به صراحت، گستردگی رحمت الهی بر همه ما سوا را بیان داشته‌اند. رحمت گسترده پروردگار ممکن است اشاره به نعمت‌ها و برکات دنیایی باشد که همگان، اعم از نیک و بد، از آن بهره می‌برند و گسترش رحمت بر همه چیز، از آن جهت است که آفریدن، روزی دادن و مانند آن، همه، رحمت الهی است و کتابت رحمت که جمله﴿فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ ﴾. برای متّقیان ثابت کرده، درباره رحمت آخرت است به نظری، آیه ۱۵۶ سوره اعراف نشان می‌دهد سعه رحمت و افاضه نعمت، از مقتضیات الوهیت و از لوازم صفت ربوبیت است، بنابراین رحمت الهی گسترده است و به مؤمن یا صاحبان شعور اختصاص نداشته و مخصوص به دنیا یا به آخرت نیز نیست؛ حتی شمول و عمومیتش فعلی است - نه شأنی - و مشیت او همواره ملازم با رحمت اوست. بر همین اساس، در آیه یاد شده عذاب به جمله "هر که را بخواهم" مقید شده: ﴿عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء﴾. اما رحمت مقید نشده، زیرا عذاب اقتضای عمل گنهکاران است نه ربوبیت پروردگار، و از خدای متعال جز رحمت انجام نمی‌گیرد. آیات ﴿مَّا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا ﴾ و ﴿لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ ﴾ نیز گواه‌اند که عذاب، اقتضای ربوبیت الهی نیست، وگرنه باید همگان را عذاب می‌کرد، حال آنکه فقط کسانی که کفران کرده‌اند، عذاب می‌شوند، همچنان که در آیه: ﴿رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا الرَّحْمَنِ لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا﴾ وصف کردن رب به رحمان به گسترش رحمت الهی اشاره دارد و نشان می‌دهد که رحمت، علامت ربوبیت خدای متعال است، پس رحمت الهی نیز همانند ربوبیت او همه اشیا را شامل است. در آیات قرآن کریم رحمت حتی در موارد عذاب نیز ذکر شده و امید نزول رحمت نفی نشده است: ﴿يُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَيَرْحَمُ مَن يَشَاء وَإِلَيْهِ تُقْلَبُونَ﴾؛ ﴿رَّبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِن يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِن يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً ﴾؛ ﴿قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴾، بنابراین رحمت گسترده می‌تواند اشاره به همه رحمت‌های مادی و معنوی باشد، زیرا نعمت‌های معنوی نیز به گروهی خاص اختصاص ندارد و درهای رحمت الهی به روی همگان گشوده است، هر چند شرایطی دارد که بی‌آنها شامل کسی نمی‌شود و اگر کسانی شروط ورود در آن را فراهم نسازند، تقصیر خود آنهاست؛ نه محدود بودن رحمت این مطلب را جمله ﴿فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ ﴾ پس از بیان سعه رحمت به خوبی ثابت می‌کند و نشان می‌دهد ترک معصیت، عمل به واجبات و ایمان، شرط‌های بهره‌مندی از رحمت گسترده پروردگار هستند و تنها استثنا در این زمینه، آن است که موجودی استعداد دریافت رحمت را نداشته باشد و با انتخاب ناشایست خود مانعی در شمول رحمت نسبت به خود و دستیابی به خوبی‌هایی که برای انسان نزد خدای والا آماده است، ایجاد کند که این مانع جز گناه چیزی نیست و در غیر این صورت، نسبت به هیچ فردی در شمول رحمت الهی امساک نمی‌شود: ﴿كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاء وَهَؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاء رَبِّكَ مَحْظُورًا ﴾، بنابراین اگر مانع گناه برداشته شود، جود الهی بس است، تا انسان را مشمول انواع رحمت‌های خدا کند، از همین‌رو غالباً در قرآن کریم همراه رحمت و امور مشابه آن، از مغفرت نیز یاد شده است.

انحصار رحمت در خدای متعال

از آیه ﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاء كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ﴾ منحصر بودن رحمت در خدای والا استفاده شده، زیرا معنای ﴿ذُو الرَّحْمَةِ﴾ آن است که خدا خالق حقیقت رحمت و مالک آن و حقیقت رحمت، قائم به ذات اقدس او به قیام صدوری است نه قیام حلولی انحصار رحمت در خدا اقتضای برهان نیز هست، به این بیان که رحمت خدای متعال از هر گونه شائبه به دور است؛ ولی رحمت در مخلوقات هرگز بی‌چشمداشت دنیایی یا آخرتی نیست؛ همین نکته، تعبیر " يَا مَنْ‏ يَرْحَمُ‏ مَنْ‏ لَا يَرْحَمُهُ‏ الْعِبَادُ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" در ادعیة مأثور را مستدل می‌سازد، زیرا آنجا که آدمی سود مادی یا معنوی نبیند، رحمت از ناحیه او منتفی است، پس هر گونه عطا از سوی هر کس جز خدای متعال در حقیقت معاوضه و تنها عطای بی‌چشمداشت از خدای متعال متصور است، هم چنان که جمله ﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ﴾ در آیه یاد شده نیز بیان می‌دارد که رحمت الهی در اعطاء اصل وجود، نیز نعمت‌هایی که بقای وجود را شدنی می‌سازد، برخاسته از نیاز به مخلوقات نیست؛ با این حال، بی‌نیازی او سبب نشده که رحمت خود را از دیگران قطع؛ یا به آنها بی‌اعتنایی کند، زیرا او در عین بی‌نیازی از آفریدگان، آنان را آفریده تا سودی برساند، بنابراین رحمت او بر مخلوقات سودی برای خود او ندارد.

در آیات ﴿مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ ﴾ نیز از رزق که همان نعمت است، به رحمت تعبیر شده، تا برساند افاضه این نعمت‌ها تنها از روی رحمت خدای متعال است، بی‌آنکه چشمداشت نفع یا دستیابی به کمالی داشته باشد و بهره‌مند ساختن موجودات از رزق در امتداد ایجاد آنها به هدف ادامه حیات و تکمیل موجودات است و همان گونه که عطای اصل وجود از رحمانیت خدای متعال است، روزی رساندن به موجودات نیز بسط رحمانیت به شمار می‌آید.

افزون بر این، ما سوای الله از جمله رحمتی که از مخلوق‌ها مشاهده می‌شود، نیز توان بهره‌گیری مرحوم از رحمت دیگران، ممکن الوجود و تحقق آن وابسته به ایجادش از خدای متعال است روایتی ازپیامبر(ص) نیز به خوبی نشان می‌دهد که خدای والا بهره‌ای از رحمت خویش به مخلوقات عطا فرموده و اگر این نبود، مهر و عطوفتی از هیچ مخلوقی نسبت به دیگری مشاهده نمی‌شد، بنابراین جز خدا کسی صاحب رحمت نیست و دیگران فقط مظاهر رحمت الهی به شمار می‌آیند، بلکه این مطلب اقتضاء اعتقاد به توحید در زمینه صفت رحمت است. سخن امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه: " فَلَعَلَ‏ بَعْضَهُمْ‏ بِرَحْمَتِكَ‏ يَرْحَمُنِي‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" نیز همین را می‌رساند. آیات ﴿وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ ﴾ و ﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ و دیگر آیاتی نیز که در آن رحمت به خدا اضافه شده، به گونه‌ای که حصر از آن فهمیده می‌شود، بلکه چه بسا آیه ﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾ اگر آن را به معنای وعده رحمت ندانسته بلکه مفاد را جعل رحمت در مقام تکوین بدانیم، از آیاتی‌اند که در این زمینه درخور استنادند. نسبت یافتن رحمت به غیر خدای متعال، مَجاز و بر اساس تأویل است، هر چند در باور بعضی، اگر چه خدای متعال ابتدا و اصل همه امور است، این سبب نمی‌شود که اسناد این امور به مخلوقات مجاز باشد، وگرنه می‌بایست اسناد همه افعال اختیاری به انسان را نیز مَجاز بدانیم؛ به علاوه، ظاهر آیاتی مانند ﴿وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً ﴾ و ﴿وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ ﴾ نیز ظاهر روایاتی مانند " ارْحَمْ‏ تُرْحَم‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" یا " انّ الله قسّم جزء من الرّحمة بین خلقه به یتراحمون ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" آن است که اسناد رحمت به مخلوقات، اسناد حقیقی است؛ البته رحمتی که با واژه رحمان، خدا را به آن وصف می‌کنیم، رحمت خاصی است که صدورش از غیر حضرت حق امکان ندارد.

اقتضائات رحمت خدای متعال

در آیاتی از قرآن کریم رحمت خدا پایه استدلال بر اموری قرار گرفته و در این زمینه گاهی به رحمت رحمانی و زمانی به رحمت رحیمی و هنگامی برای یک امر به هر دو استناد شده که به آنها اشاره می‌شود:

وحدت ربوبیت و الوهیت

تعبیر از خدای متعال به "رحمان" در آیه: ﴿أَأَتَّخِذُ مِن دُونِهِ آلِهَةً إِن يُرِدْنِ الرَّحْمَن بِضُرٍّ لاَّ تُغْنِ عَنِّي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا وَلاَ يُنقِذُونِ ﴾ اشاره به سعه رحمت وی و اینکه همه نعمت‌ها از او و تدبیر خیر و شر با اوست، در نتیجه آیه شریفْ برهانی را در زمینه ربوبیت خدای سبحان به‌دست می‌دهد: وقتی خاستگاه تمامی نعمت‌ها، نیز نظام جاری در آنها، رحمت عامِ خدای متعال است، بی آنکه خود استقلالی داشته باشند، ناگزیر تدبیر آنها نیز تنها با خداست؛ حتی اگر فرضاً سخن مشرکان درست باشد که ملائکه بخشی از تدبیر را به دست دارند، باز همان نیز از رحمت خدا و تدبیر اوست، پس نتیجه می‌گیریم که ربوبیت، تنها از آن خداست؛ همچنین الوهیتْ خاصِ اوست.

نفی فرزند

در آیه ﴿وَمَا يَنبَغِي لِلرَّحْمَنِ أَن يَتَّخِذَ وَلَدًا ﴾ نفی فرزند از خدا بر صفت رحمانیت مترتب شده، تا بفهماند جز خدای سبحان هر چه هست، یا نعمت است یا از نعمت الهی بهره می‌گیرد، پس به هر روی مجانستی با نعمت‌آفرین ندارد، تا خدای متعال او را به فرزندی بگیرد؛ به سخن دیگر، رحمت عامِ الهی شامل همه موجودات است، پس ما سوا همگی نیازمند رحمت اویند، حال آنکه اگر فرزندی برای خدای سبحان فرض شود، در الوهیت باید همتای خدای - عز و جل - و دارای مقام غنای مطلق، در نتیجه از رحمت الهی بی‌نیاز باشد.

انحصار استحقاق عبادت

آیه ﴿وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ﴾ خدا را به رحمت وصف کرده، تا به استحقاق او برای عبادت اشاره کند، زیرا استحقاق عبادت، تنها برای کسی است که بالاترین نعمت را عطا می‌کند، از همین‌رو رحمت خدا با الفاظ رحمان و رحیم که مبالغه در رحمت را می‌رساند، بیان شده؛ همچنین در آیه ﴿يَا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا﴾ که در مقام ترغیب به عبادت خدای متعال است، واژه رحمان یاد شده، تا برساند فقط او استحقاق دارد که پرستش شود، زیرا رحمان است و همه رحمت‌ها و نعمت‌ها از او سرچشمه می‌گیرند در آیه ﴿وَهُم بِذِكْرِ الرَّحْمَنِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ مراد از ﴿ذِكْرِ الرَّحْمَنِ﴾ یاد کردن از خدا به عنوان سرچشمه همه رحمت‌ها و نعمت‌هاست که لازمِ آن، ربوبیت و لزوم عبادت اوست. در آیات ﴿وَلاَ تَدْعُ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لاَ يَنفَعُكَ وَلاَ يَضُرُّكَ فَإِن فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِّنَ الظَّالِمِينَ وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلاَ رَادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ جمله ﴿وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّهُ ﴾ حالیه و مفادش این است که جز خدا را عبادت نکن، حال آنکه جز خدا کسی زیانی را از تو دفع نکرده و خیری را که او برای تو بخواهد، کسی نمی‌تواند از تو دور کند و او غفور و رحیم است، بنابراین اتصاف خدا به این صفات و بی‌بهره بودن جز او از آنها اقتضا دارد که عبادت و درخواست مختص خدا باشد.

نفی ظلم

ظلم، برخاسته از نیاز یا قساوت است و بر اساس آیه ﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاء كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ﴾ خدای متعال از این دو صفت منزه است؛ به چیزی نیاز ندارد و دارای رحمت است و به هر موجودی به فراخور حال او نعمت ارزانی می‌دارد، بنابراین ظلم به هیچ کس از سوی او متصور نیست بیان یاد شده، استدلالی است برای نفی ظلم از خدا، که در دو آیه قبل به آن اشاره شده است.

لزوم ارسال پیامبران

آیه ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئًا هُوَ أَعْلَمُ بِمَا تُفِيضُونَ فِيهِ كَفَى بِهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾ پاسخ مستدل به ادعای بطلان رسالت از سوی منکران است که خدای سبحان غفور و رحیم و به اقتضای حکمت خویش واجب است با مخلوقات به مغفرت و رحمت رفتار کند، زیرا صلاحیت دستیابی به این کمال در آدمیان هست و مغفرت و رحمت، تنها شامل کسانی می‌شود که به سوی او باز گردند، تا از سعادت جاودان بهره‌مند شوند و برای بندگان چنین امری جز در پرتو هدایت الهی شدنی نخواهد بود، بنابراین بر خداست که پیامبری بفرستد، تا مردم را به راهی که آنان را به مغفرت و رحمت الهی می‌رساند، دعوت کند.

حتمی بودن معاد

خدای متعال در آیه ﴿قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قُل لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾ از رحمت بر معاد استدلال فرموده است: خدای متعال مالک همه چیز در آسمان‌ها و زمین است و می‌تواند هر گونه که بخواهد در آنها تصرف کند؛ از سویی دارای صفت رحمت است و چون انسان‌ها صلاحیت و استعداد زندگی سعادتمند جاودانه را دارند، خدای متعال به اقتضای قدرت و رحمت خود آنها را محشور می‌سازد و آنچه را استحقاق دارند، به آنها عطا می‌فرماید. برخی جمله ﴿إِنَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ﴾ را در آیه ۴ سوره یونس با توجه به سنت افاضه رحمت الهی بر موجودات در اصل وجود و ادامه افاضه رحمت تا زمان اجل، استدلال بر معاد دانسته‌اند، زیرا رسیدن اجل به معنای فنا و باطل شدن رحمت الهی نیست، چون رحمت خدا بطلان نمی‌پذیرد، بلکه آنچه وی افاضه می‌کند، وجه و جلوه اوست و وجه خدا فناناپذیر است، بنابراین رسیدن اجل به معنای گرفتن و قبض کردن رحمتی است که خدای متعال گسترانده بود و به سخن دیگر، برگشتن موجود به سوی وی و جایی است که از آنجا نازل شده و چون آنچه نزد خداست، ماندنی است، این موجود نیز باقی است. به گفته‌ای، گرد آوردن آدمیان در قیامت برای حساب و جزاء، خود رحمت الهی درباره مکلفان است، زیرا در غیر این صورت، بسیاری از نیکوکاران از پاداش و بسیاری از مظلومان از دادرسی محروم مانده و بسیاری از ظالمان به مجازات نمی‌رسند، چون پیامدهای دنیایی اعمال نمی‌تواند همه کارها در همه انسان‌ها را پوشش دهد.

زشتی معصیت خدای والا

آیه ﴿يَا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا﴾ در مقام باز داشتن از اطاعت شیطان و ترغیب به فرمانبری از خداست. مراد از عبادت شیطان، اطاعت از اوست. استعمال واژه ﴿رَّحْمَنِ﴾ به جای کلمه مبارک الله برای آن است که رحمت مطلق الهی در این زمینه نقش دارد، زیرا ناشی شدن همه رحمت‌ها و نعمت‌ها از خدا، سبب قبح پافشاری بر نافرمانی اوست، چنان که نهی از اطاعت شیطان را روا می‌دارد. آیه ﴿ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِن كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَنِ عِتِيًّا﴾ تصریح دارد که در محشر از هر گروهی، کسانی را که در برابر خدای رحمان از همه سرکش‌تر بوده‌اند، جدا خواهند ساخت. تعبیر از معصیت خدا به "سرکشی در برابر رحمان" اشاره دارد که تمرّد آنان بسیار بزرگ است، چون سرپیچی از کسی است که رحمت او همه چیز را فرا گرفته و ایشان از او جز رحمت ندیدند.

ترس از عذاب

عذاب الهی، ملازم با امساک رحمت از سوی اوست و چون همه رحمت و نعمت‌ها از خدا سرچشمه می‌گیرند، در آیه ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَن يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِّنَ الرَّحْمَن فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا ﴾ کلمه رحمان به کار رفته، تا نقش رحمت عامِ الهی را در ترس از عذاب برساند.

خزائن رحمت الهی

مقالهٔ اصلی: خزانه الهی در قرآن

در آیات ﴿قُل لَّوْ أَنتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّي إِذًا لَّأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الإِنفَاقِ وَكَانَ الإِنسَانُ قَتُورًا ﴾ و ﴿أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ﴾ از خزائن رحمت الهی یاد شده که مراد همان منبع فیض الهی است که هستی و آثارش را به هر چیزی افاضه می‌کند. از آیه ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ برداشت می‌شود که مصدر آن کلمه ﴿كُنْ﴾ است که از مقام عظمت و کبریا صادر می‌گردد و چه بسا مراد از خزائن الله در آیاتی مانند ﴿لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ﴾ نیز همین خزائن رحمت باشد که همه فیوضات الهی را در بر دارد و مراتب وجود و عوالم هستی، همگی از تجلیات و مظاهر رحمت الهی به شمار می‌آیند و به جهت تنوع و فراوانی این مظاهر با وجود مفرد بودن رحمت، در آیات یاد شده از آن با لفظ جمع (خزائن) یاد شده است به نظری، خزائن رحمت، قدرتی است که با آن نعمت به دیگران عطا می‌شود. در آیه ﴿مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ بهره‌مند ساختن از رحمت را با تعبیر ﴿مَا يَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ﴾ بیان فرمود، زیرا تعبیر ﴿فْتَحِ﴾ با خزائن مناسب‌تر است. با اینکه دادن نعمت مراد است و باید از آن به ارسال رحمت تعبیر می‌کرد - چنان که در جمله دوم فرمود ﴿فَلا مُرْسِلَ﴾ - تعبیر یاد شده نشان می‌دهد رحمتی که خدا آدمیان را از آن برخوردار می‌کند، در خزائنی است که مردم را در بر گرفته و بهره‌مند شدن آنان از آن فقط در گرو آن است که این خزائن گشوده گردند. گفتنی است بر اساس آیه یاد شده، گشودن و امساک رحمت و افاضه نعمت و خودداری از آن، فقط کار خدای متعال است و در آیه پیش از آن، همراه یادآوری نعمت‌های بزرگ آسمانی و زمینی و تدبیر متقن همه جهان به‌ویژه انسان‌ها به واسطه‌هایی اشاره می‌کند که رحمت و نعمت را از خدا گرفته و به خلق می‌رسانند و آنان ملائکه هستند، که واسطه‌های میان خدا و خلق‌اند﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ جَاعِلِ الْمَلائِكَةِ رُسُلا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَّثْنَى وَثُلاثَ وَرُبَاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مَا يَشَاء إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴾. ولیّ بودن ملائکه نسبت به مؤمنان نیز که آیه ﴿نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ﴾ آن را می‌رساند، به این معناست که آنان وسائط رحمت الهی هستند.

عوامل جلب رحمت خاص الهی و محرومیت از آن

بر اساس آیات، عوامل پیدایی رحمت خاص الهی بدین شرح‌اند: اعتصام به خدا: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴾، اطاعت از پیامبر(ص)﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾، پیروی از قرآن کریم: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾، سکوت و گوش فرا دادن به هنگام تلاوت قرآن: ﴿و وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴾، ذکر خدا: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلا هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا ﴾، اقامه نماز، پرداخت زکات ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾؛ ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴾، تقوا ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿أَوَعَجِبْتُمْ أَن جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِّنكُمْ لِيُنذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُواْ وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾، ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾، احسان: ﴿وَلاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ﴾، توبه و استغفار ﴿قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾، امر به معروف و نهی از منکر: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾، اصلاح میان برادران ایمانی: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾، صبر بر مصیبت: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الضَّلالَةَ بِالْهُدَى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ﴾ و جهاد و هجرت: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾؛ ﴿الَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَّهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُّقِيمٌ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاء إِنِ اسْتَحَبُّواْ الْكُفْرَ عَلَى الإِيمَانِ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ همچنان که آیات ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ﴾؛ ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴾ و ﴿وَأَدْخَلْنَاهُ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِّنَ الصَّابِرِينَ وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِينَ﴾ نشان می‌دهند، در سخنی جامع می‌توان آنها را در ایمان و عمل صالح خلاصه کرد.

در مقابل، آیات ﴿لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ﴾ و ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾ دوزخیان و کافران را از رحمت پروردگار نومید دانسته است. به احتمالی، این تعبیر کنایه از حکم تخلف‌ناپذیر الهی درباره محرومیت کافران از رحمت است که در این آیه مراد از آن بهشت است از آیات ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَن يَسْتَغْفِرُواْ لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُواْ أُولِي قُرْبَى مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاَّ عَن مَّوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ برداشت شده که نهی از استغفار برای مشرکان به جهت دشمنی آنان با خداست که سبب می‌شود استغفار لغو باشد، زیرا استغفار طلب رحمت و مغفرت است و درخواست رحمت برای کسی که خود از قبول رحمت سر باز می‌زند، از نظر عقل و فطرت، بیهوده است و معنایی جز استهزاء به مقام ربوبیت ندارد که به ضرورت فطرت جایز نیست و چون با ایمان سازگاری ندارد، از آن نهی شده است. همچنین آیاتی از قرآن کریم گروه‌هایی را مورد لعن خدا یا پیامبران، ملائکه و مؤمنان معرفی کرده‌اند (مانند ﴿إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا ﴾؛ ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُوْلَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾. و از آن رو که "لعن" الهی به معنای دور ساختن از رحمت و از سوی پیامبران، ملائکه و مؤمنان به معنای درخواست آن از خداست، همه کسانی که قرآن کریم آنان را لعن کرده یا سزاوار آن دانسته، از رحمت الهی محروم‌اند؛ البته دوری آنها از رحمت در حالت عدم توبه است، چنان که در بعضی از آیات مذکور بدان تصریح شده است. همچنین تعبیر بُعد در آیاتی مانند ﴿كَأَن لَّمْ يَغْنَوْا فِيهَا أَلاَ إِنَّ ثَمُودَ كَفَرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّثَمُودَ﴾، ﴿كَأَن لَّمْ يَغْنَوْا فِيهَا أَلاَ بُعْدًا لِّمَدْيَنَ كَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ﴾، ﴿فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَاءً فَبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ و ﴿فَبُعْدًا لِّقَوْمٍ لّا يُؤْمِنُونَ﴾ نیز واژه "خزی" به دوری از رحمت خدا تفسیر شده‌اند. بر این اساس، با توجه به آیات، برخی عوامل محرومیت از رحمت الهی بدین شرح‌اند: شرک: ﴿وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾، کفر ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾؛ ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ وَكَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ فَلَمَّا جَاءَهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّه عَلَى الْكَافِرِينَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾، نفاق: ﴿وَعَدَ اللَّه الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّقِيمٌ﴾، ارتداد: ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُواْ أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ أُوْلَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾، ایمان به طاغوت: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾، اذیت خدا و پیامبر(ص)﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِينًا ﴾، نقض عهد الهی و قطع پیوندهایی که خدا به آن امر کرده﴿وَالَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ أُوْلَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ﴾، کتمان هدایت الهی: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُوْلَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ ﴾، فساد در زمین: ﴿الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴾، کشتن عمدی مؤمن: ﴿وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا﴾، تهمت به زنان پاک‌دامن﴿إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ الْغَافِلاتِ الْمُؤْمِنَاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، ترک نهی از منکر ﴿لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ كَانُواْ لاَ يَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ﴾ و نسبت‌های ناروا و خلاف واقع به خدا: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاء وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم مَّا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُواْ نَارًا لِّلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾. دوری از رحمت، می‌شود هم در دنیا و هم در آخرت باشد. آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِينًا ﴾ لعن در آخرت، دوری از رحمت قرب به خدا یا چشاندن نتیجه عمل زشت به مجرمان و اِعمال عذاب بر آنان است و در دنیا محرومیت از رحمت هدایت و ایمان است که محروم ماندن از عمل صالح را نیز به دنبال دارد و مجازات اعمال ناشایست و بازگشت آن، به طبع قلب است: ﴿لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً ﴾؛ ﴿وَلَكِن لَّعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾؛ ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ﴾ دوری از رحمت الهی در دنیا ممکن است به صورت عذاب باشد، چنان که برخی در آیه: ﴿وَأُتْبِعُواْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلا إِنَّ عَادًا كَفَرُواْ رَبَّهُمْ أَلاَ بُعْدًا لِّعَادٍ قَوْمِ هُودٍ﴾ لعنت در دنیا را عذاب نازل شده بر قوم هود دانسته‌اند.

نهی از فریفته شدن به رحمت الهی و ناامیدی از آن

• انسان باید بداند که هم امور ناملایم و هم رحمتی که به وی رسیده، هر دو با مشیت خدا می‌توانند رخت بربندند، پس نباید به چیزی خوشحال شود که ایمن از فقدانش نیست و از چیزی نومید گردد که امید زوالش هست؛ ﴿وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾ قرآن کریم از نومیدی از رحمت الهی نهی کرده ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾؛ ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾ و آن را از ویژگی گمراهان شمرده است: ﴿قَالَ وَمَن يَقْنَطُ مِن رَّحْمَةِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّونَ﴾### 313###. ﴿رَّوْحِ﴾ به معنای رحمت، راحت، فرج و گشایش کار و به نظری، فرج پس از شدت است و بسیاری از مفسران آن را به رحمت تفسیر کرده‌اند. در آیه ۸۷ سوره یوسف، یأس از رحمتْ ویژگی کافران شمرده شده، زیرا ناامیدی از رحمت به معنای محدود دانستن قدرت الهی، کفر به گستردگی رحمت او، اعتقاد به بخل وی و باور نداشتن فراگیری علم خدای سبحان است و گمراه دانستن مأیوس از رحمت در آیه سوره حجر، به جهت گمراهی او در زمینه معرفت خدای متعال و گسترده بودن رحمت و کمال علم و قدرت حضرت باری است در حدیثی قدسی بیان شده که خاستگاه نومیدی از رحمت الهی، بدگمانی به خداست. تأکیدهای متعدد در آیات: ﴿نَبِّىءْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ وَأَنَّ عَذَابِي هُوَ الْعَذَابُ الأَلِيمَ ﴾ نشان می‌دهند که مغفرت و رحمت الهی بیکران است، زیرا رحمت الهی را بی‌مشیت او، هیچ امری نمی‌تواند تحدید کنند و در برابرش مانعی فرض‌کردنی نیست: ﴿وَاللَّهُ يَحْكُمُ لاَ مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ ﴾، از همین‌رو نباید کسی از مغفرت و روح و رحمت او ناامید گردد، هرچند نباید عذابش را کوچک شمرده و او را درمانده بداند و خود را از مکر وی ایمن﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ ﴾. بر اساس آیه ﴿فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ﴾ مجرمان نباید خود را به سعه رحمت الهی فریب دهند، چون به رغم مهلت الهی، اهمال در مجازات وجود ندارد اگر زمینه لطف و رحمت در وجود کسی منتفی شود، به قهر و مؤاخذه و شدّت گرفتار می‌آید، پس نباید به امید رحمت، مجرمان خود را از عذاب ایمن بدانند آیات: ﴿نَبِّىءْ عِبَادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ وَأَنَّ عَذَابِي هُوَ الْعَذَابُ الأَلِيمَ ﴾ به آگاه ساختن مردم از غفور و رحیم بودن خدا و ابلاغ عذاب دردناک دستور داده، تا از هر گونه سوء استفاده از مظاهر رحمت الهی پیشگیری شود، چنان که آیه ﴿اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ وَأَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ از شدید العقاب و غفور و رحیم بودن خدا یاد کرده، زیرا خوف و رجا هر دو از شروط ایمان‌اند. آیه ﴿فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إِنْ عَلَيْكَ إِلاَّ الْبَلاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الإِنسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الإِنسَانَ كَفُورٌ﴾ تلویحاً انسانی را که به رحمت‌ها و نعمت‌های الهی سرگرم یا در مصائبی که ثمره بدی‌های خود او بوده، به جای تذکر، به کفران الهی سرگرم شده، توبیخ کرده است.

رحمت انسان جلوه رحمت الهی

• مهر و محبت افراد بشر به یکدیگر، از شئون رحمت الهی است که در آدمیان به ودیعت سپرده و در فطرت همگان نهاده است روایت امام عسکری(ع) از امیرمؤمنان(ع) که از طریق عامه از پیامبر(ص) نیز گزارش شده، می‌رساند که خدا از رحمت خویش ۱۰۰ رحمت آفریده که یکی از آنها را در آفریدگان قرار داده که رحمت‌های مشهود میان انسان‌ها و حیوانات، از جمله رحمت و عطوفت مادران به فرزندان، برخاسته از آن است. حدیث معروف جنود عقل و جهل نیز رحمت را از جنود عقل شمرده که نشان می‌دهد رحمت از لوازم فطرت مخمور و از جنود عقل و رحمان است، و از آنجا که فطرت مخمور صورت کمالی رحمانی است، روشن می‌شود خدا انسان را از حقیقت رحمت خود آفریده و آدمی صورت رحمت الهی است. نسبت دادن خلق انسان به نام «رحمان» در آیات: ﴿الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الإِنسَانَ﴾ این مطلب را تأیید می‌کند، از همین‌رو آدمی حتی اگر ظالم و سنگدل هم باشد، از ستم و قساوت فطرتاً متنفّر است و از عدالت، رحمت و رأفت، ذاتاً خوشش می‌آید. از موارد مودت و رحمت میان انسان‌ها، که خدا آن را به خود نسبت داده و از آیات خود شمرده، رحمت میان زن و شوهر است: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ آن دو با محبت و مودت یکدیگر را همراهی کرده و با مشاهده ناتوانی و درماندگی فرزندان کوچک، هر دو به ویژه زن، از سر رحمت به رفع نیاز و جبران نقص آنان می‌پردازند؛ که اگر این رحمت نبود، نسل انسان گسسته می‌شد؛ البته احتمال دارد مراد آیه جعل مودت میان همه آدمیان باشد که نمونه‌های ترحم انسان‌ها به مساکین، ناتوانان و مردم ضعیف در جامعه مشهود است. تفکر در اصول تکوینی که مرد و زن را به تشکیل جامعه کوچک خانواده و مودت و رحمت به یکدیگر سوق داده و سرانجام، اجتماع شهری را پدید می‌آورد که دستاوردهایی مانند بقاء نوع و رسیدن به کمال در زندگی دنیا و آخرت در پی دارد، آدمی را با شگفتی‌هایی از آیات الهی در زمینه تدبیر نوع انسانی آشنا می‌کند که عقل‌ها را حیران می‌سازند﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾.
• قرآن کریم به رحمت و عطوفت فرزندان به والدین فراوان تأکید دارد؛ تا آنجا که در موارد متعدد﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنكُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ﴾؛ ﴿وَاعْبُدُواْ اللَّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا ﴾؛ ﴿وقُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُم مِّنْ إِمْلاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾؛ ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا﴾ احسان به والدین را کنار توحید و نفی شرک نهاده، به گونه‌ای که آزردن پدر و مادر، پس از شرک، بالاترین گناه است قرآن بر رحمت افراد اجتماع به یکدیگر نیز تأکید دارد: ﴿فَلا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ فَكُّ رَقَبَةٍ أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ﴾.
• سیره پیامبر(ص) در رفتار با مؤمنان بر رحمت بسیار استوار بوده: ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴾؛ ﴿فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِن لَّمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا ﴾؛ ﴿لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾، چنان‌که سیره و روش پیروان پیامبر(ص) در رفتار با یکدیگر، مانند پیروان حضرت عیسی(ع)، بر پایه رحمت بوده است: ﴿وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ﴾؛﴿وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الإِنجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً ﴾. قلبی که جلوه رحمت باشد، به بندگان خدا با نظر رحمت و عطوفت می‌نگرد و با همنوعان خود بلکه با حیوانات نیز با رفق، رحمت، عطوفت و رفاقت معاشرت می‌کند. تعبیر ﴿عِبَادُ الرَّحْمَنِ﴾ در آیه ﴿وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا﴾ به بندگانی اشاره دارد که پیوند آنان با طبیعت و مردم، رابطه رحمت و مهربانی است، که به راستی ایشان بندگان رحمان‌اند، زیرا نام الهی الرّحمن بر شخصیّت و دل‌ها و رفتار آنان تجلی کرده و به سبب رحمت الهی به این صفات نیکو دست یافته‌اند بر پایه روایات متعدد، مراد از ﴿عِبَادُ الرَّحْمَنِ﴾ ائمه طاهرین(ع) هستند. آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَّكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِن تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ نیز احتمالاً بیان می‌دارد که مغفرت و رحمت، از صفات خدایند و اگر شما نیز از دیگران گذشت کنید، به صفات الهی آراسته شده و به اخلاق او متخلق گشته‌اید. امام رضا(ع) فرمود اینکه گوینده می‌گوید بسم الله، یعنی من بر خود نشانه‌ای از نشانه‌های خدا می‌نهم و آن، عبادت است در توضیح این روایت گفته شده می‌تواند سمه و علامت رحمت "رحمانی" و رحمت "رحیمی" مراد باشد و این در صورتی حقیقت پیدا می‌کند که آدمی رحمت‌های حق را به قلب خود برساند و به رحمت رحمانی و رحیمی متحقّق شود و علامت حصول نمونه آن در قلب، آن است که با چشم عنایت و تلطّف به بندگان خدا نظر کند و خیر و صلاح همه را خواستار باشد و این نظر، نگاه انبیاء عظام و اولیاء کمّل(ع) است.
• هر اندازه صفای قلب انسان بیشتر باشد، ظهور رحمت به خلق در او تمام‌تر خواهد بود، از همین‌رو رحمت به مخلوقات در پیامبران و امامان(ع) بیشتر از دیگران است و از آنجا که در خدا نقصی نیست، ظهور رحمت و مهربانی با توجه به احتیاج و مسکنت مخلوقات، بیشتر و تمام‌تر است

بهره بنده از صفت رحمان این است که هیچ مستمندی را وا نگذارد و در رفع احتیاج نیازمندان به مال، آبرو یا شفاعت نزد دیگران بکوشد و اگر از همه اینها درمانده بود، با دعاء او را کمک کند و از نیازمندی او غمگین باشد و خود را در ضرر یا حاجت او سهیم بداند. بهره بنده از رحمت رحیمی این است که به غافلان ترحم و به گناهکاران به دیده رحمت بنگرد نه سرزنش، بلکه با مهربانی و لطف آنان را از غفلت باز دارد و به خدا دعوت کند و از عذاب برهاند.

• امر به معروف و نهی از منکر، جلوه رحمت رحیمی است، از همین‌رو بر آمر به معروف و ناهی از منکر لازم است که به قلب خود از رحمت رحیمی بچشاند و رحمت، او را به ارشاد جاهلان و بیدار کردن غافلان وادارد. خدای متعال حضرت موسی(ع) را برای هدایت و نجات بنده طغیانگری فرستاد که ﴿أَنَا رَبُّكُمُ الأَعْلَى﴾ می‌گفت، حال آنکه می‌توانست او را به صاعقه غضب بسوزاند؛ ولی رحمت رحیمی برای او دو پیغمبر بزرگ حضرت موسی(ع) و حضرت هارون(ع) را می‌فرستد و سفارش می‌کند با او با کلام نرم گفت‌وگو کنید: ﴿اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولا لَهُ قَوْلا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى ﴾. به دیده‌ای، مراد از رحمت در آیه: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ ﴾ رحمتی است که مؤمنان در میان خود و با یکدیگر دارند. بر پایه روایتی از امام صادق(ع) علت تحریم آشامیدن خون، آن است که انسان‌ها را درّنده‌خو و سنگدل می‌سازد و رأفت و رحمت را کم می‌کند، تا آنجا که اطمینانی نیست که خورنده خون به کشتن فرزند و پدر و مادر خود دست نزند. گفتنی است قرار دادن نیروی غضب در انسان نیز اقتضاء رحمت رحمانی الهی است که دفع موذیات خارجی و داخلی فردی، نیز مفسدات و مخلات نظام عایله و جامعه و مدینه فاضله در گرو آن است، بلکه جهاد با نفس و جنود ابلیس و جهل، تحت حمایت آن انجام می‌گیرد: ﴿وَأَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ﴾.

تجلی کامل رحمت الهی در آخرت

• آخرت، ظرف تجلی رحمت الهی به صورت کامل است، چنان که پیامبر(ص) ۹۹ رحمت از ۱۰۰ رحمت خدا را درباره آخرت دانسته است آیه ﴿وَلَئِن قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَرَحْمَةٌ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ﴾ کمترین مقدار رحمت الهی در آخرت را از همه آنچه آدمی در دنیا به دست آورد، برتر شمرده است.
• شفاعت از مصادیق رحمت الهی در آخرت است: ﴿يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَيْئًا وَلا هُمْ يُنصَرُونَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ﴾. نجات از عذاب نیز از جلوه‌های آن است: ﴿قُلْ إِنِّيَ أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ﴾ عذاب قیامت، محیط بر همه است و هیچ کس را از آن رهایی نیست، مگر به رحمت خدا و اگر رحمت نباشد، عذاب از هیچ کسی برداشته نمی‌شود، پس نجات هیچ یک از آدمیان از عذاب و بهره‌مندی از بهشت، برخاسته از استحقاق نبوده، بلکه مستند به رحمت الهی است؛ حتی پیامبران نیز به رحمت نیاز دارند، چنان که پیامبر(ص) سوگند یاد فرمود که هیچ کس با عمل خویش به بهشت نمی‌رود... و من نیز جز به رحمت و فضل الهی داخل بهشت نمی‌شوم به نظر برخی، معنای جمله ﴿مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ ﴾ این است که هر کس را خدا –در دنیا- از راه هدایت به توحید و تقوا از عذاب دور سازد، بر او ترحم کرده است.
• بهشت نیز از مصادیق بارز رحمت الهی در آخرت است که انسان برای آن آفریده شده، چنان که در آیات متعدد از بهشت به رحمت تعبیر شده است: ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللَّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾؛ ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ﴾؛ ﴿يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا ﴾. نامیدن بهشت به رحمت، یا از آن جهت است که رحمت با بهشت ملازم است، زیرا بهشت سرای رحمت الهی است؛ یا از آن روست که بنده استحقاق بهشت را ندارد، بلکه به رحمت الهی وارد آن می‌گردد، زیرا طاعت را خدا برای او میسّر ساخته است. همچنین در آیات: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴾، ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾، ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾، ﴿يَوْمَ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِن نُّورِكُمْ قِيلَ ارْجِعُوا وَرَاءكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَيْنَهُم بِسُورٍ لَّهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِن قِبَلِهِ الْعَذَابُ﴾ و ﴿وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِيٍّ وَلا نَصِيرٍ﴾ رحمت به بهشت تفسیر شده است.
• گفتنی است در زمان‌های مخصوصی در دنیا نیز رحمت حق گسترده‌تر و امکان شمول آن بر بندگان بیشتر است که مهم‌ترین آنها ماه مبارک رمضان، به ویژه شب قدر است. وصف شب قدر به سلام، اشاره به گسترش رحمت الهی بر بندگانی است که در این شب به او روی آورند؛ ﴿سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾. مراد از ﴿لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ﴾ در آیه ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ﴾. نیز به قرینه آیه: ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴾ شب قدر است و مبارک بودنش به جهت خیر فراوان و رحمت گسترده الهی بر مخلوقات است: ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾.

مصادیق رحمت الهی

• بر پایه آیات قرآن کریم مصادیق رحمت الهی بدین شرح‌اند.

بعثت انبیا(ع)

• در آیه ۸ سوره احقاف در پاسخ به انکار رسالت، غفور بودن و رحیم بودن پروردگار یاد شده است؛ همچنین آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ﴾ ارسال پیامبر اسلام(ص) را جز رحمت بر جهانیان ندانسته؛ آیه ﴿وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ آمَنُواْ مِنكُمْ ﴾ نیز ایشان را برای خصوص مؤمنان، رحمت به شمار آورده است.
• این تفاوت در تعبیر، از آن‌روست که رحمت در آیه ۱۰۷ سوره انبیاء رحمت شأنی و مراد آن است که جهانیان می‌توانند از رحمت وجود وی برخوردار شوند و مقصود از رحمت در آیه ۶۱ سوره توبه رحمت فعلی و به این معناست که مؤمنان از رحمت وجود آن حضرت برخوردارند، چنان که مراد از رحمت در آیه: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾ رحمت خاص است، بنابراین فرستادن پیامبر(ص) از سر رحمت انجام گرفته: ﴿أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ و ایشان هم برای آنان که به او ایمان آورده و هم برای کافران که به او ایمان نیاورده‌اند، رحمت است؛ چه نسبت به معاصران حضرت و چه در امتداد زمان و برای همه آیندگان. در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ﴾ از زبان حضرت عیسی(ع) به بعثت پیامبر اسلام(ص) بشارت داده شده است. بشارت، خبر خوشی است که خوبی و خیری را نوید می‌دهد و در بعثت پیامبر(ص) باز شدن درهای رحمت الهی بر مردم است که سعادت دنیا و آخرت آنان را تأمین می‌کند. در آیه ﴿كَذَلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهَا أُمَمٌ لِّتَتْلُوَ عَلَيْهِمُ الَّذِيَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَنِ قُلْ هُوَ رَبِّي لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ مَتَابِ﴾ جمله ﴿وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمَنِ﴾ به کفران نعمت ارسال پیامبر(ص) و انزال قرآن کریم اشاره دارد که از مظاهر رحمت الهی به شمار می‌آیند و اینکه امتناع از پذیرش دعوت پیامبر(ص) و تصدیق وحی، کفر ورزیدن به رحمت عامِ خداست. خدای متعال حضرت عیسی(ع) را نیز رحمت قرار داده است: ﴿قَالَ كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِّنَّا وَكَانَ أَمْرًا مَّقْضِيًّا﴾بعضی بعث انبیا از جمله فرستادن حضرت موسی(ع) و حضرت هارون(ع) به سوی فرعون را برخاسته از رحمت رحیمی الهی دانسته‌اند. همچنان که بعثت پیامبران برای همه انسان‌ها رحمت است، برای خود پیامبر نیز رحمت، بلکه نبوت بالاترین درجه رحمت برای بنده به شمار می‌آید در آیات متعددی، مانند: ﴿وَأَدْخَلْنَاهُ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِينَ﴾، ﴿أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَةَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُم مَّعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ ﴾، ﴿أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ﴾، ﴿وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ ﴾ و ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةً مِّن رَّبِّي وَآتَانِي مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن يَنصُرُنِي مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَمَا تَزِيدُونَنِي غَيْرَ تَخْسِيرٍ ﴾. رحمت بهنبوت و در پاره‌ای از آنها، به نبوت و دیگر نعمت‌های الهی تفسیر شده، چنان‌که بر پایه روایتی مراد از رحمت در آیه ﴿مَّا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَلاَ الْمُشْرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْكُم مِّنْ خَيْرٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾ نبوت است. در آیه ﴿وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا﴾ نیز "حنان" به رحمت تفسیر شده و احتمالاً مراد از آن نبوت یا ولایت است.

وجود امامان(ع)

• به دلالت آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ﴾ قلب مقدس پیامبر(ص) کامل‌ترین دل‌ها در زمینه رحمت و مجلای اتم نور رحمت الهی است، به گونه‌ای که همه موجودات مشمول این رحمت‌اند و قلوب مطهر ائمه(ع) نیز به همین گونه‌اند روایات متعددی که بقاء زمین بی‌امام(ع) را ناشدنی دانسته و به کار بردن تعبیر "مَعْدِنَ‏ الرَّحْمَةِ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏" برای امامان(ع) در زیارت جامعه نیز این مطلب را تأیید می‌کنند، زیرا لازمِ این تعبیر، آن است که نزول هر گونه رحمت عام یا خاص بر هر مخلوقی به سبب آنان باشد، بنابراین امامان(ع) مانند پیامبر(ص) برای همه انسان‌ها مایه رحمت و از مصادیق رحمت عامِ الهی و برای مؤمنان که از راه پیروی از آنان به رحمت‌های ویژه الهی دست می‌یابند، رحمت خاص به شمار می‌آیند. بر اساس برخی روایات، رحمت در آیه: ﴿وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا﴾، علی بن ابی‌ طالب(ع) و در آیه ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾ پیامبر(ص)، امیرمؤمنان(ع) یا ولایت امامان(ع) است در آیه ﴿وَوَهَبْنَا لَهُم مِّن رَّحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا﴾ نیز پیامبر(ص) است مراد از رحمت در این روایات، رحمت رحیمی است و تفسیر رحمت به پیامبر(ص) و امامان(ع) بر پایه تعیین مصداق حقیقی یا جری و مراد نبوت و ولایت آنان است، زیرا خدا آدمیان را از این دو راه - که یکی ابزار الهی برای تبلیغ و دیگری برای اجراست - از گمراهی نجات می‌بخشد.

قرآن و دیگر کتاب‌های آسمانی

• آیات متعدد، قرآن کریم را برای مؤمنان و آیه‌ای برای مسلمانان رحمت دانسته است: ﴿وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِآيَةٍ قَالُواْ لَوْلاَ اجْتَبَيْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَيَّ مِن رَّبِّي هَذَا بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾؛ ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَارًا﴾؛ ﴿وَإِنَّهُ لَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِم مِّنْ أَنفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلاء وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾. همچنین بر پایه برخی روایات، رحمت در آیه ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُواْ هُوَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ﴾ قرآن کریم یا قرار گرفتن در زمره پیروان آن است "ذکر الرحمن" در آیه ﴿وَمَن يَعْشُ عَن ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ﴾ نیز یا قرآن کریم یا قرآن از بالاترین مصادیق آن است و اضافه ذکر به رحمان به رحمت بودن آن اشاره دارد.
• رحمت بودن قرآن برای مؤمنان، به این معناست که اگر انسان معانی آن را در خود محقق کند، قرآن کریم او را غرق در انواع خیرات و برکاتی می‌کند که در آن نهفته است. بر پایه آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ﴾ قرآن کریم انسان را از مراحل - بیداری از غفلت با موعظه، پاکی باطن از پلیدی‌های آشنایی با معارف حق و اخلاق کریم و اعمال صالح - عبور داده تا سرانجام با پوشاندن جامه رحمت بر او و نهادن وی در زمره بندگان مقرب در اعلا علیین، او را مشمول رحمت می‌کند، از‌این‌رو در آیه ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَارًا﴾. "رحمت" بر "شفا" ترتّب یافته، زیرا قرآن کریم نخست دردها و بیماری‌های باطنی را می‌زداید و دل را از موانعی که ضد سعادت است، پاک می‌کند و آماده پذیرش سعادت می‌سازد و آنگاه آدمی را به سلامتی و استقامت اصلی و فطری باز می‌گرداند و به سعادت می‌رساند در مقابل، بهره ظالمان از قرآن، جز افزایش خسارت نیست: ﴿وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَارًا﴾. البته با توجه به آیه ﴿تَنزِيلٌ مِّنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ که نازل ساختن قرآن را به رحمان و رحیم نسبت داده، این تنزیل برای مؤمن و کافر، مایه رحمت است؛ مایه اصلاح دنیای مردم است، همچنان که مایه اصلاح آخرتشان است و برای اولیای خدا برکات و رحمت‌های ویژه‌ای در بردارد، چنان‌که آیه ۵۷ سوره یونس با خطاب به همه آدمیان نشان می‌دهد ویژگی‌های یاد شده در آیه، از جمله رحمت بودن قرآن، برای همه است و به گروه معیّنی اختصاص ندارد. بر این پایه، قرآن کریم نازل شد، تا همه آدمیان با ایمان آوردن به خدای متعال خود را مشمول رحمت آن کنند و نازل ساختن قرآن کریم، اقتضای رحمت الهی است: ﴿تَنزِيلَ الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ﴾ و خدا قرآن را تنها از سر رحمت نازل فرمود؛ نه برای آنکه از ایمان مردم به قرآن سودی برد: ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾. لکن اختصاص رحمت بودن قرآن به مؤمنان، از آن روست که آنان از قرآن سود می‌برند، هر چند کافران و صاحبان شاکله ستمکارانه نیز در صورتی که از ظلم خویش جدا شوند، می‌توانند از قرآن سود ببرند. هدایتگری قرآن نیز به متقیان اختصاص یافته، با آنکه قرآن برای همه هدایت است: ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ﴾، از همین‌رو هدایت از کافران کاملاً نفی نشده بلکه صاحبان شاکله عادلانه، هدایت یافته‌تر خوانده شده‌اند: ﴿قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلاً ﴾.
• آیه ﴿قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا﴾ به آگاهی خدا از نهان انسان‌ها اشاره دارد و اینکه در درون آنان سعادت‌طلبی و درخواست پایان نیکو به زبان فطرت است و آن، شمول مغفرت و رحمت را استدعا دارد، هر چند برخی آنان به خطا در تطبیق دچار شده و بهره دنیا را سعادت می‌پندارند و خدای والا از آنجا که غفور و رحیم است، این درخواست فطری آنان را با فرو فرستادن قرآن کریم پاسخ داده است گفته شده: چون در آغاز قرآن، خدا - عزوجل - خود را به رحمت ستوده، که نزول قرآن فقط از سر رحمت بر بندگان و اقتضای صفت رحمت در وی بوده و قرآن کریم از بارزترین مظاهر رحمت رحمانی و رحیمی است - رحمت رحمانی از آن رو که آن را وحی فرموده و رحمت رحیمی از آن رو که در این کتاب مقدس معارف الهی و حقایق تکوین و تشریع را آشکار ساخته - بنابراین قرآن از مظاهر رحمت مطلق الهی است از آیه ﴿وَمَا يَأْتِيهِم مِّن ذِكْرٍ مِّنَ الرَّحْمَنِ مُحْدَثٍ إِلاَّ كَانُوا عَنْهُ مُعْرِضِينَ﴾ نیز به دست می‌آید که نازل ساختن آیات قرآن، بلکه تمام کتاب‌های آسمانی برخاسته از رحمت عامِ پروردگار است.
• قرآن کریم ویژگی رحمت را برای تورات نیز آورده است: ﴿ثُمَّ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذِيَ أَحْسَنَ وَتَفْصِيلاً لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ ﴾؛ ﴿أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلاَ تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾؛ ﴿وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُّصَدِّقٌ لِّسَانًا عَرَبِيًّا لِّيُنذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ ﴾، زیرا برای دستیابی پیروان آن به رحمت، نازل شده و سبب اصلاح نفوس، دربردارنده عوامل خیر دنیا و آخرت و مشتمل بر معارف حق و شریعت الهی است که آدمیان از نعمت آن برخوردار می‌شوند. رحمت در آیه ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّيَ وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَنُلْزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا كَارِهُونَ﴾ نیز کتاب آسمانی و علم است.

شریعت آسمانی

• خدای متعال در آیه ﴿هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمِ يُوقِنُونَ﴾ شریعت الهی یا قرآن را به عنوان کتاب دربردارنده شریعت برای اهل ایمان و یقین رحمت نامیده است، ازاین‌رو رحمت در این آیه، رحمت خاص است، گرچه قرآن از این جهت رحمت فراگیر الهی و مایه بصیرت برای همه آدمیان است در آیه ﴿هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلَى عَبْدِهِ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَإِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ﴾ ﴿آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ﴾ همان آیات قرآن کریم است، که وظایف مقرر در شریعت را بیان می‌کنند و پایان یافتن آیه با ذکر رأفت و رحمت الهی، اشاره دارد که نزول آیات نیز جعل احکام از رأفت و رحمت خدا ریشه می‌گیرد.
• برکات دستورهای الهی در این جهان و سرای دیگر، به خود انسان باز می‌گردند، چنان‌که از آیات آغازین سوره شوری برداشت می‌شود که غفور بودن و رحیم بودن خدا اقتضا می‌کند از راه وحی برای آنان دینی تشریع کند، تا به سوی سعادت هدایت شوند و به مغفرت و رحمت او برسند و در قیامت از قرار گرفتن در شمار دوزخیان خود را نجات دهند، بنابراین اگر خدا چیزی را واجب ساخته، از آن روست که عمل به آن انسان را به او و بهره‌مندی از الطاف ویژه‌اش نزدیک می‌سازد و اموری را حرام کرده، چون ارتکاب آنها آدمی را از او و الطافش دور می‌سازد و عذاب الهی را فراهم می‌آورد.
• بعضی از مفسران در توضیح آیه ﴿وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاء كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ﴾ ذو الرحمه بودن خدا را اشاره به این امر دانسته‌اند که خدای سبحان با وضع تکالیف بر بندگان ترحم کرده، تا آنان را به کمال برساند و دستیابی به سودهای کلانی که جز از راه انجام دادن تکالیف امکان‌پذیر نیست، برای آنان ممکن گردد.

آسانی تکالیف

• از مصادیق رحمت رحیمی الهی، آسانگیری بر بندگان در زمینه تکالیف است. به فرموده امیرمؤمنان(ع) خدا به بندگان مؤمنش از آن جهت رحیم است که طاعاتش را بر آنها سبک می‌گیرد از آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ به دلیل دو صفت غفور و رحیم برداشت شده که مغفرت و رحمت، همان گونه که مایه محو عقاب گناه می‌شوند، گاه به احکام تعلق گرفته و حکم را بر می‌دارند؛ یا در مرحله تشریع احکام سبب تخفیف و تسهیل آن می‌گردند.
• در آیات ﴿مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللَّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ فَكُلُواْ مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلالاً طَيِّبًا وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ جمله ﴿وَاتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ علت اباحه غنیمت را بیان می‌کند تخییر میان قصاص، دیه و عفو در قتل عمد: ﴿ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ﴾، جواز نکاحِ اماء: ﴿وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾، اعتبار اعمال منطبق بر حکم قبلی در موارد نسخ آن و تشریع حکم جدید: ﴿إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴾، سقوط حد محارب با همه حدود با توبه: ﴿إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ مِن قَبْلِ أَن تَقْدِرُواْ عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ نمونه‌های دیگری از رحمت الهی در خصوص آسانگیری تکلیف‌اند.
• آیه ﴿فَمَن تَابَ مِن بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ نیز رفع عذاب از دزدان و شمول غفران و رحمت الهی را در صورت توبه بیان کرده است. اطلاق رفع عذاب، شامل سقوط حد نیز می‌شود، چنان که بعضی از روایات بر آن دلالت داشته و مشهور فقها نیز چنین معتقدند.
• گفتنی است آیه ﴿فوَلَوْلا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ﴾ پس از بیان حکم لعان، نشان می‌دهد حتی احکام و دستورهایی نیز که ظاهری سخت و شدید دارند، از مصادیق فضل و رحمت الهی‌اند، چنان که از جمله ﴿إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ عِندَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾ برداشت می‌شود علت تشریع حکم قتل، رحمت و راندن مجرمان به سوی سعادت است، تا بدین وسیله عناد قلبی با پروردگار از آنان زدوده گردد.

هدایت، اسلام و ایمان

• رحمت در آیه ﴿إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴾ به هدایت الهی، نیز در آیه ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّيَ وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَنُلْزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا كَارِهُونَ﴾ به معارف الهی و هدایت معنوی تفسیر شده و در آیه ﴿إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا ﴾ رحمت از ناحیه پروردگار پاره‌ای از نعمت‌ها همچون هدایت است که آیات متعدد، آن را فقط به خدا مستند دانسته، چنان‌که "راسخان در علم" آن را درخواست کرده‌اند: ﴿رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ ﴾.
• جمله ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾ در آیه ﴿أُوْلَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾ نشان می‌دهد که اهتداء "هدایت یافتگی" نتیجه درود و رحمت الهی است و چون اهتداء در گرو هدایت است، رحمت مذکور در آیه، هدایت الهی است در آیه ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً﴾ نیز رحمت به توفیق معنا شده است رحمت، در آیات ﴿يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ ﴾، ﴿لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَن يَشَاء﴾، ﴿وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء﴾، ﴿يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء﴾،

﴿وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ ﴾ و ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُواْ هُوَ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ﴾ به اسلام تفسیر شده است به احتمالی، مراد از رحمت در آیه: ﴿يُدْخِلُ مَن يَشَاء فِي رَحْمَتِهِ ﴾ هدایت انسان به ایمان است، چنان‌که مراد از رحمت در آیات ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّيَ وَآتَانِي رَحْمَةً مِّنْ عِندِهِ فَعُمِّيَتْ عَلَيْكُمْ أَنُلْزِمُكُمُوهَا وَأَنتُمْ لَهَا كَارِهُونَ﴾ و ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَيِّنَةً مِّن رَّبِّي وَآتَانِي مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن يَنصُرُنِي مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَيْتُهُ فَمَا تَزِيدُونَنِي غَيْرَ تَخْسِيرٍ ﴾ایمان است. به فرموده امام عسکری(ع) به رحمت در آیه ۱۰۵ بقره/۲ توفیق اسلام و موالات محمد(ص) و علی(ع) است.

قبول توبه و مغفرت

• همراهی نام‌های تواب و رحیم در آیات متعدد: ﴿أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴾ می‌نمایاند که قبول توبه از مظاهر رحمت خاص الهی است در آیه ﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾. نخست توبه، به اصلاح مقید شده و سپس در پایان، ضمیر تنها به توبه برمی‌گردد، زیرا تقیید توبه به اصلاح، برای آن است که اصلاح پس از توبه، نشان حقیقی بودن توبه است؛ و شمول مغفرت و رحمت، از آثار چنین توبه‌ای است.
• قبول توبه، افزون بر آنکه خودش رحمت الهی است، توفیق عبد به توبه نیز رحمتی دیگر بر بنده است، چنان‌که بنده برای توبه نیازمند بازگشت خدا به سوی بنده با رحمت خویش است: ﴿ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواْ ﴾ و آن‌گاه که توبه کرد و به سوی خدا آمد، خدای سبحان نیز به سوی او می‌آید و وی را مشمول رحمت مغفرت می‌کند، چنان‌که در آیه ۵ از سوره توبه علت دستور عدم تعرض به مشرکان در صورت توبه، غفران و رحمت الهی است، ازاین‌رو در قرآن کریم نام رحیم ۷۲ بار کنار غفور ذکر شده، زیرا مغفرتْ مقتضای رحمت الهی است

رحمت در آیه ﴿قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾ همان مغفرت است، به قرینه آنکه مخاطب آیه گناهکاران هستند، بنابراین مراد از رحمت، رحمت آخرت است و نخستین رحمت مورد نیاز گناهکاران در آخرت، مغفرت است، از همین‌رو نهی از یأس در آیه به «إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا» تعلیل شده است.

• آیه ﴿وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ نیز صریحاً بیان می‌دارد که خدا مغفرت گناهکاران را در صورت توبه و اصلاح، به عنوان رحمت بر خود واجب ساخته است، چنان‌که با توجه به آیه: ﴿إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ فَإِنَّ اللَّه غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ مغفرت و رحمت الهی برای کسانی که شایستگی آن را داشته باشند، امری حتمی به شمار می‌آید پروردگار از فرط رحمت، ملائکه را نیز به استغفار برای مؤمنان وا داشته است: ﴿هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا ﴾ و فرشتگان نیز پیش از درخواست مغفرت برای مؤمنان، نخست خدا را به سعه رحمت ثنا گفته‌اند، زیرا رحمت الهی مبدأ افاضه هر نعمت است: ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾. همچنین خدای غفور و رحیم، بی‌ادبی آنان را که از قصور برخاسته، بخشیده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾؛ البته در صورتی که جمله ﴿وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ ناظر به ﴿لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا﴾ باشد، اشاره دارد که رعایت ادب در برابر پیامبر(ص) زمینه‌ساز رحمت الهی است مغفرت، افزون بر آنکه خودش مصداق رحمت الهی است و موانع رحمت را از میان بر می‌دارد نقش مهمی نیز در امکان بهره‌مندی انسان از دیگر انواع رحمت خدا دارد؛ حتی مخلصان نیز برای نیل به درجاتی از رحمت، به مغفرت نیازمندند: ﴿وَالَّذِي أَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ﴾ و شاید از همین‌رو خدا در آیاتی مانند ﴿وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا﴾ و ﴿قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِن لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ و ﴿قَالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْأَلَكَ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَإِلاَّ تَغْفِرْ لِي وَتَرْحَمْنِي أَكُن مِّنَ الْخَاسِرِينَ﴾ قبل از ذکر رحمت یا رحمت آخرتی، از مغفرت یاد کرده است .
• آیه: ﴿لاَّ يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا﴾ نشان می‌دهد همه درجات آخرتی، مصداق مغفرت و رحمت‌اند. در آیات قرآن کریم غالباً همراه رحمت و امور مشابه آن - مانند اجر، رزق و رضوان - مغفرت الهی نیز ذکر شده؛ مانند ﴿مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ ﴾، ﴿وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ ﴾، ﴿مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ كَبِيرٌ ﴾، ﴿وَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ﴾ و ﴿وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا﴾.

مهلت دادن به خطاکاران

• رحمت گسترده الهی ایجاب می‌کند که به گناهکاران بیشترین فرصت را بدهد: ﴿فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ﴾. در آیه ﴿وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ يُؤَاخِذُهُم بِمَا كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَل لَّهُم مَّوْعِدٌ لَّن يَجِدُوا مِن دُونِهِ مَوْئِلا ﴾ شتاب نکردن در عذاب سزاواران عذاب، به غفران و رحمت الهی مستند شده و گرچه شرک و گناه عقوبت بی‌درنگ را در پی دارند، نظام تدبیر، آزمایش و سوق بشر به سوی سعادت، بر مهلت و تأخیر عقوبت استوار است.
• در مقام بیان سریع العقاب بودن پروردگار نیز آیه با جمله ﴿إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾ پایان یافته، تا برساند مسئله سرعت در عقاب همیشگی نیست و مربوط به بعضی از موارد است: ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَن يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾.
• از نمونه‌های رفتار رحمت‌آمیز با مشرکان، مهلت ۴ ماهه به آنان پس از نقض عهد است: ﴿فَسِيحُواْ فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ﴾.
• نمونه‌های دیگری از مصادیق رحمت الهی بدین شرح‌اند: استجابت دعا: ﴿ذِكْرُ رَحْمَةِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا﴾؛ کم نکردن از پاداش: ﴿قَالَتِ الأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ وَإِن تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لا يَلِتْكُم مِّنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾؛ نصرت مؤمنان: ﴿فَأَنجَيْنَاهُ وَالَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا وَمَا كَانُواْ مُؤْمِنِينَ﴾ نیز ﴿إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الأَشْهَادُ﴾، ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ رُسُلا إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاؤُوهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَانتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾، ﴿قُلْ مَن ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا ﴾، ﴿وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ أَن يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِن شَيْءٍ وَأَنزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾؛ شب و روز: ﴿وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾؛ باران: ﴿وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ كَذَلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾؛ رویاندن گیاهان و به بار رساندن درختان یا تابش آفتاب پس از باران؛ همه نیازمندی‌های آدمیان، ﴿وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِن بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ﴾؛ وزش بادها: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَن يُرْسِلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَاتٍ وَلِيُذِيقَكُم مِّن رَّحْمَتِهِ وَلِتَجْرِيَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، رزق، مال، ﴿قُل لَّوْ أَنتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّي إِذًا لَّأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الإِنفَاقِ وَكَانَ الإِنسَانُ قَتُورًا ﴾؛ ﴿أَمْ عِندَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ﴾؛ عطایای الهی که بهره‌مند ساختن انسان از آن لزومی ندارد و زیاده از جنس نعمت‌هایی که به بندگان داده شده است: ﴿وَلاَ تُؤْمِنُواْ إِلاَّ لِمَن تَبِعَ دِينَكُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَى هُدَى اللَّهِ أَن يُؤْتَى أَحَدٌ مِّثْلَ مَا أُوتِيتُمْ أَوْ يُحَاجُّوكُمْ عِندَ رَبِّكُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ﴾.

منابع

1. صالحی‌منش، محمد صادق، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳