بعثت پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بعثت پیامبر خاتم است. بعثت پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بعثت پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

بِعثَت پیامبر خاتم به برگزیده شدن حضرت محمد (ص) به پیامبری و آغاز رسالت او به عنوان آخرین پیامبر الهی اشاره دارد. حضرت محمد (ص) در سال چهلم عام‌الفیل در سن چهل سالگی و در غار حراء به پیامبری برگزیده شد. شیعیان بیست و هفتم ماه رجب را روز بعثت پیامبر خاتم دانسته و این روز را به عنوان عید مبعث گرامی می‌دارند.

مقدمه

بعثت به معنای برانگیختن از سوی بشر یا خداوند است و معنای آن در موارد مختلف تفاوت می‌کند. کاربرد قرآنی بعث درباره برانگیخته شدن انبیا و نیز روز قیامت و زنده شدن انسان‌ها در آن روز، شهرت بیشتری دارد. باعث، از نام‌های خداوند است که به معنای زنده کننده انسان‌ها پس از مرگ در روز قیامت است. از این رو، بعثت انبیا نیز، هماهنگ با این معنا، می‌تواند به مفهوم فرستادن آنان برای زنده کردن انسانیت و فطرت بشری باشد، که گویی غبار گمراهی آن را میرانده است.

بر همین پایه، امیرالمؤمنین(ع) بعثت رسول خدا(ص) را نعمتی برای انسان‌ها وصف کرد و فرمود: «پروردگارا! او گواه تو در روز رستاخیز و برانگیخته تو برای نعمت و فرستاده بر حق تو برای رحمت است».

بر اساس این تعریف، هدف بعثت انبیای الهی نیز پاسخ‌گویی به ندای فطرت بشر و یادآوری نعمت‌های فراموش شده الهی خواهد بود. امام علی(ع) در این باره فرمود: «خداوند رسولانی فرستاد تا مردم را به پیمان خدایی فطرت پای‌بند کنند، نعمت فراموش شده او را یادآور شوند، گنجینه‌های خرد را برانگیزانند و نشانه‌های بزرگی خداوند را که در هندسه هستی نقش بسته، نشان دهند».

امام در ادامه با اشاره به بعثت رسول خدا(ص) فرمود: «زمانی که حضرت مبعوث شد، ساکنان زمین مردمی پراکنده بودند، گرایش‌ها پراکنده و راه‌ها درهم بود. گروهی خدا را به مخلوق تشبیه می‌کردند، جمعی به اسم الهی کفر می‌ورزیدند و برخی با نام الهی به موجودات پست اشاره می‌کردند. خداوند آنان را به وسیله پیامبرش از گمراهی و نادانی نجات داد».

از ویژگی‌های بعثت رسول خدا(ص) آن بود که خداوند از همه انبیای پیشین پیمانی گرفت تا به وی ایمان آورند، با دشمنانش بجنگند و پیامبری او را به پیروان خود نیز خبر دهند. خداوند این پیمان را برای رسول خدا(ص) چنین نقل کرد: «هنگامی را که خداوند از پیامبران پیمان گرفت که هرگاه به شما کتاب و حکمتی دادم، سپس شما را فرستاده‌ای آمد که آنچه را با شماست تصدیق کرد، البته به او ایمان بیاورید و حتماً یاریش کنید. فرمود: «آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟» گفتند: «اقرار کردیم» فرمود: «پس گواه باشید و من با شما از گواهانم».

بشارت به بعثت پیامبر خاتم(ص) و نشانه‌هایی از ظهور آن حضرت در تورات و انجیل آمده است و بسیاری از اهل کتاب و مشرکان از قبل، با آن آشنا بودند و حتی رسول خدا(ص) را مانند نزدیک‌ترین افراد خود می‌شناختند و به ویژگی‌ها و نشانه‌های آن حضرت آگاه بودند.

بعثت رسول خدا (ص)

رسول خدا (ص) پیش از بعثت، هر سال یک ماه یا همواره از محیط مکه بیرون می‌رفت و بدون آنکه کسی به او دستور داده باشد یا از کسی پیروی کند، در غار حرا به عبادت می‌پرداخت. این گونه عبادت رسول خدا (ص) که با دوری از جامعه و ویژگی‌هایی همراه بود، "تحنث"، از ماده "حنث" به معنای گناه بزرگ و به معنای دوری از گناه بزرگ یا عبادت همراه با دوری از شرک و بت پرستی است.

نخستین نشانه‌های بعثت رسول خدا (ص) رؤیاهای صادق بود که همچون سپیده صبح پدید آمد و علاقه به تنهایی در ایشان ایجاد شد؛ چندان که تنهایی را بیش از هر چیز دوست می‌داشت. چراکه با کوه حرا به سر می‌برد، به فقیرانی که نزد ایشان می‌رفتند طعام می‌داد و چون آن ایام پایان می‌یافت، هفت بار یا هر چه خدا می‌خواست به طواف کعبه، می‌پرداخت و سپس به خانه می‌آمد.

بنا بر نقلی آن حضرت پس از چند شب پی در پی عبادت و تنهایی در غار حراء نزد حضرت خدیجه (س) می‌آمد و زاد و توشه تهیه می‌کرد و باز می‌گشت تا آنکه در حالی که در غار حرا به سر می‌برد وحی بر او نازل شد. در آستانه بعثت، هرگاه رسول خدا (ص) برای کاری از منزل دور می‌شد و به کوه‌های مکه می‌رفت، بر سنگ و درختی نمی‌گذشت مگر آنکه از آنها ندای "السلام علیک یا رسول الله" می‌شنید و چون اطراف و سمت راست و چپ و پشت سر خود را نگاه می‌کرد، چیزی جز سنگ و درخت نمی‌دید. مدتی به همین شکل سپری شد تا آنکه جبرئیل در ماه رمضان که آن حضرت در غار حرا بود، بر ایشان نازل شد. بیشتر قریب به اتفاق منابع، سن آن حضرت را هنگام بعثت، چهل سال دانسته‌اند، اما ۴۱، ۴۳ و ۴۵ سال نیز گفته شده است که با توجه به شهرت داشتن چهل سال و حوادث سال‌های پس از بعثت و پس از هجرت، به نظر می‌رسد سال‌های دیگر نمی‌توانند درست باشند. در روز و تاریخ بعثت نیز اختلاف است. بیشتر منابع اهل سنت، تاریخ بعثت را ماه رمضان یا هفدهم ماه رمضان آورده‌اند، اما هیجدهم رمضان ۲۴ رمضان و دوازدهم ربیع الاول نیز گفته‌اند.

بیشتر منابع شیعه نیز تاریخ بعثت را ۲۷ ماه رجب دانسته‌اند. اما ۲۵ رجب، ده روز مانده به پایان رمضان، ربیع الاول، دهم ربیع الاول و ۱۱ ربیع الاول هم گفته‌اند. روز بعثت را نیز بیشتر دوشنبه دانسته‌اند، ولی پنجشنبه و جمعه نیز آورده‌اند. البته اختلاف‌های یاد شده در صورتی است که بتوان زمان بعثت و زمان نزول وحی و آیات قرآن را یکی دانست، اما در صورتی که زمان بعثت و نزول وحی یکی نباشد، برخی از تاریخ‌های یاد شده و اختلاف در آنها، مربوط به زمان نزول وحی است که به معنای اختلاف در زمان بعثت نیست. برخی بر این باورند که به موجب آیاتی همچون: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾ و﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ نزول قرآن در ماه رمضان بوده است، حال اگر بعثت نیز با نزول آیاتی از قرآن آغاز شده باشد، پس نمی‌تواند در زمانی غیر از ماه رمضان رخ داده باشد. از سوی دیگر، عده‌ای اصل بعثت را از همراهی با نزول قرآن جدا دانسته و بر این باورند که بعثت می‌تواند پیش از نزول قرآن کریم، به شکل خبر یا رؤیایی صادق به اطلاع رسول خدا (ص) رسیده باشد، اما نزول وحی در ماه رمضان آغاز شده باشد. بر اساس نظری دیگر که موجب پدید آمدن نظریه نزول دفعی و تدریجی قرآن شده است، این کتاب آسمانی، یک بار به صورت مجموعی و دفعی بر قلب مبارک رسول خدا (ص) نازل شده، و بار دیگر به شکل تدریجی و آیه به آیه در طول ۲۳ سال بر آن حضرت نازل گردیده است. بر اساس این نظریه، لازم نیست بعثت و نزول قرآن حتما در یک زمان رخ داده باشند. پس می‌شود نزول قرآن در ماه رمضان و بعثت در زمانی دیگر صورت گرفته باشد؛ چنان که می‌شود حتی بر اساس همزمان بودن نزول قرآن و بعثت، نزول دفعی قرآن در ماه رمضان و نزول تدریجی آن در زمانی دیگر و همراه با بعثت رخ داده باشد، اما این نظریه نیز مورد پذیرش همگان قرار نگرفته است.

نخستین آیات

با آنکه برخی ادعا کرده‌اند بدون اختلاف، نخستین سوره نازل شده بر رسول خدا (ص) ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ﴾ است، اما در این باره اختلاف‌هایی وجود دارد: از این‌رو، سوره علق، سوره مدثر، سوره فاتحة الکتاب، سوره تین، آیه ﴿قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ﴾ و ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ را نخستین آیه یا نخستین سوره دانسته‌اند که بر آن حضرت نازل شد، اما بیشتر منابع و مفسران، پنج آیه ابتدای سوره علق را نخستین آیات می‌دانند و بر نادرستی اقوال دیگر استدلال کرده‌اند. برخی برای رفع این اختلاف، نخستین آیات را سوره علق دانسته و سوره مدثر را نخستین سوره پس از انقطاع وحی یا نخستین سوره کامل می‌دانند. به نظر می‌رسد در این باره باید همان نظر مشهور را پذیرفت که پنج آیه ابتدای سوره علق، نخستین آیات نازل شده بر رسول خدا (ص) است؛ زیرا سوره مدثر، به سبب آنکه برخی آیات آن از دشمنان رسول خدا (ص) سخن می‌گوید، باید به حوادث پس از بعثت مربوط باشد. روایات مربوط به آیات و سوره‌های دیگر نیز به روشنی نزول نخستین آنها را اثبات نمی‌کند.

روایات بعثت

روایات مربوط به بعثت رسول خدا (ص)، به چند صورت این رویداد را بیان کرده‌اند و به بررسی کامل نیاز دارند، اما بی‌تردید برخی از این روایات را نمی‌توان پذیرفت. بر اساس خبری مشهور، اما نادرست، آن حضرت پس از آنکه با فرشته وحی روبه رو شد و مورد خطاب آیه ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ﴾؛ قرار گرفت و پاسخ داد که خواندن نمی‌داند، از سوی جبرئیل مورد فشار و تکان‌های جسمی شدید قرار گرفت تا آنکه پس از سه مرتبه، سرانجام توانست آن آیات را بخواند. آن حضرت سپس از غار حرا پایین آمد و از ترس آنکه مردم او را به جن‌زدگی و امثال آن متهم کنند، نزدیک بود خود را از کوه پرتاب کند. وی نزد همسرش حضرت خدیجه (س) رفت و او را از ماجرا باخبر کرد و چون خدیجه ایشان را هراسناک و وحشت زده دید، دلداری‌اش داد که امیدوار است او برگزیده خداوند باشد و به سبب ویژگی‌هایی همچون مهمان نوازی، صله رحم و راستگویی که ایشان دارد، خدا او را خوار نخواهد کرد.

در روایت دیگری آمده است خدیجه (ع) نزد پسرعمویش، ورقة بن نوفل رفت و ماجرا را برای او تعریف کرد و او نیز به ایشان دلداری داد که نگران نباشد زیرا همسرش پیامبر این امت خواهد شد و....

بنابر نقلی دیگر، رسول خدا (ص) نذر کرد همراه با حضرت خدیجه (ع) یک ماه که مطابق با ماه رمضان بود، در غار حرا اعتکاف کند. آن حضرت شبی خارج شد و صدایی شنید که می‌گوید "السلام عليك". ایشان گمان کرد این صدای جن است و بر خدیجه (ع) وارد شد و از او خواست تا وی را بپوشاند و.... چنان که بر اساس روایتی از عایشه، رسول خدا (ص) در خواب به رسالت مبعوث شدند که آن نیز درست نیست. اخبار یاد شده که در برخی منابع به اختصار و در برخی گزارش‌ها به تفصیل آمده است و نیز روایات دیگری که مشابه این اخبارند و متأسفانه به برخی منابع شیعی نیز راه یافته‌اند، از نظر سند، محتوا و مضمون و نیز ناهماهنگی بین آنها و به لحاظ آنکه بخش‌هایی از این روایات با مبانی عقلی و اصول اعتقادی مخالف‌اند، اشکالات بسیاری دارند که نمی‌توانند مورد پذیرش قرار گیرند.

از مهم‌ترین اشکالات روایات یاد شده این است که راوی اصلی این اخبار ـ همچون عایشه، عبدالله بن عباس، عبید بن عمیر بن قتاده لیثی، عبدالله بن حسن مثنی، محمد بن شهاب زهری، هشام بن محمد بن سائب کلبی ـ در زمان بعثت رسول خدا (ص) به دنیا نیامده یا کودک بوده‌اند و طبیعی است که نمی‌توانند وقایع بعثت را نقل کنند، مگر به نقل از دیگران و راویان یاد شده، روایات بعثت را از کسی دیگر نقل نکرده یا از او نام نبرده‌اند، بلکه به گونه‌ای نقل کرده‌اند که گویی خود شاهد ماجرا بوده‌اند. از این‌رو، روایات آنان مرسل است و قابل اعتماد نیست.

اشکال دیگر این است که سند بیشتر این روایات به آل زبیر می‌رسد و چون ممکن است بی‌تأثیر از مسائل سیاسی نبوده باشد، باید با تأمل بیشتری در این روایات نگریست، به نظر می‌رسد روایت درست‌تر درباره بعثت رسول خدا (ص)، چنان باشد که بخشی از آن را امام علی (ع) در خطبه قاصعه آورده‌اند و گزارشی از آن از امام هادی (ع) نقل شده است که فرمود: "رسول خدا (ص) در همان تحنث در غار، مورد خطاب آیات ابتدای سوره علق قرار گرفت و با توجه به رؤیاهای صادقه و الهامات درونی که آن حضرت را برای پذیرش مسئولیت رسالت آماده ساخته بودند، رسالت خود را آغاز کرد. البته رسول خدا (ص) از عظمت و بزرگی خداوند و نیز از اینکه ممکن بود قریش خبر پیامبری ایشان را تکذیب کنند یا نسبت جنون به ایشان بدهند یا بگویند دچار وسوسه شیاطین شده است دچار تب شد، اما از کوه حرا پایین آمد، در حالی که همه چیز بر ایشان سلام می‌کرد و به ایشان بشارت می‌داد.

البته در اینکه وحی از مقولات ماورای طبیعت است و از این‌رو برای آن حضرت هنگام تلقی آن، حالتی غیر عادی و تب (چنان که بدان اشاره کردیم) ایجاد می‌شد و نزول وحی و قرآن نیز ـ به گواهی خود قرآن که می‌فرماید: ﴿سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا﴾ سخنی سنگین است، هیچ تردیدی نیست، اما اینکه حضرت خدیجه (س) تأیید کند، یا ورقه بن نوفل (که در اصل وجود و جزئیات و زمان زندگی او اختلاف‌های بسیاری وجود دارد، ر.ک: مدخل ورقة بن نوفل بن اسد) بعثت ایشان را بشارت دهد و تأیید نماید، یا آنکه آن حضرت چنان دچار وحشت شده باشد که از ترس سخنان مردم، تصمیم بگیرد خود را از کوه پرتاب کند و مانند این سخنان، که از روایات نادرست بر می‌آید، پذیرفتنی نیست.

نخستین مسلمان

در اینکه نخستین مسلمان چه کسی بود، اختلاف وجود دارد. تصریح رسول خدا (ص) به پیشگام بودن امام علی (ع) در پذیرش اسلام، تأکید خود امام علی (ع) در این باره، ادعای اجماع برخی از منابع اهل سنت و سخنان بسیاری از صحابه بزرگ و تابعین دراین مورد، مهم‌ترین دلایل اثبات نخستین مسلمان بودن امام علی است. البته در اینکه حضرت خدیجه نخستین زن مسلمان بود اختلافی نیست، ولی در اینکه وی نخستین مسلمان بود یا امام علی (ع)، اختلاف وجود دارد. برخی از منابع اهل سنت نیز به پیشگام بودن ابوبکر در پذیرش اسلام اشاره کرده‌اند، اما این روایات اندک است و به دلایل مختلف اعتبار ندارند.

فترت وحی

بر پایه برخی گزارش‌های تاریخی پس از بعثت، نزول وحی برای مدتی قطع شد و پس از آن دوباره نزول آیات قرآن بر رسول خدا (ص) آغاز گردید. از این دوره بیشتر با عنوان "فترت وحی" یاد شده است، اما "انقطاع وحی" نیز گفته‌اند. در زمان و مدت فترت وحی و آیات نازل شده پس از انقطاع وحی اختلاف است و از گزارش‌های موجود نمی‌توان به نتیجه قطعی و روشنی دست یافت. مدت انقطاع وحی را دو یا سه روز، دوازده روز، پانزده روز، ۲۵ روز، چهل روز، نزدیک به دو سال، دو سال و نیم و سه سال آورده‌اند. با آنکه برخی سه روز را ترجیح داده‌اند، اما به نظر می‌رسد انقطاع بیش از این بوده باشد؛ چون روشن است که هر روز بر آن حضرت وحی نازل نمی‌شده است.

سوره یا آیات نازل شده پس از انقطاع وحی را نیز بیشتر سوره مدثر آورده‌اند، اما سوره ضحی هم گفته شده است. بر اساس روایتی، رسول خدا (ص) با انقطاع وحی اندوهگین شد و گفت: نکند خداوند مرا رها کرده است یا آنکه حضرت خدیجه (س) به ایشان گفت: شاید خدایت تو را رها کرده باشد که سوره "ضحی" یا آیه ﴿مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى﴾. نازل شد.

برخی گزارش‌های نادرست، این شدت اندوه و نگرانی رسول خدا (ص) را تا آنجا دانسته‌اند که گفته‌اند آن حضرت تصمیم گرفت خود را از کوه پرتاب کند. نیز گفته‌اند آن حضرت از سوی دشمنان مورد شماتت قرار گرفت و آنان گفتند خداوند وی را رها کرده است. از این‌رو، با نزول دوباره وحی، سوره "ضحی" نازل شد و آن حضرت را از نگرانی بیرون آورد. بنا بر نقلی، آن حضرت پس از انقطاع وحی نزد حضرت خدیجه (ع) رفته، اظهار نگرانی کرد و از ایشان خواست جامه‌ای بر او بپوشاند و حضرت خدیجه (ع) ایشان را دلداری داد. اخبار مربوط به انقطاع وحی، به ویژه خبر یاد شده، با برخی گزارش‌های ابتدای نزول وحی شباهت دارند که احتمال خلط این اخبار و تردید در آنها را افزایش می‌دهد. از آنجا که بحث انقطاع وحی در بسیاری از منابع شیعی نیامده است، به نظر می‌رسد این مسئله مورد پذیرش همگان نیست. بسیاری از منابعی که به انقطاع وحی اشاره کرده‌اند نیز با "فترت وحی" از آن سخن گفته‌اند و چنین می‌نماید که مفهوم فترت را با انقطاع یکی نمی‌دانند.

مراحل دعوت به اسلام

از گزارش، تاریخی برمی آید که دعوت رسول خدا (ص) به اسلام، سه مرحله داشت: دعوت سری، دعوت خویشاوندان و دعوت عمومی.

دعوت سرّی

این مرحله، با بعثت آن حضرت آغاز شد بنابر مشهور سه سال طول کشید، اما چهار سال نیز گفته شده است. در این مرحله که البته از جزئیات آن آگاهی درستی در دست نیست، رسول خدا (ص) نزدیک‌ترین افراد خانواده، مانند امام علی (ع)، حضرت خدیجه (س)، زید بن حارثه و عده‌ای از مسلمانان نخستین را به اسلام دعوت کرد و مخالفت آن حضرت با قریش و مشرکان علنی نبود و در دعوت از افراد نیز تنها آنان را به اسلام دعوت می‌کرد و برخورد قریش نیز با آن حضرت در حد شگفتی از گزاردن نماز و تمسخر مسلمانان بود و می‌گفتند: پسر "ابن عبد المطلب" از؛ آسمان، سخن می‌گوید. اما پس از آن، مخالفت قریش بیشتر شد و مسلمانان، به ویژه بندگان، مورد تمسخر و آزار بیشتر قرار گرفتند و حتی برای نماز خواندن آزادی لازم را نداشتند، تا آنجا که بنا بر نقلی، این مسئله، موجب درگیری سعد بن ابی وقاص با برخی از مشرکان و زخمی شدن آن مشرک گردید و گفته‌اند این نخستین خونی بود که در اسلام ریخته شد. البته برخی نخستین خون ریخته شده در اسلام را به دست طلیب بن عمیر می‌دانند که در حمایت از رسول خدا (ص) رخ داد. پس از شدت یافتن آزار قریش، دار أرقم که به آن دارالاسلام هم گفته‌اند، به عنوان محل دعوت رسول خدا (ص) و عبادت و نماز و جلسات مسلمانان مورد توجه قرار گرفت و گفته‌اند مجموع افرادی که تا پیش از دعوت عمومی اسلام آوردند و حدود یک ماه در دار ارقم بودند، سی و نه یا چهل تن بودند. برخی نیز حضور رسول خدا (ص) و مسلمانان را در دارأرقم، تا سال چهارم و تا زمان دعوت عمومی دانسته‌اند. البته باید توجه داشت که پنهانی بودن این مرحله، به هیچ وجه بدان معنا نیست که مشرکان و به ویژه قریش از دعوت رسول خدا (ص) در این مرحله آگاهی نداشتند یا هیچ حرکتی بر ضد مسلمانان انجام نمی‌دادند، بلکه بدان معناست که برخوردها و دشمنی‌ها چندان آشکار شدت یافته نبود و بیشتر در حد تمسخر و آزار بندگان بود. با این حال، مواردی از دشمنی‌های آنان در منابع گزارش شده است و زمینه‌های مرحله دعوت عمومی به دنبال همین برخوردها فراهم آمد.

دعوت خویشاوندان

این مرحله پس از سه سال دعوت سری و بنا بر مشهور با نزول آیه انذار ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾. آغاز شد و رسول خدا (ص) مأموریت یافت دعوت خود را میان خویشاوندان نزدیک خود آشکار کند. از این رو، آن حضرت به امام علی (ع) دستور داد غذایی تهیه بیند و بزرگان بنی عبدالمطلب را دعوت نماید تا با آنان سخن گوید و مأموریت خود را انجام دهد. امام علی (ع) چنین کرد و حدود چهل تن از خویشاوندان رسول خدا (ص) حاضر شدند که برخی از عموهای پیامبر، از جمله ابوطالب، حمزه، عباس و ابولهب در میان آنان بودند. پس از صرف غذا که با معجزاتی همراه بود، هنگامی که رسول خدا (ص) تصمیم گرفت سخن بگوید ابولهب اجازه نداد و جلسه را به هم زد. از این‌رو، رسول خدا (ص) از امام علی (ع) خواست تا دوباره این میهمانی را تشکیل دهد. روز بعد باز غذا تهیه و میهمانی تشکیل شد. در این جلسه، رسول خدا (ص) با بنی عبدالمطلب سخن گفت و با اشاره به آنکه خیر دنیا و آخرت را برای آنان آورده است، ایشان را به اسلام دعوت کرد و فرمود: "کدام یک از شما مرا بر این امر یاری می‌کند تا آنکه همو، برادر، وصی و جانشین من در میان شما باشد؟" همه سکوت کردند و کسی جز امام علی (ع) به پیامبر پاسخ نداد. از این‌رو، رسول خدا (ص) به آنان فرمود: "همانا این علی (ع) برادر، وصی و جانشین من در بین شماست، پس سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید"، سپس حاضران برخاستند و می‌خندیدند و به ابوطالب می‌گفتند: او رسول خدا (ص) به تو دستور داد سخن پسرت را بشنوی و از او اطاعت کنی!. این خبر که در تاریخ به حدیث دار، حدیث یوم الدار، حدیث انذار و حدیث عشیره مشهور است، از مهم‌ترین دلایل اثبات امامت امام علی (ع) و بیانگر همراهی امامت و رسالت است، اما در برخی منابع به طور کامل و در برخی منابع بخش مربوط به وصایت و خلافت امام علی (ع) حذف شده است حتی طبری که حدیث را به صورت کامل آورده، در جایی دیگر جمله «وَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي مِنْ بَعْدِي» را حذف کرده و به جای آن "كذا وكذا"؛ آورده است. البته در برخی منابع، دو خبر دیگر درباره آیه انذار نقل شده است که به دلایلی، از جمله ناسازگاری با مفهوم آیه انذار و نیز ناهماهنگی بین روایات، نادرست می‌نمایند و برخی منابع، خبر بالا را با این دو خبر خلط کرده‌اند.

دعوت عمومی

رسول خدا (ص) در این مرحله که بنابر مشهور، با فاصله اندکی از دعوت خویشاوندان و با نزول آیه ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ﴾. آغاز شد، مأموریت یافت خود را برای عموم مردم آشکار کند و آنان را به اسلام فرا خواند و از استهزا کندگان نهراسد. از این‌رو، رسول خدا (ص) روزی بالای کوه صفا رفت و با ندای «يَا صَبَاحَاهْ»؛ مردم را فراخواند. قریشیان نزد آن حضرت گرد آمدند و علت ندا دادن ایشان را پرسیدند. آن حضرت فرمود: اگر من، به شما خبر دهم که دشمن صبح یا شام بر شما فرود می‌آید، مرا تصدیق می‌کنید؟ گفتند: آری. فرمود: من شما را از عذاب شدیدی که پیش رویتان است بیم می‌دهم. در این هنگام ابولهب گفت: وای بر تو! ما را برای همین در اینجا جمع کرده‌ای پس از این خداوند سوره ﴿تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ﴾. را نازل فرمود. این خبر با تغییرات اندکی در بیشتر منابع آمده و در برخی منابع با خبر مربوط به آیه انذار یکی دانسته یا خلط شده است؛ در حالی که باید توجه داشت، خبر مربوط به آیه انذار و آیه نزول این دو آیه، محتوای آنها و روایات مربوط به این دو خبر، به هیچ وجه نمی‌تواند برخی به یک مرحله از دعوت و یک زمان مربوط باشد. از این‌رو برخی برای توجیه خلط این اخبار گفته‌اند باید قائل شد که إنذار چند بار اتفاق افتاده است.

برخورد مشرکان با اسلام

مشرکان و به ویژه قریش اگرچه بعثت رسول خدا (ص) را بر نمی‌تافتند، اما تا وقتی آن حضرت دعوت خود را آشکار نکرده بود و از بت پرستی بدگویی نمی‌کرد، آنان نیز در مخالفت خود چندان سرسخت نبودند و به تمسخر مسلمانان هنگام نماز و ایجاد محدودیت برای آنان در گرایش به اسلام، به ویژه محدودیت برای بندگان و کنیزان، بسنده، می‌کردند. از این‌رو، مسلمانان، به ویژه پیش از ورود به دار أرقم]]، گاه برای خواندن نماز ناچار بودند به دره‌های اطراف مکه روی آورند، سرسختی و دشمنی قریش با رسول خدا (ص) پس از آنکه ایشان از بت پرستی و بت‌ها ـ که خدایان قریش بودند ـ بدگویی کرد، شدت یافت و آنان را به ویژه هنگامی که دیدند ابوطالب از رسول خدا (ص) حمایت می‌کند، بر آن داشت تا به هر شکل ممکن از پیشرفت کار رسول خدا (ص) جلوگیری کنند. از این‌رو آنان وارد عمل شدند و از هر ابزاری برای مقابله با رسول خدا (ص) استفاده کردند. نخستین اقدام قریش آن بود که ابتدا برخی از اشراف مکه، مانند: عتبه و شیبه ـ پسران ربیعة عبدشمس ـ، ابوسفیان، ابوجهل، ابوالبختری، ولید بن مغیره، اسود بن مطلب و عاص بن وائل را نزد ابوطالب فرستادند و از او خواستند رسول خدا (ص) را از دعوت به اسلام باز دارد، اما او با ملایمت با آنان رفتار و ایشان را ساکت کرد. قریش پس از چندی، که دیدند رسول خدا (ص) دست از دعوت برنداشته است، برای بار دوم نزد ابوطالب رفتند و درخواست خود را البته با شدت بیشتری همراه با تهدید به مبارزه، مطرح کردند. بر اساس این خبر که جای تردید دارد، ابوطالب رسول خدا (ص) را از درخواست قریش آگاه کرد و گفت: جان من و جان خود را حفظ کن و کاری که من طاقت آن را ندارم، بر من تحمیل نکن. رسول خدا (ص) چون گمان کرد عمویش، ابوطالب، برای حفظ جان خود و رسول خدا (ص) دچار سستی شده و ممکن است در حمایت از وی کوتاهی کند، آن سخن مشهور را فرمود: "ای عمو! به خدا سوگند اگر خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپم بگذارند تا این کار (دعوت) را رها کنم، چنین نخواهم کرد تا آنکه خدا آن (دعوت) را غالب گرداند یا در این راه جان دهم". سپس رسول خدا (ص) گریه کرد و برخاست و چون می‌خواست برود، ابوطالب او را صدا زد و گفت: نزدیک من بیا. چون رسول خدا (ص) نزدیک آمد، ابوطالب گفت: ای پسر برادرم! برو و هر چه می‌خواهی بگو. به خدا سوگند هرگز تو را در مقابل چیزی تسلیم نخواهم کرد.

قریش که دیدند ابوطالب به خواری رسول خدا (ص) راضی نمی‌شود و او را رها نمی‌کند، برای بار سوم نزد ابوطالب آمدند و عمارة بن ولید بن مغیره را که قوی‌ترین و زیباترین جوان قریش بود آوردند و به ابوطالب پیشنهاد دادند تا عماره را به عنوان پسر خود برگزیند و در مقابل آن رسول خدا را به قریش تحویل دهد تا او را به قتل رسانند، اما ابوطالب به شدت آنان را سرزنش کرد و گفت: به خدا سوگند هرگز چنین کاری ممکن نیست و در این باره شعری سرود. برخی منابع نام عماره را نیاورده و تنها به جوانی از قریش اشاره کرده و گفته‌اند آیه ﴿وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ﴾. نیز در این باره نازل شد. پس از این، ولید بن مغیره تعدادی از بزرگان قریش را فراخواند و با آنان به رایزنی پرداخت تا هنگام حج، با یافتن عنوانی، رسول خدا (ص) را مورد تهمت قرار دهند. سرانجام از میان عناوین کاهن، مجنون، شاعر و ساحر، عنوان ساحر را برگزیدند. آنان سر راه مردمی که برای حج می‌آمدند، می‌نشستند و آنان را از کار (دعوت) رسول خدا (ص) آگاه می‌کردند و از ارتباط با ایشان برحذر می‌داشتند، آیات: ﴿ذَرْنِي وَمَنْ خَلَقْتُ وَحِيدًا وَجَعَلْتُ لَهُ مَالا مَّمْدُودًا وَبَنِينَ شُهُودًا وَمَهَّدتُّ لَهُ تَمْهِيدًا ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ كَلاَّ إِنَّهُ كَانَ لِآيَاتِنَا عَنِيدًا﴾ در این باره نازل شده است.

پس از این رفتار قریش، آوازه رسول خدا (ص) در میان عرب منتشر شد و ابوطالب که ترسید عرب، بر این اجماع کند که او از حمایت از رسول خدا (ص) دست بردارد، با سرودن قصیده‌ای، حمایت همه جانبه خود را از رسول خدا (ص) اعلام کرد و گفت: حتی اگر در این راه کشته شوم، هرگز آن حضرت را رها نخواهم کرد. قریش در اقدامی دیگر، از حربه استهزا استفاده کردند و به شکل‌های گوناگون، رسول خدا (ص) را مورد استهزا و تمسخر قرار دادند تا آنجا که آیات متعددی درباره حالات رسول خدا (ص) هنگام استهزا و دعوت آن حضرت به صبر و بردباری نازل شد. نام عده‌ای از مشرکان که به "استهزاکنندگان" شهرت دارند، در تاریخ ثبت شده است. ابوجهل از مخالفان سرسخت رسول خدا (ص)، به قریش پیشنهاد داد تا رسول خدا (ص) را با سنگی بزرگ به قتل رساند و قریش هم آن را تأیید کردند، اما چون هنگام نماز نزدیک رسول خدا (ص) آمد تا قصد خود را عملی کند، ترسید و با رنگی پریده، در حالی که دستانش بر روی سنگ خشک شده و سنگ از دستش افتاده بود فرار کرد و با رخ دادن این معجزه، موفق به این کار نشد پس از این، مخالفت قریش و مشرکان شدت یافت و آنان که از بازداشتن رسول خدا (ص) ناامید شده بودند، به شکنجه و آزار مسلمانان، به ویژه غلامان و کنیزان روی آوردند و آنان را با انواع شکنجه، آزردند، تا آنجا که برخی از مسلمانان، از جمله یاسر و سمیه، پدر و مادر عمار، با شکنجه آنان به شهادت رسیدند.

هجرت به حبشه

هنگامی که مسلمانان در مکه مورد شکنجه و آزار مشرکان قرار گرفته بودند و تحمل اوضاع برای آنان دشوار شده بود، رسول خدا (ص) که می‌دید خود در حمایت خداوند و عمویش، ابوطالب، قرار دارد، اما نمی‌تواند از مسلمانان حمایت مؤثری انجام دهد، پیشنهاد هجرت به حبشه را مطرح کرد و به مسلمانان فرمود: "اگر به سرزمین حبشه می‌رفتید، در آنجا پادشاهی است که نزد او به کسی ستم نمی‌شود و آنجا سرزمین راستی است تا آنکه خداوند برای شما از این وضعی که در آن هستید، گشایشی قرار دهد". سپس مسلمانان از ترس فتنه‌ها و به عنوان هجرت به سوی خدا، به سوی حبشه رفتند و این نخستین هجرت در اسلام بود. از نامه‌ای که رسول خدا (ص) برای نجاشی، پادشاه حبشه نوشته است، برمی‌آید که آن حضرت، هنگام هجرت مسلمانان به حبشه، پسر عموی خود، جعفر بن ابی طالب را همراه آنان فرستاده و پس از دعوت نجاشی به پرستش خدای یگانه، از او خواسته است اسلام را بپذیرد و به مسلمانان پناه دهد و تکبر را رها کند. نجاشی نیز به نامه رسول خدا (ص) پاسخی شایسته داد و مهاجران را پذیرفت و اسلام آورد. البته بیشتر منابع، زمان این نامه را هنگام بازگشتن مهاجران به سال ششم یا هفتم آورده‌اند، اما برخی تعابیر در این نامه، همچون "فَإِذَا جَاءُوا"، نشان می‌دهد این نامه همراه با مهاجران و جعفر بن ابی طالب و هنگام هجرت آنان به حبشه برای نجاشی فرستاده شده و به زمان بازگشت مهاجران مربوط نیست، چنان که برخی بدان اشاره کرده‌اند.

بیشتر منابع، هجرت به حبشه را دو مرتبه دانسته و با اختلاف در تعداد - گفته‌اند مهاجران در هجرت اول یازده مرد و چهار زن و در هجرت دوم ۸۲ یا ۸۳ مرد و هیجده زن بوده‌اند. البته برخی، مجموع مهاجران به حبشه را ۸۳ یا ۸۲ مرد گفته‌اند. برخی نیز بدون آنکه به تعداد هجرت و عدد مهاجران اشاره کنند، نام بیش از ۱۱۰ نفر از مهاجران را آورده‌اند. همچنین در برخی منابع، نام مهاجران با تصریح به هجرت آنان در هجرت اول یا هجرت دوم آمده است.

برخی گزارش‌ها نیز حاکی از آن است که عده‌ای که در هجرت اول به حبشه رفته بودند، شایعه‌ای شنیدند که اهل مکه اسلام آورده‌اند. از این‌رو، بازگشتند، ولی چون دریافتند این خبر دروغ بوده است، همگی ـ به جز عبدالله بن مسعود که به حبشه بازگشت ـ با استفاده از قانون "جوار و پناهندگی"، یا مخفیانه در مکه ماندند و بنا بر نقلی چون از ناحیه خانواده‌ها و قبیله خود به شدت اذیت شدند، همراه با مهاجران در هجرت دوم دوباره به حبشه بازگشتند.

با وجود نقل‌های یاد شده و تأکید برخی منابع بر دو مرتبه بودن هجرت، برخی از محققان بر این باورند که اصل هجرت به حبشه یک مرتبه بوده، اما در چند مرحله انجام شده است و در هر مرحله چند نفر هجرت کرده‌اند. به هر حال در گزارشی آمده است که مسلمانان در ماه و رجب سال پنجم بعثت، مخفیانه و شبانه خود را به "شُعَیبَه" رساندند و از آنجا با دو کشتی که متعلق به تاجران بود، به مبلغ نصف دینار به حبشه رفتند و قریش نیز به تعقیب آنان پرداخت، اما هنگامی به ساحل دریا رسید که مهاجران همگی رفته بودند و قریش هیچ یک از آنان را به دست نیاورد.

گفته‌اند هنگامی که رسول خدا (ص)، جعفر بن ابی طالب را به حبشه فرستاد، او را مشایعت فرمود و برای او دعا کرد. قریش هنگامی که دیدند اصحاب رسول خدا (ص) در سرزمین حبشه استقرار یافتند، عمرو بن عاص و عبدالله بن ابی ربیعه را با هدیه‌هایی برای نجاشی و درباریان وی به حبشه فرستادند تا نجاشی را وادار کنند مهاجران را از حبشه اخراج کند. ابوطالب نیز با سرودن شعری، نجاشی را به خوش رفتاری با مهاجران و دفاع از آنان تشویق کرد. نمایندگان قریش نزد نجاشی رفتند و پس از تقدیم هدیه‌ها، به بدگویی از اسلام و پیامبر جدید و مسلمانان پرداختند و از او خواستند آنان را از حبشه اخراج کند. نجاشی گفت باید سخن مسلمانان را بشنود. سپس از آنان خواست تا درباره دین خود سخن بگویند. جعفر بن ابی طالب به نمایندگی از مسلمانان سخن گفت و با توصیف وضع اسفناک بشریت پیش از اسلام، چنان با منطقی زیبا، دین اسلام و نظر قرآن را درباره حضرت عیسی (ع) و حضرت مریم (س) بیان کرد که نجاشی وادار شد به نمایندگان قریش پاسخ منفی دهد و حمایت همه جانبه‌ای از مسلمانان به عمل آورد.

هجرت به حبشه که در آغاز برای جلوگیری از تحریک احساسات قریش پنهانی بود، پس از چندی آشکارا انجام شد؛ چنان که در گزارش مربوط به هجرت ام عبدالله دختر ابی‌حَثمه و گفتگوی او با عمر آمده است. آیه ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ درباره مهاجران به حبشه و مهاجران به مدینه نازل شده است. احسان و خوش رفتاری نجاشی با جعفر بن ابی طالب و مسلمانان، سبب شد ابوطالب با سرودن شعری، او را به اسلام و یاری رسول خدا (ص) تشویق کند. نکته‌ای که درباره مهاجران به حبشه باید بدان توجه داشت، شکل زندگی، مسکن و هزینه زندگی آنان است که البته آگاهی ما در این زمینه بسیار اندک است، اما بر پایه گزارش‌های تاریخی که در دست داریم، می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

1. نجاشی در ابتدای هجرت مهاجران به حبشه گفته بود مسکن و هزینه زندگی شما بر عهده من است؛ چنان که سراغ جعفر بن ابی طالب می‌فرستاد و از آنچه مورد نیازش بود می‌پرسید.
2. برخی از مهاجران، از جمله عبدالله بن مسعود در منزل برخی از حبشیان زندگی می‌کرده و در بازاری در حبشه به خرید و فروش اجناس اشتغال داشته‌اند.
3. ابوطالب تا زمان رحلتش، هزینه زندگی جعفر بن ابی طالب را به عهده داشت و ممکن است برخی از مهاجران دیگر نیز چنین بوده باشند.

محاصره اقتصادی و اجتماعی

پس از هجرت مسلمانان به حبشه، قریش که دید اصحاب رسول خدا (ص) با امنیت در سرزمینی دیگر استقرار یافته‌اند و نجاشی از کسانی که به او پناه می‌برند، دفاع می‌کند و قریش نتوانسته بود به هدف خود برسد، تصمیم گرفت رسول خدا (ص) را به قتل برساند. از این‌رو، از بنی هاشم خواست محمد (ص) را تحویل دهند تا فردی غیر از قریش ایشان را به قتل رساند و قریش دیه او را دو برابر بپردازد، اما بنی هاشم و بنی عبدالمطلب با این پیشنهاد مخالفت کردند و ابوطالب با سرودن شعری، حمایت همه جانبه خود را از رسول خدا (ص) اعلام کرد. پس از این، قریش به مشورت پرداختند و تصمیم گرفتند پیمان و قراردادی بنویسند که بر اساس آن، هرگونه تعامل، از جمله ازدواج و خرید و فروش با بنی هاشم و بنی عبدالمطلب ممنوع باشد. این پیمان نوشته و به خانه کعبه آویخته شد تا آنان این پیمان را فراموش نکنند.

برخی گفته‌اند این پیمان‌نامه به کعبه آویخته نشد، بلکه به دست طعیمة بن عدی یا مادر ابوجهل، اسماء بنت مخربه یا خاله او، ام جلاس بنت مخربه سپرده شد. نیز بنا بر نقلی، این پیمان‌نامه ابتدا در کعبه قرار داشت و سپس از ترس سارقان، به مادر ابوجهل سپرده شد. هشتاد نفر بر این پیمان‌نامه مُهر زدند یا سه مُهر بر آن زده شد اما دست نضر بن حارث یا بغیض بن عامر بن هاشم یا منصور بن عکرمة بن هاشم که این نامه را نوشت، فلج گردید. به هر حال بنی هاشم و بنی عبدالمطلب چون چنین دیدند، به شعب ابی طالب پناه بردند. بنا بر نقلی، ابوطالب چون دید قریش قصد کشتن رسول خدا را دارند، بنی عبدالمطلب را فراخواند و به آنان دستور داد برای حفظ جان رسول خدا (ص)، آن حضرت را به شعب ابی طالب ببرند. هنگامی که قریش از این امر باخبر شدند، تصمیم گرفتند مجالست و مراوده و خرید و فروش با مسلمانان را قطع کنند، مگر آنکه آنان رسول خدا (ص) را به قریش بسپرند تا او را به قتل برسانند. همچنین گفته‌اند رسول خدا (ص) برای حفظ جان خود، تصمیم گرفت به شعب ابی طالب برود و چون با ابوطالب مشورت نمود، او نیز تصمیم ایشان را تأیید کرد و هنگامی که همگان خوابیدند، ابوطالب از امام علی (ع) خواست در بستر رسول خدا (ص) بخوابد تا خطری برای رسول خدا (ص) پیش نیاید.

گزارش دیگری حاکی از آن است که قریش، مسلمانان را از مکه اخراج و در شعب ابی طالب محاصره کردند، اما با توجه به نزدیکی شعب ابی طالب به مکه، همراهی برخی از قریش همچون ابوالبختری بن هشام و غلام حکیم بن حزام در رساندن آذوقه به حضرت خدیجه (س) در شعب ابی طالب، نقض پیمان قریش بر ضد بنی هاشم از سوی ابوالبختری، مخالفت با این پیمان از سوی عده‌ای از قریش، امکان خرید و فروش و امنیت داشتن محصوران در موسم حج و اندک بودن تعبیر اخراج در گزارش‌های تاریخی، به نظر می‌رسد اخراج صورت نگرفته باشد. زمان محاصره در شعب ابی طالب را بیشتر منابع سه سال، از سال هفتم تا دهم آورده‌اند، اما از سال ششم دو سال، دو سال و نیم و چند سال هم گفته‌اند. بنا بر مشهور، رسول خدا (ص) همراه با بنی هاشم با تحمل دشواری‌های بسیار، سه سال در شعب ابی طالب ماندند تا جایی که رسول خدا (ص)، حضرت خدیجه (س) و ابوطالب، تمام اموال خود را در این راه صرف کردند و به سختی و تُهی دستی دچار شدند. شدت سختی چنان بود که در بیرون شعب، صدای کودکان از گرسنگی شنیده می‌شد و گفته‌اند جز مخفیانه چیزی به آنان نمی‌رسید.

بنا بر نقلی، در این ایام امام علی (ع) مخفیانه برای رسول خدا (ص) و بنی هاشم غذا تهیه می‌کرد با آنکه احتمال کشته شدن ایشان از سوی سران قریش، از جمله ابوجهل وجود داشت. البته یک مورد هم گزارش شده است که حکیم بن حزام برای عمه‌اش حضرت خدیجه (س) غذا می‌برد که با مخالفت شدید ابوجهل روبه رو شد، اما این نقل به شدت مورد تردید است. در این مدت، ابوطالب که از ترور رسول خدا (ص) از سوی مشرکان و شر آنان می‌ترسید، به شدت مراقب آن حضرت بود، تا آنجا که شب‌ها پس از آنکه همگان می‌خوابیدند، به امام علی (ع) دستور می‌داد جای خود را با رسول خدا (ص) عوض کند. البته برخی منابع، از امام علی نام نبرده و یکی از پسران یا برادران یا پسر عموهای ابوطالب را گفته‌اند.

به هر حال پس از گذشت سه سال به رسول خدا (ص) وحی شد که موریانه این پیمان نامه را خورده و فقط نام خداوند و کلمه "بسمك اللهم"؛ باقی مانده است. هنگامی که ابوطالب این خبر را به قریش رساند، آنان پذیرفتند که اگر این خبر درست باشد، از این پیمان دست بردارند. آنان رفتند و دیدند خبر رسول خدا (ص) درست است، اما بر شرارتشان افزوده شد و این کار را سحر خواندند اگرچه تنها به گفته یعقوبی افراد بسیاری اسلام آوردند. از سوی دیگر، برخی از قریش که مخالف این پیمان بودند، مانند هشام بن عمرو بن ربیعه و زهیر بن ابی امیه نیز در نقض تلاش کردند و بنا بر نقلی، برخورد قریش با بنی هاشم را مورد نکوهش قرار دادند و مسلحانه به یاری بنی هاشم شتافته، آنان را از شعب خارج کردند و قریش دانستند که بر بنی هاشم دست نمی‌یابند. ابوطالب هم با سرودن شعری، قریشیان مخالف این پیمان را ستود.

پس از خروج بنی هاشم از شعب ابی طالب و بنا بر نقلی هیجده ماه بعد ابوطالب رحلت کرد و پس از او حضرت خدیجه (س) نیز رحلت فرمود. فاصله رحلت آن دو را به اختلاف، سه روز، ۲۸ روز، یک ماه، ۳۵ روز، ۵۵ روز و شش ماه آورده‌اند. حضرت خدیجه (س)، یاوری راست‌گو برای رسول خدا (ص) بود که آن حضرت شکایت نزد او می‌برد و ابوطالب نیز پشتیبان، یاور و مانعی در برابر دشمنان آن حضرت شمرده می‌شد تا جایی که رسول خدا (ص) فرمود: "همواره قریش از آزار دادن من می‌ترسیدند تا آنکه عمویم، ابوطالب رحلت کرد". از این‌رو، گفته‌اند پس از رحلت حضرت خدیجه (س) و ابوطالب، رسول خدا (ص) کمتر از خانه بیرون می‌آمد و به سبب شدت اندوه رسول خدا (ص) در غم از دست دادن این دو بزرگوار، آن سال را "عام الحزن" یعنی "سال اندوه" نامیدند.

اسراء و معراج

یکی از وقایع مهم در زندگی رسول خدا (ص) اسراء و معراج است که در یکی بودن آن و در خواب یا بیداری آن حضرت و نیز معراج روحانی یا جسمانی یا هر دو، اختلاف است. بعضی منابع، آن را دو حادثه جدا از هم و در برخی موارد، در دو زمان آورده‌اند. منابعی نیز آن را در ابتدای بعثت و در حال خواب دانسته‌اند. گروهی چون بیهقی آن را با تفصیل بسیار آورده، اما با برخی از روایات نادرست مانند "شق صدر" مخلوط کرده‌اند.

به هر حال به گفته ابن سعد رسول خدا (ص) از خدا خواست تا بهشت و جهنم را به او نشان دهد؛ از این‌رو، هیجده ماه پیش از هجرت، در روز شنبه هفدهم رمضان توسط جبرئیل و میکائیل به معراج رفت و تا سدرة المنتهی و آسمان هفتم را طی کرد و بهشت و دوزخ را دید. بی‌تردید بر اساس آیه ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾. چهارده آیه ابتدایی سوره نجم و نیز استعمال کلمه ﴿أَسْرِ﴾ در آیات دیگر، از جمله آیات: ﴿فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّيْلِ وَاتَّبِعْ أَدْبَارَهُمْ وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ أَحَدٌ وَامْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ﴾ و ﴿وَلَقَدْ أَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا لَا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشَى﴾ به معنای سیر جسمانی، باید این سیر شبانه رسول خدا (ص) را نیز به معنای سیر جسمانی دانست؛ اگرچه به طور طبیعی سیر روحانی را نیز دربردارد؛ چنان که به نظر می‌رسد با توجه به آیات یاد شده، باید اسراء و معراج را در یک زمان و در حال بیداری رسول خدا (ص) دانست. زمان اسراء را یک سال پیش از هجرت در هفدهم و ۲۷ رجب یا ۲۷ ربیع الاول نیز آورده‌اند. بنا بر نقل بیشتر منابع، نمازهای پنجگانه نیز در زمان معراج واجب شد.

سفر به طائف

پس از رحلت ابوطالب، قریش چنان رسول خدا را تحت فشار و آزار قرار دادند که در زمان حیات ابوطالب چنین نکرده بودند. آنان جرأت جسارت بر آن حضرت یافته بودند، تا آنجا که یکی از آنان، خاک بر سر آن حضرت ریخت. هنگامی که آن حضرت به منزل رفت و دخترش در حالی که می‌گریست به پاک کردن خاک از سر ایشان پرداخت، فرمود: "گریه نکن که خدا از پدرت حمایت می‌کند" و فرمود: "قریشیان تا ابوطالب زنده بود، نتوانستند مرا آزار دهند". پس از این، رسول خدا (ص) به طائف رفت تا از قبیله ثقیف یاری بجوید یا از آنان بخواهد اسلام آورند یا به هر دو قصدِ طلب یاری و تصدیق رسالتش رفته بود. این سفر، سه ماه پس از رحلت ابوطالب و در ماه شوال سال دهم بعثت رخ داد.

برخی گفته‌اند آن حضرت در این سفر تنها بود، اما به نظر عده‌ای، زید بن حارثه یا امام علی (ع) یا هر دو آنها همراه ایشان بودند. به هر حال رسول خدا (ص) هنگامی که به طائف رسید، نزد تمام اشراف طائف یا نزد سه تن از بزرگان و اشراف قبیله ثقیف رفت. آنان سه برادر یکی به نام عبدیالَیل، مسعود و حبیب، پسران عمرو بن عمیر بودند که یکی از آنان زنی از بنی جمح از قریش ازدواج کرده بود. رسول خدا (ص) با آنان سخن گفت و به سوی خدا دعوتشان کرد و یاری خواست، اما هر یک از آنان به بهانه‌ای به ایشان پاسخ منفی دادند و آن حضرت که از خیر قبیله ثقیف ناامید شده بود، از آنان خواست در این باره با کسی سخن نگویند؛ زیرا نمی‌خواست موجبات جرأت بیشتر قریش بر ضد ایشان فراهم آید، اما آنان عکس آن را عمل کردند و نادانان و بردگان را واداشتند آن حضرت را دشنام دهند و فریاد کنند. آنان با این کار، مردم را دور ایشان جمع کردند و بنا بر نقلی، چنان آن حضرت را با سنگ زدند که از پاهای مبارک ایشان خون جاری بود و زید از ایشان حفاظت می‌کرد تا جایی که سر او را نیز شکستند. آن حضرت به ناچار به سایه درخت انگوری در باغی که متعلق به عتبه و شیبه، پسران ربیعه بود رفت و آن دو به آن حضرت نگاه می‌کردند. آن حضرت چون آرام گرفت، نزد خداوند شکایت برد و با جملاتی کوتاه، با خداوند راز و نیاز کرد. پسران ربیعه چون رسول خدا (ص) را در این حال دیدند، از غلام نصرانی خود که عداس نام داشت، خواستند مقداری انگور برای آن حضرت ببرد. عداس چنین کرد و دید رسول خدا (ص) با گفتن ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾. از انگور خورد. عداس گفت: اهل این سرزمین این چنین نام خداوند را نمی‌برند و چون رسول خدا (ص) از سرزمین و دین او پرسید، عداس گفت: نصرانی و از اهل نینواست. آن حضرت از یونس بن متی سخن گفت و عداس چون چنین دید، خود را بر دست و پای آن حضرت انداخت و سر و دست و پای ایشان را بوسید و از این‌رو، مورد اعتراض پسران ربیعه قرار گرفت، اما عداس آن حضرت را بهترین موجود روی زمین دانست و گفت: ایشان از مطلبی خبر می‌دهد که جز پیامبر از آن آگاه نیست. سپس پسران ربیعه با بهتر دانستن دین عداس، او را از اینکه از دین خود دست بردارد، برحذر داشتند و رسول خدا (ص) چون از قبیله ثقیف ناامید شد، به مکه بازگشت.

بنا بر نقل برخی منابع عداس اسلام آورد؛ با این حال، بیشتر منابع گفته‌اند در این سفر، هیچ کس به رسول خدا (ص) پاسخ مثبت نداد یا اسلام نیاورد که شاید به سبب اندک بودن اسلام آورندگان و تنها بودن عداس در مسلمان شدن باشد. رسول خدا (ص) بعداً این سفر و برخورد طائفیان را با آن حضرت، بسیار ناگوار توصیف کرد و فرمود: "در آن روز که از پاسخ اهل طائف ناامید شدم، خداوند فرشته مأمور کوه‌ها را فرستاد و گفت که (می‌توانم آنان را نفرین کنم) و هر چه از او بخواهم، انجام می‌دهد؛ حتی اگر فرود آوردن کوه‌های سنگین مکه بر اهل آن باشد، اما من گفتم امیدوارم خداوند از اشرار آنان یا از نسل آنان کسی به دنیا آورد که خداوند را بپرستد و به او شرک نورزد".

مدت سفر از رسول خدا (ص) به طائف را بیشتر منابع، ده روز آورده‌اند. اما ۲۵ روز، یک ماه، ۳۲ روز و چهل روز هم گفته‌اند. رسول خدا (ص) هنگام بازگشت به مکه، در محلی به نام "نخله" توقف کرد و چون برای نماز شب برخاست، تعدادی از جنیان که هفت تن از اهل نَصیبین بودند، نزد ایشان آمدند و به قرائت ایشان گوش دادند. آن حضرت سوره جن را قرائت فرمود و جنیان به او گوش می‌دادند تا آنکه آیه ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ﴾. نازل شد که درباره همین اجنه بود. بنا بر نقلی، این اجنه ایمان آوردند و نزد قوم خود بازگشتند و آنان را نیز انذار دادند. از این‌رو، حدود سیصد تن از جنیان بعداً خدمت رسول خدا (ص) آمدند و اسلام آوردند و آن حضرت با آنان نماز خواند و آن شب را "لیلة الجن" خوانده‌اند. رسول خدا (ص) پس از چند روز توقف در نخله، با استفاده از پناه مطعم بن عدی وارد مکه شد. البته برخی از محققان، در درستی بخش‌هایی از گزارش سفر رسول خدا (ص) به طائف، بازگشت ایشان به مکه و پذیرش پناه مطعم بن عدی، تردیدهایی مطرح کرده‌اند که جای بررسی دارد.

پس از بازگشت رسول خدا (ص) به مکه، اهل مکه بیش از پیش بر آن حضرت سخت گرفتند، تا جایی که هیچ امیدی به هدایت آنان باقی نمانده بود. از این‌رو، رسول خدا (ص) تصمیم گرفتند در زمان حج [نزد] قبایل عرب بروند و اسلام را بر آنان عرضه کنند. بنو عامر، کلب، بنوحنیفه و کنده، از جمله قبایلی بودند که آن حضرت آنان را به اسلام دعوت کرد، اما ایشان به این دعوت پاسخ مثبت ندادند. تنها مردی از بنو عامر، به نام بیحرة بن فراس به آن حضرت گفت: اگر ما با تو بیعت کنیم و تو بر مخالفانت پیروز شوی، آیا پس از خود، کار را به ما واگذار خواهی کرد؟ آن حضرت که پیش از این در "یوم الانذار" امام علی (ع) را به جانشینی معرفی کرده بود، فرمود: "این کار دست خداست و هر جا او بخواهد آن را قرار می‌دهد". آنان نیز نپذیرفتند، ولی هنگامی که نزد شیخ قبیله خود رفتند و ماجرا را نقل کردند، او با دست به سر خود زد و حقیقت داشتن دعوت رسول خدا (ص) را مورد تأیید قرار داد.

برنامه دیگر رسول خدا (ص) این بود که هرگاه می‌شنید افراد جدیدی که دارای آوازه یا شرافتی بودند وارد مکه شده‌اند، نزد آنان می‌رفت و پس از دعوتشان به خداپرستی، اسلام را بر آنان عرضه می‌کرد. سوید بن صامت و ابوالحیسر، از جمله این افراد بودند که به اسلام تمایل پیدا کردند، اما پس از بازگشت به مدینه، کشته شدند و اطرافیان گفتند آنان در حالی که مسلمان بودند، کشته شدند. به ظاهر بخشی از ناکامی آن حضرت در دعوت قبایل و افراد، به کارشکنی ابولهب مربوط می‌شد که پشت سر آن حضرت حرکت می‌کرد و چون ایشان قبایل را به اسلام فرا می‌خواند، ابولهب با سخنانی تحریک آمیز، آنان را از اینکه از دین خود دست بردارند، برحذر می‌داشت.

زمینه‌های هجرت به یثرب

دیدارها و گفتگوهای رسول خدا (ص) با قبایل و افراد گوناگون در موسم‌های حج، اگرچه چندان تأثیری در اسلام آوردن آنان نداشت، ولی دستاورد مهم آن، زمینه‌سازی برای اسلام آوردن یثربیان و سرانجام هجرت به یثرب بود. رسول خدا (ص) (در سال یازدهم) در محل عقبه در منا با شش تن از قبیله خزرج که از یثرب برای حج آمده بودند، دیدار و آنان را به اسلام دعوت کرد. آنها با توجه به آنکه از یهود درباره آخرین پیامبر مطالبی شنیده بودند، اسلام آوردند و اظهار امیدواری کردند با وجود آن حضرت، مشکلات اجتماعی اهل یثرب نیز سامان یابد و گفتند: ما اسلام را بر اهل یثرب عرضه می‌کنیم که اگر آنان بپذیرند و خداوند آنان را بر محور اسلام گرد آورد، هیچ کس از آن حضرت عزیزتر نخواهد بود. این افراد در حالی که اسلام آورده بودند، به یثرب بازگشتند و در میان قبیله خود از رسول خدا (ص) سخن گفتند و آنان را به اسلام دعوت کردند. آوازه اسلام در یثرب پیچید و خانه‌ای از انصار نبود مگر آنکه در آن از رسول خدا (ص) سخن می‌گفتند.

بیعت عقبه اول

در سال بعد (سال دوازده بعثت) باز در زمان حج رسول خدا (ص) با دوازده تن از اوس و خزرج در عقبه دیدار کرد و آنان با آن حضرت بیعت کردند. این بیعت که آن را "بیعة النساء" خواندند، مشتمل بر آن بود که آنان به خدا شرک نورزند، سرقت نکنند، مرتکب زنا نشوند، فرزندان را نکشند، تهمت نزنند و در کار نیک از رسول خدا (ص) نافرمانی نکنند. رسول خدا (ص) نیز به آنان فرمود: "اگر به پیمان خود وفا کنید، بهشت از آن شما خواهد بود؛ وگرنه، کار شما با خداست؛ اگر خواست شما را می‌بخشد و اگر خواهد عذابتان می‌کند". این بیعت را بیعت عقبه اول نیز گفته‌اند.

هنگام بازگشت اهل یثرب، رسول خدا (ص) مصعب بن عمیر را که قاری قرآن بود، همراه آنان فرستاد تا به آنان قرآن، اسلام و فقه بیاموزد. منزل مصعب در یثرب در خانه اسعد بن زراره بود. مصعب بن عمیر، امام جماعت مسلمانان یثرب نیز بود بدان سبب که برخی از اوس و خزرج، دوست نداشتند کسی از خودشان امام جماعت آنان باشد. برخی منابع، برخلاف مشهور، نخستین دیدار رسول خدا (ص) با شش تن از یثربیان را بیعت عقبه اول و این دیدار با دوازده تن را بیعت عقبه دوم شمرده‌اند.

بیعت عقبه دوم

در سال سیزدهم هنگام موسم حج، در حالی که اسلام در یثرب منتشر شده بود، مسلمانان همراه با پانصد نفر از حجاج کاروان اوس و خزرج که مشرک بودند، برای حج و دیدار با رسول خدا (ص) حرکت کردند. آنان چون به مکه رسیدند، خدمت رسول خدا (ص) آمدند و آن حضرت با آنان در ایام تشریق در منی وعده دیدار گذاشت و به آنان فرمود به گونه‌ای حاضر شوند که که کسی متوجه‌شان نشود. آنها در موعد مقرر آمدند و دیدند عباس، عموی رسول خدا (ص) که هنوز مسلمان نشده بود نیز حضور دارد. در این دیدار نخست عباس سخن گفت که درباره برادرزاده‌اش، رسول خدا (ص) به اهل یثرب سفارش‌هایی کرد و آنان را از اینکه رسول خدا (ص) را تنها بگذارند و از ایشان حمایت نکنند، برحذر داشت. سپس رسول خدا (ص) پس از تلاوت قرآن و دعوت به خداوند و تشویق به اسلام، فرمود: "من با شما بیعت می‌کنم بر اساس آنکه همچنان که از خانواده و فرزندان خود دفاع می‌کنید، از من نیز دفاع کنید". پس از آنکه انصار این شرط را پذیرفتند و به طور کامل اظهار وفاداری کردند، آن حضرت فرمود: "دوازده نفر از میان خودتان برگزینید تا به عنوان نقیب و بزرگ قوم خود باشند". نُه تن از خزرج و سه تن از اوس انتخاب شدند و رسول خدا (ص) به آنان فرمود: "شما همچون حواریون حضرت عیسی (ع)، کفیل قوم خود هستید و من نیز کفیل قوم خود هستم". هنگام بیعت خزرجیان، عباس بن عبادة بن نضله انصاری از خزرجیان اعتراف گرفت که آنان باید با هرکس که با رسول خدا (ص) در جنگ باشد، بجنگد و اگر با پیش آمدن مصیبت یا از دست دادن بزرگانشان، رسول خدا (ص) را تسلیم می‌کنند، بدانند که نتیجه آن خواری دنیا و آخرت است و اگر به پیمان خود با آن حضرت وفادار باشند، خیر دنیا و آخرت برای آنان خواهد بود آنها نیز بر این اساس با آن حضرت دست بیعت دادند.

صبح روز بعد قریش که از ماجرا باخبر شدند، نزد اهل یثرب آمدند و از بیعت آنان پرسیدند، ولی مشرکان اهل یثرب چون از ماجرا بی‌خبر بودند، انکار کردند و قریش بازگشتند. پس از آن، قریش متوجه شدند که بیعت صورت گرفته است. از این‌رو، انصار را تعقیب کردند، ولی جز بر دو نفر دست نیافتند؛ یکی سعد بن عباده و دیگری منذر بن عمرو که منذر بن عمرو فرار کرد و سعد گرفتار شد. سعد را به مکه بردند که با پناه دادن جبیر بن مطعم به او، از دست قریش نجات یافت.

در بیعت عقبه دوم افزون بر شروط بیعت عقبه اول، مفاد دیگری همچون حرف شنوی و اطاعت از رسول خدا (ص) در هر شرایطی، حق‌گویی در همه جا و نهراسیدن در راه خدا از سرزنش سرزنش کنندگان وجود داشت که مهم‌ترین این مفاد، عدم درگیری بر سر جانشینی رسول خدا (ص) با اهل آن و بیعت بر جنگ و دفاع از رسول خدا (ص) بود. از این‌رو، آن را "بیعة الحرب" نیز گفتند؛ چنان که آن را "عقبة الاخیره" یا "عقبة الآخره" هم خوانده‌اند.

بیشتر منابع، تعداد شرکت کنندگان در بیعت عقبه دوم را ۷۳ مرد و دو زن آورده‌اند. اما هفتاد تن یا هفتاد مرد و دو زن نیز گفته شده است. ابن جوزی با آنکه تعداد شرکت کنندگان در عقبه دوم را ۷۲ نفر دانسته، ولی نام ۹۱ تن را آورده است که احتمال مشترک بودن یا اشتباه در برخی نام‌ها وجود دارد، نیز می‌توان احتمال داد که "تسعون" به "سبعون" تصحیف شده و در حقیقت همان نود صحیح باشد، اما به هر حال این تعداد با دیگر منابع که هفتاد گفته‌اند، سازگار نیست. زمان وقوع دیدارهای رسول خدا (ص) با انصار و بیعت‌های عقبه، در منابع مشخص نشده است، اما با توجه به آنکه رسول خدا (ص) حدود دو ماه پس از بیعت عقبه دوم به مدینه هجرت کرد و نیز بیشتر منابع، مدت زمان دعوت رسول خدا (ص) را در مکه سیزده سال آورده‌اند، باید زمان بیعت عقبه دوم را در موسم حج سال آخر حضور آن حضرت در مکه، یعنی سال سیزدهم بعثت دانست و چون عقبه اول سال قبل از آن بوده است، پس در سال دوازدهم بعثت و دیدار با اهل یثرب نیز چون یک سال قبل از آن بوده، در سال یازدهم بعثت روی داده است. شرکت در بیعت عقبه، برای شرکت کنندگان در آن افتخار و در برخی موارد امتیاز به شمار آمد؛ به طوری که آنان را با عنوان "عَقَبیون" و "اجماع أهل اثر" شناخته و از بسیاری از آنان با تعبیر "عَقَبی" یاد کرده‌اند.

هجرت مسلمانان به یثرب

پس از بازگشت بیعت کنندگان در عقبه، رسول خدا (ص) اطمینان یافت که خداوند برای ایشان قومی قرار داده است که دارای نیرو و فنون جنگ هستند. از سوی دیگر، مشرکان نیز که دریافتند مسلمانان از مکه خواهند رفت، بر مشکلات آنان افزودند و بر یاران رسول خدا (ص) سخت گرفتند و بیش از پیش آنان را مورد دشنام و آزار قرار دادند. از این‌رو، اصحاب رسول خدا (ص) از ایشان اجازه گرفتند از مکه هجرت کنند. آن حضرت فرمود: "من در خواب محل هجرت شما را دیده‌ام" و پس از چند روز شادمان به آنان فرمود: "محل هجرت شما یثرب است هر کس می‌خواهد هجرت کند، به آنجا برود". نخستین هجرت کننده، ابوسلمة بن عبدالاسد بود که همراه با همسرش به مدینه هجرت کرد. سپس اصحاب رسول خدا (ص) گروه گروه به مدینه هجرت کردند و بر انصار وارد شدند و انصار آنان را پناه دادند و یاری کردند. هنگام هجرت مسلمانان، قریش بر آنان سخت گرفتند و به مقابله با ایشان پرداختند و بر جوانان مسلمان خشمگین بودند اما مسلمانان همگی به مدینه هجرت کردند و جز رسول خدا (ص)، امام علی (ع)، ابوبکر و کسانی که زندانی، بیمار یا ناتوان از هجرت بودند، کسی در مکه باقی نماند.

بنا بر نقلی دیگر، پس از نزول آیه: ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّه﴾ و بیعت انصار با رسول خدا (ص)، آن حضرت به یاران خود و مسلمانانی که در مکه بودند، دستور داد به مدینه هجرت کنند و خود منتظر ماند تا پروردگار به ایشان اجازه خروج از مکه بدهد. بر اساس تفسیری از آیه ﴿وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا﴾. هجرت بر مسلمانان واجب بود و وجوب آن تا زمان فتح مکه ادامه داشت و پس از فتح مکه نسخ شد. به علاوه آنکه هجرت به مدینه، برای مهاجران امتیاز به شمار می‌آمد و آنان را به گروهی ممتاز تبدیل کرده بود تا جایی که با عنوان «مهاجرین» از آنان یاده کرده‌اند. از این رو، رسول خدا (ص) فرمود: "پس از فتح، هجرت نیست" که سبب شد این امتیاز، شامل حال کسانی نشود که پس از فتح مکه به مدینه رفته بودند.

هجرت رسول خدا (ص) به یثرب

هنگامی که قریش دید اصحاب رسول خدا (ص)، خانواده و کودکان خود را به یثرب می‌برند و حضرت، یاران و پایگاهی در سرزمینی دیگر یافته است، احساس خطر کردند و دانستند آن حضرت به جنگ با آنان بر می‌خیزد. از این‌رو، در دارالندوه (خانه قصی بن کلاب که قریش کاری انجام نمی‌دادند مگر آنکه در آنجا تصویب می‌شد) گرد آمدند و به دنبال چاره بودند. آنان پس از مشورت‌های مفصل، سرانجام تصمیم گرفتند از هر قبیله‌ای یک جوان را برگزینند تا شبانه به خانه رسول خدا (ص) حمله کنند و آن حضرت را به قتل رسانند تا بدین وسیله، فرد یا قبیله مشخصی متهم به قتل آن حضرت نشود و آیه ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾ نیز به این موضوع اشاره کرده است. رسول خدا (ص) از راه وحی از ماجرا آگاه شد و امام علی (ع) را از موضوع باخبر ساخت و از ایشان خواست آن شب در بستر آن حضرت بخوابد. امام علی (ع) چون دید با این ایثار خود سبب سالم ماندن رسول خدا (ص) می‌شود، با جان و دل پذیرفت و خوشنود شد و سجده شکر به جا آورد. درباره این ایثار امام علی (ع) آیة ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾. نازل شده است و از این شب با عنوان "لیلة المبیت" یاد کرده و آن را فضیلت مهمی برای امام علی (ع) دانسته‌اند و خداوند به این ایثار آن حضرت بر ملائکه مباهات کرد رسول خدا (ص) با آنکه منزل ایشان را محاصره کرده بودند، شبانه از مکه خارج شد و به غار "ثور" رفت. آن حضرت هنگام خروج از خانه، آیاتی از سوره "یس" تلاوت فرمود و باعث شد مشرکان متوجه خروجش نشوند.

قریش وارد خانه رسول خدا (ص) شدند و چون امام علی (ع) به جای رسول خدا (ص) دیدند، برآشفتند. آنان به سرعت به تعقیب رسول خدا (ص) پرداختند و رد پای آن حضرت را تا در غار ثور دنبال کردند، اما با معجزاتی که صورت گرفت، به رسول خدا (ص) دست نیافتند. ابوبکر که همراه رسول خدا (ص) در غار ثور بود، چون مشرکان را بر در غار دید، ترسید، اما آن حضرت وی را دلداری داد و آیه ﴿إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا﴾. در این باره نازل شده است

رسول خدا (ص) پس از سه روز، در شب دوشنبه چهارم ربیع الاول از غار ثور خارج شد و به سمت مدینه حرکت کرد. البته بیشتر منابع، روز ورود آن حضرت را به مدینه، دوازدهم ربیع الاول آورده‌اند، اما در این باره نیز اختلاف وجود دارد. آن حضرت به امام علی (ع) مأموریت داده بود اموال و سپرده‌هایی را که مردم نزد رسول خدا (ص) به امانت گذاشته بودند، به آنان برگرداند و سپس فاطمه همراه با فواطم، یعنی مادرش، فاطمه بنت اسد، حضرت فاطمه (س) و فاطمه دختر زبیر بن عبدالمطلب به مدینه هجرت کند. این مأموریت یافتن امام علی (ع) نیز از فضیلت‌های آن، حضرت به شمار آمده است.

قریش برای یابنده رسول خدا (ص) صد شتر جایزه قرار دادند. پس از حرکت رسول خدا (ص) از غار ثور به سوی یثرب، بنا بر قول مشهورتر، سراقة بن مالک بن جعشم مدلجی آن حضرت را تعقیب کرد، ولی هنگامی که به ایشان نزدیک شد، آن حضرت دعا فرمود که خدا او را از شر سراقه خلاص کند و باعث شد دست و پای اسب سراقه تا شکم در زمین فرو رود. سراقه چون چنین دید گفت: ای محمد! می‌دانم این کار توست، از خدا بخواه اسب مرا رها کند تا من دیگران را که در تعقیب شمایند برگردانم. رسول خدا (ص) دعا کرد و اسب سراقه رها شد. سراقه به مکه بازگشت و داستان خود را به قریش گفت، اما آنان گفتند دروغ می‌گویی و ابوجهل بیش از همه او را تکذیب کرد.

رسول خدا (ص) در بین راه مدینه، به خیمه ام معبد، زنی از قبیله خزاعه رسید و از او خواست خرما یا گوشت به ایشان بفروشد، ام معبد قسم یاد کرد که چیزی ندارد. در آنجا بزی ماده بود. رسول خدا (ص) پرسید: این بز چیست؟ أم معبد گفت: او به سبب ضعیف بودن، از گوسفندان جامانده است. آن حضرت پرسید: آیا شیر دارد؟ ام معبد گفت: ناتوان‌تر از آن است که شیر داشته باشد. رسول خدا (ص) فرمود: اجازه می‌دهی آن را بدوشم؟ گفت آری، پدر و مادرم به فدایت، اگر شیر در آن می‌بینی بدوش. آن حضرت نام خدا را برد و برای برکت یافتن آن بز دعا کرد و بز، شیر فراوانی یافت، چندان که همگان از شیر آن نوشیدند و سیراب شدند. آن حضرت ظرف شیری هم برای أم معبد گذاشت به اتفاق همراهان سوی مدینه رهسپار شدند. چیزی نگذشت که ابومعبد، همسر أم معبد بازگشت و چون شیر را دید تعجب کرد و از ام معبد در این باره پرسید. چون ام معبد ماجرا را بازگفت، گفت: گمان می‌کنم او همان پیامبر قریش است که در جستجوی او هستند. ویژگی‌های او را برایم بازگو. أم معبد ویژگی‌های آن حضرت را بیان کرد و همسرش گفت: به خدا سوگند او همان پیامبر قریش است که درباره او چیزهایی به ما گفته‌اند. اگر او را می‌دیدم، از او می‌خواستم که همراهش باشم و اگر راهی برای این کار بیابم، چنین خواهم کرد. این خبر ابومعبد، از مهم‌ترین اخبار مربوط به ویژگی‌های ظاهری و شمایل رسول خدا (ص) است.

منابع

1. خانجانی، قاسم، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
2. عاملی، سید جعفر مرتضی، سیرت جاودانه ج۱
3. محمدی، داداش‌نژاد، حسینیان، تاریخ اسلام ج۱