(۱۰۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۹ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱:
خط ۱:
{{ویرایش غیرنهایی}}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[اصلاح در لغت]] - [[اصلاح در قرآن]] - [[اصلاح در معارف و سیره علوی]] - [[اصلاح در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[اصلاح در فقه اسلامی]] - [[اصلاح در فقه سیاسی]] - [[اصلاح در سیره معصوم]] - [[اصلاح در معارف و سیره حسینی]]| پرسش مرتبط = }}
{{امامت}}
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[اصلاح در قرآن]] | [[اصلاح در حدیث]] | [[اصلاح در نهج البلاغه]] | [[اصلاح در معارف دعا و زیارات]] | [[اصلاح در کلام اسلامی]] | [[اصلاح در اخلاق اسلامی]] | [[اصلاح در عرفان اسلامی]] </div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[اصلاح (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
'''اصلاح:''' برطرف کردن [[فساد]] و [[تباهی]] از شی‌ء و ایجاد [[سلامت]] و بهبودی در آن
'''اصلاح''' نقطه مقابل [[افساد]] به معنای به صلاح آوردن، بهبودی بخشیدن، [[آشتی]] دادن و ... آمده است. این واژه و مشتقات آن در آیات قرآن زیاد به کار رفته است که در معانی: [[مصالحه]] و [[گذشت]]؛ رفع [[نزاع]] بین دو نفر یا اصلاح میان [[انسان‌ها]]؛ رفع اختلافات خانوادگی؛ [[احسان به والدین]] و ... می‌توان دسته‌بندی کرد. همچنین اصلاح در رابطه [[انسان]] با [[خدا]] و با انسان‌های دیگر و با طبیعت تعریف می‌شود.
==واژه‌شناسی لغوی==
== معناشناسی ==
*اصلاح مصدر [[باب ]][[افعال]] از ریشه "ص ل ح" و نقطه مقابل [[افساد]]<ref>الصحاح، ج ۱، ص ۳۸۴، «صلح».</ref> است و در منابع واژه‌نگاری [[فارسی]]<ref>لغت‌نامه، ج ۲، ص ۲۳۹۱؛ فرهنگ فارسی، ج ۱، ص ۲۹۳، «اصلاح».</ref> و [[عربی]]<ref>لسان العرب، ج ۷، ص ۳۸۴؛ ترتیب العین، ص ۴۵۳ ۴۵۴، «صلح».</ref> به معنای به [[صلاح]] آوردن، بهبودی بخشیدن، تعمیر کردن، [[آشتی]] دادن، نیکویی کردن و آراستن و سامان دادن آمده است. معنای مشترک در همه مشتقات این واژه، [[سلامت]] از [[فساد]] است که شامل [[سلامت]] در ذات<ref>ترتیب العین، ص ۴۵۴، «صلح».</ref>، نظر و عمل<ref>لسان العرب، ج۷، ص۳۸۴؛ التحقیق، ج ۶، ص۲۶۵، «صلح».</ref> می‌گردد.
{{اصلی|اصلاح در لغت}}
*اصلاح گاه به اقامه و برپاداشتن چیزی پس از [[فساد]] و خرابی<ref>لسان العرب، ج ۷، ص ۳۸۴؛ اقرب الموارد، ج ۳، ص ۲۷۲؛ تاج العروس، ج ۴، ص ۱۲۵، «صلح».</ref> و گاه به بازگشت به حالت [[اعتدال]] حاصل می‌شود<ref>مفردات، ص ۶۳۶، «فسد».</ref>.
«[[اصلاح]]» نقطه مقابل [[افساد]]<ref>الصحاح، ج ۱، ص ۳۸۴، «صلح».</ref> است و در منابع واژه‌نگاری فارسی<ref>لغت‌نامه، ج ۲، ص ۲۳۹۱؛ فرهنگ فارسی، ج ۱، ص ۲۹۳، «[[اصلاح]]».</ref> و عربی<ref> ابن‌منظور، لسان العرب، ج۲، ص۵۱۶؛ شرتونی، سعید، اقرب الموارد. ماده صلح؛ زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، ماده صلح؛ ترتیب العین، ص ۴۵۳ ۴۵۴، «صلح».</ref> به معنای به [[صلاح]] آوردن، بهبودی بخشیدن، تعمیر کردن، [[آشتی]] دادن، نیکویی کردن و آراستن و سامان دادن آمده است. معنای مشترک در همه مشتقات این واژه، [[سلامت]] از [[فساد]] است که شامل [[سلامت]] در ذات<ref>ترتیب العین، ص ۴۵۴، «صلح».</ref>، نظر و عمل<ref>لسان العرب، ج۷، ص۳۸۴؛ التحقیق، ج ۶، ص۲۶۵، «صلح».</ref> می‌گردد<ref>[[حمید رضا قنبری‌نژاد اصفهانی|قنبری‌نژاد اصفهانی، حمید رضا]]، [[اصلاحات از منظر امام حسین (مقاله)|مقاله «اصلاحات از منظر امام حسین»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۱۰ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۰]] ص ۱۶؛ [[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳]].</ref>.
*واژه [[انگلیسی]] Reform بیشتر با رویکرد [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] به معنای درست کردن، [[آشتی]]، تعمیر و... به کار می‌رود<ref>فرهنگ معاصر، ص ۳۷۸.</ref>.
==اصلاح در[[قرآن]]==
== نگرش قرآنی ==
*واژه اصلاح و دیگر مشتقات ماده [[صلح]] از جمله [[صلاح]]، [[صالح]]، [[مصلح]] و صُلح، نزدیک به ۸۰ بار در [[قرآن]] به کار رفته که گاه در برابر [[فساد]]{{متن قرآن|وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا...}}<ref> «و در زمین پس از سامان یافتن آن تباهی نورزید...» سوره اعراف، آیه ۵۶.</ref>؛ {{متن قرآن|...وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«...و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref>؛ {{متن قرآن|...إِنَّ اللَّهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«...همانا خداوند کار تبهکاران را به سامان نمی‌آورد» سوره یونس، آیه ۸۱.</ref>
{{اصلی|اصلاح در قرآن}}
*و گاه در برابر سوء<ref>{{متن قرآن|وَمَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِيءُ قَلِيلًا مَا تَتَذَكَّرُونَ}}</ref>«و نابینا با بینا برابر نیست و (نیز) مؤمنان نکوکار با بدکاران برابر نیستند؛ اندک پند می‌پذیرید» سوره غافر، آیه ۵۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِي كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«و بی‌گمان از گناهان آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند، درمی‌گذریم و بهتر از آنچه انجام می‌دادند به آنها پاداش خواهیم داد» سوره عنکبوت، آیه ۷.</ref>؛ {{متن قرآن|وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و دیگرانی هستند که به گناه خویش اعتراف دارند؛ کردار پسندیده‌ای را با کار ناپسندی دیگر آمیخته‌اند باشد که خداوند از آنان در گذرد که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۰۲.</ref> آمده است.
واژه اصلاح و دیگر مشتقات ماده [[صلح]] از جمله [[صلاح]]، [[صالح]]، [[مصلح]] و صُلح، نزدیک به ۸۰ بار در [[قرآن]] به کار رفته که گاه در برابر [[فساد]]: {{متن قرآن|وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا...}}<ref> «و در زمین پس از سامان یافتن آن تباهی نورزید...» سوره اعراف، آیه ۵۶.</ref> و گاه در برابر سوء<ref>{{متن قرآن|وَمَا يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِيءُ قَلِيلًا مَا تَتَذَكَّرُونَ}}</ref>«و نابینا با بینا برابر نیست و (نیز) مؤمنان نکوکار با بدکاران برابر نیستند؛ اندک پند می‌پذیرید» سوره غافر، آیه ۵۸.</ref> آمده است. این مجموعه موارد را می‌توان در یک دسته‌بندی موضوعی چنین برشمرد:
*این مجموعه موارد را می‌توان در یک دسته‌بندی موضوعی چنین برشمرد: [[مصالحه]] و [[گذشت]]{{متن قرآن|وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ}}<ref> «و اگر زنی از کناره‌گیری یا رویگردانی شویش بیم دارد بر آن دو گناهی نیست که میان خود به سازشی شایسته برسند و سازش نیکوتر است...» سوره نساء، آیه ۱۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref>،
# [[مصالحه]] و [[گذشت]]: {{متن قرآن|وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ}}<ref>«و اگر زنی از کناره‌گیری یا رویگردانی شویش بیم دارد بر آن دو گناهی نیست که میان خود به سازشی شایسته برسند و سازش نیکوتر است...» سوره نساء، آیه ۱۲۸.</ref>،
*رفع [[نزاع]] بین دو نفر یا اصلاح میان [[انسان‌ها]]{{متن قرآن|وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref> «(نام) خداوند را دستاویزی برای سوگندهای خویش قرار ندهید تا (با آن) از نکوکاری و پرهیزگاری و اصلاح میان مردم شانه خالی کنید و خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۴.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا}}<ref>«و اگر از ناسازگاری آنان نگرانید، چنانچه در پی اصلاح باشند داوری از خویشان مرد و داوری از خویشان زن برانگیزید تا خداوند میان آن دو آشتی برقرار کند که خداوند دانایی آگاه است» سوره نساء، آیه ۳۵.</ref>؛ {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ...}}<ref>«در بسیاری از گفت‌وگوهای زیرگوشی آنان خیری نیست مگر کسی به صدقه یا نکوکاری یا اصلاحی میان مردم فرمان دهد...» سوره نساء، آیه ۱۱۴.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید پس اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم کرد با آن کس که ستم می‌کند جنگ کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و چون بازگشت، میان آن دو با دادگری آشتی دهید و دادگری ورزید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۹-۱۰.</ref><ref>مفردات، ص ۴۸۹ ۴۹۰؛ مجمع البحرین، ج ۲، ص ۶۲۴، «صلح»؛ التبیان، ج ۳، ص ۱۹۲.</ref>،
# رفع [[نزاع]] بین دو نفر یا اصلاح میان [[انسان‌ها]]: {{متن قرآن|وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref> «(نام) خداوند را دستاویزی برای سوگندهای خویش قرار ندهید تا (با آن) از نکوکاری و پرهیزگاری و اصلاح میان مردم شانه خالی کنید و خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۴.</ref>،
*[[رفع اختلافات]] [[خانوادگی]]{{متن قرآن|...وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا...}}<ref> «...و اگر شوهرانشان سر آشتی دارند به باز آوردن آنان در این حال سزاوارترند...» سوره بقره، آیه ۲۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|...وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}<ref>«...و برای من، در دودمانم شایستگی نه که من به سوی تو بازگشته‌ام و من از فرمانبردارانم» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref>؛
# [[رفع اختلافات]] [[خانوادگی]]: {{متن قرآن|...وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا...}}<ref> «...و اگر شوهرانشان سر آشتی دارند به باز آوردن آنان در این حال سزاوارترند...» سوره بقره، آیه ۲۲۸.</ref>،
*[[جوان]] ساختن پیر و رفع نازایی{{متن قرآن|فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ...}}<ref> «آنگاه او را پاسخ گفتیم و یحیی را به او بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته گرداندیم...» سوره انبیاء، آیه ۹۰.</ref><ref>التحقیق، ج ۶، ص ۲۶۵ ۲۶۶، «صلح»؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۱۶.</ref>،
# [[جوان]] ساختن پیر و رفع نازایی: {{متن قرآن|فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ...}}<ref> «آنگاه او را پاسخ گفتیم و یحیی را به او بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته گرداندیم...» سوره انبیاء، آیه ۹۰.</ref>.<ref>التحقیق، ج ۶، ص ۲۶۵ ۲۶۶، «صلح»؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۱۶.</ref>،
*[[احسان]] به [[والدین]]{{متن قرآن|وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}<ref> «و به آدمی سپرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را به دشواری آبستن بوده و به دشواری زاده است- و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است- تا چون به رشد کامل رسد و چهل ساله شود بگوید: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتت را که به من و پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و برای من، در دودمانم شایستگی نه که من به سوی تو بازگشته‌ام و من از فرمانبردارانم» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref><ref>المیزان، ج ۱۸، ص ۲۰۱.</ref>،
# [[احسان]] به والدین: {{متن قرآن|وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا حَتَّى إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و به آدمی سپرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را به دشواری آبستن بوده و به دشواری زاده است- و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است- تا چون به رشد کامل رسد و چهل ساله شود بگوید: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتت را که به من و پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و برای من، در دودمانم شایستگی نه که من به سوی تو بازگشته‌ام و من از فرمانبردارانم» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref>.<ref>المیزان، ج ۱۸، ص ۲۰۱.</ref>،
*[[توبه]] و جبران گذشته{{متن قرآن|كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref> «...پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴.</ref>؛ {{متن قرآن|فَمَنْ تَابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَأَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و هر کس پس از ستم کردن خویش توبه کند و به راه آید بی‌گمان خداوند توبه او را می‌پذیرد که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref>«جز کسانی که توبه کردند و به اصلاح (کار خود) پرداختند و (پوشیده‌ها را) روشن بیان داشتند، که آنان را می‌آمرزم و من توبه‌پذیر بخشاینده‌ام» سوره بقره، آیه ۱۶۰.</ref>؛ {{متن قرآن|وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و از میان شما آن دو تن (زن و مرد) را که آن (زنا) را انجام می‌دهند بیازارید و اگر توبه کنند و به راه آیند از ایشان دست باز دارید که بی‌گمان خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۶.</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«مگر آنان که توبه کنند و به راه آیند و به خداوند توسّل جویند و دینشان را برای خداوند، ناب گردانند؛ که اینان با مؤمنان (همراه) اند و زودا که خداوند به مؤمنان پاداشی سترگ بخشد» سوره نساء، آیه ۱۴۶.</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۵.</ref>؛ {{متن قرآن|...فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«...آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref>؛ {{متن قرآن|اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ}}<ref>«یوسف را بکشید یا به سرزمینی (دور) بیفکنید تا پدرتان تنها به شما روی آورد و پس از آن (خطا) گروهی شایسته باشید» سوره یوسف، آیه ۹.</ref>،
# [[توبه]] و جبران گذشته: {{متن قرآن|كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref> «...پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴.</ref>،
*[[تقوا]] و انجام دادن [[عمل صالح]]{{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ إِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref> «ای فرزندان آدم! چون فرستادگانی از خودتان- که آیات مرا بر شما می‌خوانند- نزدتان آیند (به آنان ایمان آورید و پروا پیشه کنید) آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ}}<ref>«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ}}<ref>«و چون به ایشان گفته شود در زمین تباهی نورزید می‌گویند جز این نیست که ما مصلحیم» سوره بقره، آیه ۱۱.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۴، ص ۶۴۱.</ref>،
# [[تقوا]] و انجام دادن [[عمل صالح]]: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ إِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref> «ای فرزندان آدم! چون فرستادگانی از خودتان- که آیات مرا بر شما می‌خوانند- نزدتان آیند (به آنان ایمان آورید و پروا پیشه کنید) آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref>،
*[[امر به معروف و نهی از منکر]]{{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَرَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref> «گفت: ای قوم من! به من بگویید که اگر برهانی از پروردگار خود داشته باشم و او نیز از نزد خویش به من روزی نیکویی ارزانی داشته باشد (شما چه خواهید کرد؟) و من در آنچه شما را از آن باز می‌دارم نمی‌خواهم با شما مخالفت کنم، تا آنجا که می‌توانم جز اصلاح نظری ندارم و توفیق من جز با خداوند نیست، بر او توکل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره هود، آیه ۸۸.</ref><ref>تفسیر المنار، ج ۱۲، ص ۱۴۵.</ref>
# [[امر به معروف و نهی از منکر]]: {{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ أَرَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَرَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref> «گفت: ای قوم من! به من بگویید که اگر برهانی از پروردگار خود داشته باشم و او نیز از نزد خویش به من روزی نیکویی ارزانی داشته باشد (شما چه خواهید کرد؟) و من در آنچه شما را از آن باز می‌دارم نمی‌خواهم با شما مخالفت کنم، تا آنجا که می‌توانم جز اصلاح نظری ندارم و توفیق من جز با خداوند نیست، بر او توکل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره هود، آیه ۸۸.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج ۱۲، ص ۱۴۵.</ref>
*و [[قبولی اعمال]]{{متن قرآن|يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا}}<ref> «تا کردارهایتان را شایسته گرداند و گناهانتان را بیامرزد و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۱.</ref><ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص۵۸۴؛ الصافی، ج۴، ص ۲۰۶؛ تفسیر الجلالین، ص ۴۳۰.</ref>.
# قبولی اعمال: {{متن قرآن|يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا}}<ref> «تا کردارهایتان را شایسته گرداند و گناهانتان را بیامرزد و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۱.</ref>.<ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص۵۸۴؛ الصافی، ج۴، ص ۲۰۶؛ تفسیر الجلالین، ص ۴۳۰.</ref>.<ref>[[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳]].</ref>
==[[حوزه]] معنایی اصلاح==
== اقسام و گونه‌ها ==
*در نگاهی کلی، اصلاح در [[قرآن]] گاه به [[خداوند]] نسبت داده شده است: {{متن قرآن|وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ}}<ref>«و حالشان را نیکو گردانید» سوره محمد، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«همانا خداوند کار تبهکاران را به سامان نمی‌آورد» سوره یونس، آیه ۸۱.</ref>، {{متن قرآن|يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«تا کردارهایتان را شایسته گرداند» سوره احزاب، آیه ۷۱.</ref>
=== به لحاظ حوزه اصلاح ===
*و گاهی به [[بندگان]] نسبت داده شده که بیشترین کاربرد آن در [[قرآن]] از این قسم است{{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref> «جز کسانی که توبه کردند و به اصلاح (کار خود) پرداختند و (پوشیده‌ها را) روشن بیان داشتند، که آنان را می‌آمرزم و من توبه‌پذیر بخشاینده‌ام» سوره بقره، آیه ۱۶۰.</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۸۹.</ref>؛ {{متن قرآن|ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«سپس بی‌گمان پروردگارت نسبت به کسانی که از سر نادانی کار بد انجام داده‌اند آنگاه پس از آن توبه کرده و به راه آمده‌اند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۱۱۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۸۹.</ref>.
کاربردهای اصلاح را - به لحاظ حوزه اجرایی این فرایند - می‌توان در سه ردۀ رابطه [[انسان]] با [[خدا]]، انسان‌های دیگر و [[جهان]] [[طبیعت]] دسته‌بندی کرد:
*در مواردی که اصلاح از طرف خداست به معنای بهتر کردن وضع [[زندگی]] یا [[قبولی اعمال]] است. {{متن قرآن|وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ}}<ref>«و حالشان را نیکو گردانید» سوره محمد، آیه ۲.</ref> یعنی دنیای آنان را یا [[دین]] و دنیای آنان را بهبود بخشید تا در [[دنیا]] بر دشمنانشان [[پیروز]] شده و در [[آخرت]] وارد [[بهشت]] گردند<ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۱۴۶.</ref>؛ اما اصلاح از طرف [[بندگان]] به معنای ادای [[تکلیف]] است و این [[تکلیف]] در هر موقعیتی مصداق خاصی می‌یابد.
==== نخست: اصلاح فردی ====
*اگر اصلاح را همراه با ریشه آن "[[صلاح]]" در نظر بگیریم با بسیاری از مفاهیم دیگر [[قرآنی]] مانند [[احسان]]، [[فلاح]]، خیر و [[برّ]]، و مفاهیم متضاد با آنها همانند [[فساد]] و [[سیئه]] رابطه بسیار نزدیکی خواهد یافت.
===== اصلاح رابطه [[انسان]] با خود =====
{{اصلی|اصلاح نفس}}
در [[جهان‌بینی اسلامی]] [[انسان]] و هستی بدون [[هدف]] [[آفریده]] نشده است<ref>{{متن قرآن|أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ}} «آیا پنداشته‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و شما به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۵.</ref> و انسان به عنوان عصاره [[خلقت]]<ref>صحیفه امام، ج۱۴، ص۷.</ref> و [[خلیفه خدا]] در روی [[زمین]] دارای هدف والایی است که از آن به «[[قرب]] إلی [[الله]]» یاد می‌شود. [[قربی]] که امری وجودی است و به معنای نزدیکی وجودی انسان به کمال مطلق می‌باشد. به هر مقدار که انسان واجد [[صفات پسندیده]] گردد به کمال مطلق که همه صفات کمالیه را به نحو اطلاق دارا می‌باشد نزدیک‌تر خواهد بود. این نزدیکی بدون تهذیب نفس و تزکیۀ [[باطن]] و تخلق به اخلاق الهی غیرممکن خواهد بود؛ لذا تهذیب نفس و تخلق به اخلاق الهی مقصد همه مکتب‌های [[توحیدی]] است<ref>صحیفه امام، ج۷، ص۵۳۱.</ref> و مقصد [[قرآن]] به عنوان آخرین و کامل‌ترین [[کتاب آسمانی]] چیزی جز تصفیه [[عقول]] و [[تزکیه نفس]] برای رسیدن به [[قرب به خداوند]] و کلمه [[توحید]] نیست<ref>امام خمینی، کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۱۱.</ref>.
==اصلاح و [[احسان]]==
در نظام اخلاقی اسلام پرورش و تهذیب نفس و تخلق به [[اخلاق فاضله]] قبل از [[آموزش]] است و اگر هم قبل نباشد، همراه آموزش است و رتبه آن مقدم بر آموزش می‌باشد<ref>صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۹۲.</ref>. تمام مسائلی که در [[اسلام]] وجود دارد حتی مسائل سیاسی‌اش، مسائل تهذیبی است و برای تطهیر [[انسان]] و تخلق او به اخلاق الهی است. به همین دلیل است که در [[قرآن کریم]] مسأله [[تهذیب نفس]] و [[تزکیه]] آن از همه ابواب دیگر زیادتر و بیشتر است. [[خداوند]] در [[قرآن مجید]] بعد از هفت قسم می‌فرماید: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا}}<ref>«بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه ۹-۱۰.</ref>.<ref>[[سید محسن سادات کیائی|سادات کیائی، سید محسن]]، [[نظام اخلاق اسلامی - سادات کیائی (مقاله)| مقاله «نظام اخلاق اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۳۲۸.</ref>
*این دو واژه افزون بر اشتراک معنایی در مواردی، دارای کاربردهای ویژه‌ای نیز هستند. مفهوم [[صلاح]] گاه در برابر سوء به‌کار می‌رود و یکی از معانی [[احسان]] نیز در مقابل اسائه است<ref>لسان العرب، ج ۳، ص ۱۷۹ ۱۸۰؛ القاموس المحیط، ج ۲، ص ۱۵۶۴، «حسن».</ref>.
*اصلاح به معنای بهبودی بخشیدن [[روابط اجتماعی]] می‌آید و [[احسان]] نیز به معنای [[نیکی]] کردن به دیگران است<ref>الصحاح، ج ۵، ص ۲۰۹۹؛ المصباح، ص ۱۳۶؛ لسان العرب، ج ۳، ص ۱۷۹، «حسن».</ref>، جز آنکه [[احسان]] به معنای مطلق "کار [[نیکو]] کردن" می‌آید: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن فرمان می‌دهد» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>، در حالی که اصلاح به رفع [[نقص]] در کار اختصاص دارد؛ وقتی [[خداوند]] به کسی [[احسان]] می‌کند می‌تواند تفضلی از [[خداوند]] باشد؛ نه آنکه لزوماً رفع نابسامانی کرده باشد.
==اصلاح و [[افساد]]==
===== اصلاح سبک زندگی =====
*در برخی [[آیات]]، اصلاح در برابر [[افساد]] به کار رفته است؛ مانند [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ سَيُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«بی‌گمان خداوند آن را به زودی تباه خواهد کرد، همانا خداوند کار تبهکاران را به سامان نمی‌آورد» سوره یونس، آیه ۸۱.</ref> که در آن از قول [[موسی]] خطاب به ساحران تأکید می‌کند که [[خداوند]] عمل [[مفسدان]] را اصلاح نمی‌کند.
{{اصلی|اصلاح سبک زندگی}}
*[[علامه طباطبایی]] [[معتقد]] است که [[صلاح]] و [[فساد]] دو امر متقابل و ضد یکدیگر است و [[سنت الهی]] بر آن است که اثر متناسب و ویژه هریک از [[صلاح]] و [[فساد]] را بر [[صالح]] و [[فاسد]] مترتب کند و اثر [[عمل صالح]] [[سازگاری]] و هماهنگی با سایر حقایق عالم و اثر عمل [[فاسد]] ناسازگاری با سایر حقایق عالم است، پس این پدیده استثنایی به‌طور طبیعی بر اثر واکنش سایر اسباب عالم با همه قوا و وسائل مؤثرش، محکوم به نابودی است، بنابراین، [[باطل]] در [[نظام آفرینش]] دوام نمی‌یابد و سرانجام [[جهان]] روبه بهبودی و اصلاح است: {{متن قرآن|وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«و خداوند گروه ستمکاران را رهنمون نمی‌گردد» سوره بقره، آیه ۲۵۸.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ}}<ref>«بی‌گمان خداوند نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره منافقون، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند کسی را که گزافکاری بسیار دروغگوست راهنمایی نمی‌کند» سوره غافر، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«همانا خداوند کار تبهکاران را به سامان نمی‌آورد» سوره یونس، آیه ۸۱.</ref><ref>المیزان، ج ۱۰، ص۱۱۰-۱۱۱.</ref>.
*بنابر دیدگاه پیش‌گفته، [[انسان]] نیز که جزئی از عالم [[آفرینش]] است از این [[قانون]] کلی بیرون نیست، پس اگر طبق [[هدایت]] فطرتش [[رفتار]] کرد به آن سعادتی که برایش مقدر شده می‌رسد و اگر از حدود خود [[تجاوز]] کرد، یعنی در [[زمین]] [[فساد]] پیشه کرد، [[خدای سبحان]] به قحط و گرفتاری و انواع عذاب‌ها و نقمت‌ها گرفتارش می‌کند، تا شاید به سوی [[صلاح]] و سداد بگراید: {{متن قرآن|ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}}<ref>«برای کارهایی که مردم کرده‌اند در خشکی و دریا تباهی به چشم می‌خورد، تا (خداوند، کیفر) برخی از آنچه کرده‌اند به آنان بچشاند، باشد که باز گردند» سوره روم، آیه ۴۱.</ref> و اگر همچنان بر [[انحراف]] و [[فساد]] خود بماند و بر اثر اینکه [[فساد]] در دلش ریشه دوانیده از آن [[دل]] برنکند، به [[عذاب]] استیصال گرفتارش می‌کند: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ}}<ref>«و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم اما (پیام ما را) دروغ شمردند بنابراین برای آنچه می‌کردند آنان را فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ}}<ref>«و پروردگارت بر آن نیست شهری را که مردم آن مصلحند به ستم نابود کند» سوره هود، آیه ۱۱۷.</ref>، {{متن قرآن|أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ}}<ref>«بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.</ref> و این بدان جهت است که وقتی [[انسان]] [[صالح]] شد، قهراً عملش هم [[صالح]] می‌شود، و چون [[عمل صالح]] شد، با [[نظام]] عمومی [[جهان]] سازگار می‌شود و با این [[اعمال صالح]]، [[زمین]] برای [[زندگی]] [[صالح]] می‌شود<ref>المیزان، ج ۱۵، ص۳۰۵-۳۰۶.</ref>.
*در آیاتی دیگر از منافقانی یاد شده که ادعای اصلاح می‌کنند، درحالی که ماهیت عملشان [[افساد]] است: {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ}}<ref>«و چون به ایشان گفته شود در زمین تباهی نورزید می‌گویند جز این نیست که ما مصلحیم» سوره بقره، آیه ۱۱.</ref>.
==اصلاح و [[اضلال]]==
===== اصلاح رابطه با خدا =====
*[[قرآن]] گاه اصلاح را در برابر [[اضلال]] قرار می‌دهد: {{متن قرآن|الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَآمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ}}<ref>«(خداوند) کردارهای کسانی را که کفر ورزیدند و (مردم را) از راه خداوند باز داشتند بیراه گرداند و (خداوند) از گناهان آنان که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند و به آنچه بر محمد فرو فرستاده شده که همه راستین و از سوی پروردگارشان است ایمان آوردند، چشم پوشید و حالشان را نیکو گردانید» سوره محمد، آیه ۱-۲.</ref>. در این [[آیه]] دو تعبیر {{متن قرآن|أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ}} و {{متن قرآن|كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَأَصْلَحَ بَالَهُمْ}} در برابر هم قرار گرفته است، بنابراین، [[ایمان]] و [[عمل صالح]] که به سوی [[سعادت]] راهبرند، جز با [[هدایت]] [[اعمال]] و رفع [[زشتی‌ها]] از سوی [[خداوند]] به انجام نمی‌رسد<ref>المیزان، ج ۱۸، ص۲۲۳-۲۲۴.</ref>.
در برخی [[آیات]] از [[نماز]] در نقش رابطه‌ای عبادی میان [[خدا]] و [[انسان]] و از مصادیق اصلاحگری یاد شده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ}}<ref>«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.</ref>. بین [[انسان]] و [[بازگشت به خدا]] ([[توبه]]) در ارتباط با اصلاح اعمال نیز رابطه‌ای مستقیم برقرار است، زیرا [[توبه]] از سویی شرط اصلاح اعمال و از سوی دیگر از راه‌های برقراری ارتباط با [[خداوند]]، شمرده شده است<ref>{{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}، «خداوند و لعنت‌کنندگان، کسانی را لعنت می‌کنند که برهان‌ها و رهنمودی را که فرو فرستادیم، پس از آنکه در کتاب (تورات) برای مردم روشن کردیم، پنهان می‌دارند جز کسانی که توبه کردند و به اصلاح (کار خود) پرداختند و (پوشیده‌ها را) روشن بیان داشتند، که آنان را می‌آمرزم و من توبه‌پذیر بخشاینده‌ام» سوره بقره، آیه ۱۵۹-۱۶۰.</ref>؛ همچنین از کاربردهای اصلاح در حوزه ارتباط انسان با خدا، درخواست اصلاح و [[نیکی]] برای ذریّه و [[نسل]]، از [[خدای سبحان]] است: {{متن قرآن|...وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي...}}<ref>«...و برای من، در دودمانم شایستگی نه...» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref>.<ref>[[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳]].</ref>
*ذکر اصلاح در برابر [[اضلال]] گویای آن است که [[کفر]] و [[حق‌ستیزی]]، سبب نابودی [[اعمال]] گشته <ref>المیزان، ح ۱۸، ص ۲۲۳.</ref> و [[ایمان]] و [[اعمال صالح]]، سبب اصلاح امور [[دنیایی]] و [[دینی]] می‌گردد<ref>التبیان، ج۹، ص ۲۹۲؛ مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۱۴۶.</ref>.
*برخی نیز اصلاح را در [[دنیا]] به [[نصرت الهی]] در [[عبادت]]<ref>تفسیر غریب القرآن، ص ۴۴۷.</ref> و در [[آخرت]] به ورود به [[بهشت]] معنا کرده‌اند<ref>تفسیر غریب القرآن، ص ۴۴۷؛ جامع البیان، مج ۱۳، ج ۲۶، ص ۵۱.</ref>. و گروهی دیگر به معنای اصلاح نیّات گرفته‌اند؛ یعنی [[خداوند]] نیّاتشان را اصلاح می‌کند<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۱۴۹.</ref>.
==اصلاح و [[توبه]]==
==== دوم: اصلاح اجتماعی ====
*این دو مفهوم گاه در [[قرآن]] به یکدیگر عطف می‌شود: {{متن قرآن|تَابُوا وَأَصْلَحُوا}}<ref>«توبه کردند و به اصلاح (کار خود) پرداختند» سوره بقره، آیه ۱۶۰.</ref>؛ و نیز سوره {{متن قرآن|إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللَّهِ وَأَخْلَصُواْ دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref> مگر آنان که توبه کنند و به راه آیند و به خداوند توسّل جویند و دینشان را برای خداوند، ناب گردانند؛ که اینان با مؤمنان (همراه) اند و زودا که خداوند به مؤمنان پاداشی سترگ بخشد؛ سوره نساء، آیه:۱۴۶.</ref>، {{متن قرآن|إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره آل عمران، آیه ۸۹.</ref>، {{متن قرآن|فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا}}<ref>«و اگر توبه کنند و به راه آیند از ایشان دست باز دارید» سوره نساء، آیه ۱۶.</ref>.
{{اصلی|اصلاح اجتماعی}}
*برخی [[مفسران]] در توضیح این [[آیات]] گفته‌اند: [[انسان]] باید بعد از [[توبه]] خود را اصلاح کند؛ یعنی [[اعمال نیک]] به جا آورده و کارهای [[زشت]] را ترک گوید<ref>التبیان، ج ۲، ص ۵۲۶؛ ج ۴، ص ۱۵۰؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۷۹۰.</ref>. در مقابل، شمار فراوانی از [[مفسران]] معتقدند که منظور [[خداوند]] در این [[آیات]] این است که [[توبه]] افراد باید واقعی و [[راستین]] باشد<ref>المیزان، ج ۳، ص ۳۴۰.</ref>، در نتیجه اگر فردی با [[خلوص نیت]] [[توبه]] کرد؛ اما قبل از انجام دادن [[عمل صالح]] درگذشت، بنا به [[رأی]] نخست [[توبه]] او ناقص و طبق قول دوم [[توبه]] او کامل است، زیرا [[نفس]] [[توبه]] [[خالص]]، مصداقِ {{متن قرآن|أَصْلَحُوا}} است<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۱۱؛ ج ۳، ص ۲۰۰.</ref>.
اصلاح در [[جامعه]] عبارت است از تغییراتی که اساسی و بنیادی نبوده و جامعه را از نظر بنیاد و ساختمان اصلی و [[نظامات]] [[حاکم]]، دگرگون نسازد، بلکه تنها تغییراتی در جهت بهبود اوضاع به وجود آورد<ref>مجموعه آثار، ج۱، ص۱۶۹.</ref>. به‌عبارت دیگر یعنی سامان دادن‌های آرام، تدریجی و غیربنیادی در جهت مطلوب<ref>نهضت‌های اسلامی، ص۸.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۱۰۸.</ref>
*در همین باره [[خداوند]] در آیه‌ای دیگر [[آمرزش]] را به اصلاح مشروط می‌کند: {{متن قرآن|أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴.</ref>. اگر [[بنده]] [[توبه]] کند و پس از [[توبه]] [[عمل صالح]] انجام ندهد و به [[اصرار بر گناه]] باز گردد و اگر بعد از [[توبه]]، [[اعمال]] [[واجب]] را انجام ندهد و [[اعمال]] [[حرام]] را ترک نکند، اساسا [[توبه]] نکرده است<ref>التبیان، ج ۲، ص ۵۲۶؛ ج ۴، ص ۱۵۰.</ref>.
*حتی در برخی موارد کیفرهای [[دنیوی]] با [[توبه]] و اصلاح برداشته می‌شود: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ... إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و به کسانی که به زنان پاکدامن تهمت (زنا) می‌زنند... مگر آنان که پس از آن، توبه کنند و به راه آیند؛ که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۴-۵.</ref>، {{متن قرآن|وَاللَّذَانِ يَأْتِيَانِهَا مِنْكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِنْ تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُوا عَنْهُمَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ تَوَّابًا رَحِيمًا}}<ref>«و از میان شما آن دو تن (زن و مرد) را که آن (زنا) را انجام می‌دهند بیازارید و اگر توبه کنند و به راه آیند از ایشان دست باز دارید که بی‌گمان خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۶.</ref>.
*در آیه‌ای دیگر رابطه اصلاح و [[توبه]] این‌گونه [[بیان]] شده که ریشه‌های [[کفر]] و [[نفاق]] نمی‌خشکد، مگر [[توبه]] و اصلاح با هم باشد: {{متن قرآن|إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ... إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ}}<ref>«منافقان در اشکوبه فروتر دوزخ‌اند و برای آنان یاوری نمی‌یابی مگر آنان که توبه کنند و به راه آیند و به خداوند توسّل جویند و دینشان را برای خداوند، ناب گردانند» سوره نساء، آیه ۱۴۵-۱۴۶.</ref>؛ به این معنا که [[بازگشت به سوی خدا]] هنگامی مفید است که فرد آنچه را تاکنون تباه ساخته، اصلاح کند و این اصلاح نیز نتیجه نمی‌دهد، مگر آنکه [[انسان]] خودش را از [[لغزش]] و [[خطا]] به [[خدا]] بسپارد: {{متن قرآن|وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ}} و از او [[عصمت]] و [[مصونیت]] بخواهد و باز این اعتصام به سرانجام نمی‌رسد، مگر اینکه [[انسان]] [[دین]] خود را برای [[خدا]] [[خالص]] کند، زیرا [[شرک]] [[ظلم]] است و بخشیده نمی‌شود، پس وقتی که بیماردلان [[توبه]] کرده و [[مفاسد]] خود را اصلاح کردند و به [[خدا]] اعتصام جستند و [[دین]] خود را برای [[خدا]] [[خالص]] کردند، آنگاه [[مؤمن]] [[حقیقی]] خواهند بود: {{متن قرآن|...الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«...آنان که توبه کنند و به راه آیند و به خداوند توسّل جویند و دینشان را برای خداوند، ناب گردانند؛ که اینان با مؤمنان (همراه) اند و زودا که خداوند به مؤمنان پاداشی سترگ بخشد» سوره نساء، آیه ۱۴۶.</ref><ref>التبیان، ج ۳، ص ۳۶۹؛ المیزان، ج ۵، ص ۱۲۴.</ref>
==[[اصلاح]] و [[ایمان]]، [[عمل صالح]] و [[تقوا]]==
===== رابطه [[انسان]] با انسان‌های دیگر =====
*سه مفهوم [[ایمان]]، [[عمل صالح]] و [[تقوا]] در تعامل نسبتاً نزدیکی با یکدیگر در [[قرآن]] به کار رفته است؛ گاه [[ایمان]] و [[عمل صالح]] با هم می‌آیند: {{متن قرآن|آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ}}<ref>«ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند» سوره بقره، آیه ۲۵؛ و نیز: سوره آل عمران، آیه ۵۷؛ سوره نساء، آیه ۱۷۳.</ref>.
بیشترین موارد کاربرد اصلاح در [[قرآن]] به این حوزه مربوط می‌شود که گاه در دامنه محدودتری به اصلاح امور [[خانواده]] مربوط می‌شود و گاه در سطح روابط اجتماعی به آن پرداخته می‌شود:
# '''[[رفع اختلافات]] [[خانوادگی]]:''' [[قرآن]] برای [[حل اختلافات]] داخلی [[خانواده]] پیشنهاد می‌کند که هنگام [[ترس]] از جدایی دو [[همسر]] از یکدیگر، [[داوری]] از سوی مرد و داوری از طرف [[زن]] تلاش کنند تا میان این زن و شوهر [[دوستی]] و [[آشتی]] ایجاد کنند: {{متن قرآن|وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا}}<ref>«و اگر از ناسازگاری آنان نگرانید، چنانچه در پی اصلاح باشند داوری از خویشان مرد و داوری از خویشان زن برانگیزید تا خداوند میان آن دو آشتی برقرار کند» سوره نساء، آیه ۳۵.</ref>.<ref>التبیان، ج ۳، ص ۱۹۲؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۷۰؛ تفسیر المنار، ج ۵، ص۷۸-۷۹.</ref>،
*گاه نیز [[تقوا]] در کنار [[اصلاح]] یاد شده است: {{متن قرآن|فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref>
# '''اصلاح در [[وصیت]]:''' درباره [[وصیت]]، به محتضر سفارش شده که به [[معروف]] و [[نیکی]] [[وصیت]] کند و [[حق]] را در نظر بگیرد و به‌گونه‌ای [[وصیت]] نکند که موجب [[اختلاف]] و [[نزاع]] [[خانوادگی]] شود<ref>سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> و اگر میت برخلاف وظیفه شرعی خود، به‌گونه‌ای اختلاف‌انگیز وصیتی کرد، [[وصی]] می‌تواند آن را اصلاح کرده، به شیوه مناسب تغییر دهد و از این جهت گناهی بر او نیست<ref>سوره بقره، آیه ۱۸۲.</ref>.<ref>جامع البیان، مج ۲، ج ۲، ص۱۷۱-۱۷۲.</ref>
*و در مواردی نیز هر سه با هم: {{متن قرآن|لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِيمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا}}<ref>«آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند در آنچه خورده‌اند تا هنگامی که پرهیزگاری ورزند و ایمان آورند و کارهای شایسته کنند سپس پرهیزگاری ورزند و ایمان آورند آنگاه پرهیزگار باشند و نیکی ورزند گناهی بر آنان نیست» سوره مائده، آیه ۹۳.</ref>.
# '''اصلاح در امور [[یتیم]]:''' [[آیه]] {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ}}<ref>«در (کار) این جهان و جهان واپسین. و از تو، درباره یتیمان می‌پرسند، بگو سامان‌بخشی به کار آنان نیکوتر است و چون با آنان به سر برید (بدانید که) برادران شمایند و خداوند، تباهکار را از مصلح باز می‌شناسد» سوره بقره، آیه ۲۲۰.</ref> به سرپرستان [[یتیمان]] سفارش می‌کند که به اصلاح امورشان [[همت]] گمارده آن را نسبت به دیگر مسائل مانند [[استقلال اقتصادی]] آنان در اولویت قرار دهند و البته [[خداوند]] به روشنی قصد اصلاح [[حقیقی]] را از دیگر مقاصد باز می‌شناسد<ref>المیزان، ج ۲، ص۱۹۷-۱۹۸.</ref>.
*[[ایمان]]، [[عمل صالح]] و [[تقوا در قرآن]] در نقش مقدمه [[اصلاح]] مطرح شده است و ازاین‌رو در [[آیه]] ذیل، آنها شرط [[اصلاح اعمال]] معرفی شده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و سخنی استوار بگویید تا کردارهایتان را شایسته گرداند...» سوره احزاب، آیه ۷۰-۷۱.</ref>.
# '''[[اصلاح ذات‌بین]] ([[آشتی دادن بین مردم]]):''' از دیگر مصادیق اصلاح، [[آشتی]] دادن بین [[مردم]] (اصلاح ذات‌البین) است، چنان‌که در [[آیه]] {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«در بسیاری از گفت‌وگوهای زیرگوشی آنان خیری نیست مگر کسی به صدقه یا نکوکاری یا اصلاحی میان مردم فرمان دهد و هر کس در جستجوی خشنودی خداوند چنین کند به زودی بدو پاداشی سترگ خواهیم داد» سوره نساء، آیه ۱۱۴.</ref> آمده است که [[نجوا]] را تنها در صورتی مُجاز می‌داند که قصد اصلاح و [[آشتی]] دادن بین [[مردم]] در میان باشد.
*رابطه ملازمه بین این دو (قول سدید و [[اصلاح اعمال]]) بیانگر این نتیجه است که پای‌بندی به [[نیکوکاری]] [[انسان]] را به سوی [[اصلاح اعمال]] کشانیده و به [[آمرزش گناهان]] منتهی می‌کند<ref>المیزان، ج ۱۶، ص۳۴۷-۳۴۸.</ref>.
# '''اصلاحگری [[رهبران]]:''' [[حضرت موسی]] {{ع}} در ماجرای سفر به کوه طور پس از [[جانشینی]] [[هارون]] برای [[رهبری]] [[بنی‌اسرائیل]] به وی سفارش کرد که در این مسیر از [[پیروی]] آرای [[مفسدان]] پرهیز کرده، به اصلاح در میانشان برخیزد<ref>{{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}، «و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج ۹، ص۱۲۱؛ المیزان، ج ۸، ص۲۳۶.</ref>
*[[مفسران]] در [[تفسیر]] "[[اصلاح اعمال]] [[بندگان]]" گفته‌اند: [[خداوند]] به آنها در مورد اعمالشان [[لطف]] و [[عنایت]] کرده تا به روشی سالم و دور از [[فساد]] بر راه [[ایمان]] [[استقامت]] ورزند<ref>التبیان، ج ۸، ص ۳۶۶.</ref>. در آیه‌ای دیگر مصادیق [[اعمال صالح]] را برشمرده و صاحبان آنها را از [[مصلحان]] برمی‌شمارد: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ}}<ref>«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.</ref>.
# '''اصلاح در روابط [[اقتصادی]]:''' رعایت [[انصاف]] و [[عدالت]] در روابط [[اقتصادی]]، از جمله خرید و فروش از دیگر مصادیق اصلاح در [[قرآن]] است: {{متن قرآن|وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ... وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ...}}<ref>«و به سوی (قوم) مدین، برادرشان شعیب را (فرستادیم که به ایشان) گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید... و در پیمانه و ترازو کم ننهید...» سوره هود، آیه ۸۴.</ref>.<ref>[[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳]].</ref>
*در کنار این مجموعه در آیاتی دیگر، از منافقانی یاد شده که از روی ایمانی ظاهری برای [[فریب]] [[خدا]] و [[مؤمنان]] ادعای اصلاحگری می‌کنند: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا...}}<ref>«و برخی از مردم می‌گویند: به خداوند و روز واپسین ایمان آورده‌ایم با آنکه آنان مؤمن نیستند. با خداوند و با کسانی که ایمان دارند فریب می‌ورزند...» سوره بقره، آیه ۸-۹.</ref>، درحالی که ماهیت عمل آنان در تناسب با [[کفر]] [[باطنی]] آنها، [[افساد]] و نه [[اصلاح]] است: {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ}}<ref>«و چون به ایشان گفته شود در زمین تباهی نورزید می‌گویند جز این نیست که ما مصلحیم» سوره بقره، آیه ۱۱.</ref>.
==حوزه‌های [[اصلاح]]==
===== ویژگی‌های مصلح اجتماعی =====
*کاربردهای‌اصلاح در [[قرآن]] را می‌توان در سه رده رابطه [[انسان]] با [[خدا]]، انسان‌های دیگر و [[جهان]] [[طبیعت]] دسته‌بندی کرد:
====== [[اصلاح خویش]] ([[خودسازی]]) ======
===رابطه [[انسان]] با [[خدا]]===
نخستین گام در هر [[حرکت اصلاحی]]، از نگاه [[دین]]، اصلاح خویشتن یا [[جهاد با نفس]] است که به «[[جهاد اکبر]] معروف است. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: «[[تعجب]] می‌کنم از کسی که متصدی اصلاح [[مردم]] می‌شود، در حالی که خودش [[فاسد]] است و خود را اصلاح ننموده و به دنبال اصلاح دیگران است»<ref>{{متن حدیث|عَجِبْتُ لِمَنْ يَتَصَدَّى لِإِصْلَاحِ النَّاسِ وَ نَفْسُهُ أَشَدُّ شَيْ‌ءٍ فَسَاداً فَلَا يُصْلِحُهَا وَ يَتَعَاطَى إِصْلَاحَ غَيْرِهِ}}، نهج البلاغه، ص۴۵؛ محمد رضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ترجمه احمد آرام، ج۱، ص۹۷.</ref>. شبیه به این [[حدیث]] از [[امام]] [[معصوم]] آمده است: «چطور کسی ادعای اصلاح دیگران را دارد، در حالی که هنوز خودش را اصلاح نکرده است». به‌همین دلیل، [[مصلحان]] راستین، پیش از [[دعوت]] به اصلاح دیگران، باید به اصلاح خویش بپردازند. بنابراین هر حرکت اصلاحی، رهبری صالح و [[مصلح]] می‌خواهد<ref>[[مهدی باباپور|باباپور، مهدی]]، [[احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی (مقاله)|مقاله «احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۱۰ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۰]]، ص ۵۴.</ref>.
*در پاره‌ای از [[آیات]] از [[نماز]] در نقش رابطه‌ای عبادی میان [[خدا]] و [[انسان]] و از مصادیق اصلاحگری یاد شده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ}}<ref>«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.</ref>. بین [[انسان]] و [[بازگشت به خدا]] ([[توبه]]) در ارتباط با [[اصلاح اعمال]] نیز رابطه‌ای مستقیم برقرار است، زیرا [[توبه]] از سویی شرط [[اصلاح اعمال]] و از سوی دیگر از راه‌های برقراری ارتباط با [[خداوند]]، شمرده شده است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref>«خداوند و لعنت‌کنندگان، کسانی را لعنت می‌کنند که برهان‌ها و رهنمودی را که فرو فرستادیم، پس از آنکه در کتاب (تورات) برای مردم روشن کردیم، پنهان می‌دارند جز کسانی که توبه کردند و به اصلاح (کار خود) پرداختند و (پوشیده‌ها را) روشن بیان داشتند، که آنان را می‌آمرزم و من توبه‌پذیر بخشاینده‌ام» سوره بقره، آیه ۱۵۹-۱۶۰.</ref>؛ همچنین از کاربردهای [[اصلاح]] در [[حوزه]] [[ارتباط انسان با خدا]]، درخواست [[اصلاح]] و [[نیکی]] برای ذریّه و [[نسل]]، از [[خدای سبحان]] است: {{متن قرآن|...وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي...}}<ref>«...و برای من، در دودمانم شایستگی نه...» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref>.
===رابطه [[انسان]] با انسان‌های دیگر===
*بیشترین موارد کاربرد [[اصلاح]] در [[قرآن]] به این [[حوزه]] مربوط می‌شود که گاه در دامنه محدودتری به [[اصلاح]] امور [[خانواده]] مربوط می‌شود و گاه در سطح [[روابط اجتماعی]] به آن پرداخته می‌شود:
#'''[[رفع اختلافات]] [[خانوادگی]]:''' [[قرآن]] برای [[حل اختلافات]] داخلی [[خانواده]] پیشنهاد می‌کند که هنگام [[ترس]] از جدایی دو [[همسر]] از یکدیگر، [[داوری]] از سوی مرد و [[داوری]] از طرف [[زن]] تلاش کنند تا میان این [[زن]] و شوهر [[دوستی]] و [[آشتی]] ایجاد کنند:{{متن قرآن|وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا}}<ref>«و اگر از ناسازگاری آنان نگرانید، چنانچه در پی اصلاح باشند داوری از خویشان مرد و داوری از خویشان زن برانگیزید تا خداوند میان آن دو آشتی برقرار کند» سوره نساء، آیه ۳۵.</ref><ref>التبیان، ج ۳، ص ۱۹۲؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۷۰؛ تفسیر المنار، ج ۵، ص۷۸-۷۹.</ref>. و در صورتی نیز که [[زن]] بداند شوهرش به عللی مانند [[پیری]] یا [[بیماری]] از او روی‌گردان شده پیشنهاد اولیه [[قرآن]]، [[برقراری صلح]] و [[آشتی]] میان آنهاست. مراد از [[صلح]] در این [[آیه]] [[سازش]] و [[مصالحه]] است که با [[چشم‌پوشی]] [[زن]] از برخی یا تمام [[حقوق]] همسری حاصل می‌شود و حتی چنین سازشی از مفارقت و جدایی بهتر است: {{متن قرآن|وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا}}<ref>«و اگر زنی از کناره‌گیری یا رویگردانی شویش بیم دارد بر آن دو گناهی نیست که میان خود به سازشی شایسته برسند و سازش نیکوتر است و جان‌ها آز را در آستین دارند و اگر نکویی کنید و پرهیزگاری ورزید بی‌گمان خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره نساء، آیه ۱۲۸.</ref><ref>مجمع البیان، ج۳، ص۱۸۳؛ الصافی، ج ۱، ص ۵۰۷؛ المیزان، ج ۵، ص ۱۰۶.</ref>. و در [[آیه]] {{متن قرآن|...فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«...پس، (از یکی) یکسره رو مگردانید که او را سرگردان واگذارید و اگر (میان خود و او را) سازش دهید و پرهیزگاری ورزید بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۲۹.</ref> نیز به مردانی که بیش از یک [[همسر]] برگزیده‌اند سفارش می‌کند که از مراعات [[عدالت]] میانشان روی نگردانده، همواره درصدد [[اصلاح]] و برقراری [[محبت]] میانشان باشند<ref>مجمع البیان، ج۳، ص ۱۸۵؛ المیزان، ج ۵، ص۱۰۶.</ref> و در صورت وقوع [[طلاق]] نیز تنها هنگامی شوهر [[حق]] بازگشت به همسرش را دارد که خیرخواهانه درصدد [[اصلاح]] [[اختلافات]] برآمده باشد؛ نه آنکه قصد [[آزار]] و اذیت او را داشته باشد: {{متن قرآن|وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ... وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا...}}<ref>«و زنان طلاق داده باید تا سه پاکی (از حیض) خویشتن، انتظار کشند... و اگر شوهرانشان سر آشتی دارند به باز آوردن آنان در این حال سزاوارترند...» سوره بقره، آیه ۲۲۸.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۲، ص ۱۰۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۲۷۸.</ref>.
#'''[[اصلاح]] در [[وصیت]]:''' در [[آیه]] {{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ}}<ref>«بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای نهد برای پدر و مادر و خویشان وصیّت شایسته کند؛ بنا به حقّی بر گردن پرهیزگاران» سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> درباره [[وصیت]]، به محتضر سفارش شده که به [[معروف]] و [[نیکی]] [[وصیت]] کند و [[حق]] را در نظر بگیرد و به‌گونه‌ای [[وصیت]] نکند که موجب [[اختلاف]] و [[نزاع]] [[خانوادگی]] شود و در [[آیه]] {{متن قرآن|فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و اگر کسی از وصیّت‌کننده‌ای بیم گرایشی (نادرست) یا گناهی داشت آنگاه (با دگرگون کردن وصیّت) میان آنان سازش داد، بر او گناهی نیست، بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۱۸۲.</ref> یادآوری شده که اگر میت برخلاف [[وظیفه شرعی]] خود، به‌گونه‌ای اختلاف‌انگیز وصیتی کرد، [[وصی]] می‌تواند آن را [[اصلاح]] کرده، به شیوه مناسب تغییر دهد و از این جهت گناهی بر او نیست<ref>جامع البیان، مج ۲، ج ۲، ص۱۷۱-۱۷۲.</ref>.
#'''[[اصلاح]] در امور [[یتیم]]:''' [[آیه]] {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ}}<ref>«در (کار) این جهان و جهان واپسین. و از تو، درباره یتیمان می‌پرسند، بگو سامان‌بخشی به کار آنان نیکوتر است و چون با آنان به سر برید (بدانید که) برادران شمایند و خداوند، تباهکار را از مصلح باز می‌شناسد» سوره بقره، آیه ۲۲۰.</ref> به سرپرستان [[یتیمان]] سفارش می‌کند که به [[اصلاح]] امورشان [[همت]] گمارده آن را نسبت به دیگر مسائل مانند [[استقلال اقتصادی]] آنان در [[اولویت]] قرار دهند و البته [[خداوند]] به روشنی قصد [[اصلاح]] [[حقیقی]] را از دیگر مقاصد باز می‌شناسد<ref>المیزان، ج ۲، ص۱۹۷-۱۹۸.</ref>. بسیاری از [[فقها]] براساس [[آیه]] مزبور [[فتوا]] داده‌اند که [[ولیّ]] [[یتیم]] باید دقت کند که اگر آمیختن [[اموال]] او با [[اموال]] خودش به نفع [[یتیم]] است به آن [[اقدام]] کند<ref>تذکرة الفقهاء، ج۲، ص ۸۲؛ المغنی، ج ۴، ص ۲۹۴؛ المجموع، ج ۱۳، ص ۳۵۵.</ref>.
#'''[[آشتی]] دادن بین [[مردم]]:''' از دیگر مصادیق [[اصلاح]]، [[آشتی]] دادن بین [[مردم]] ([[اصلاح]] ذات‌البین) است، چنان‌که در [[آیه]] {{متن قرآن|لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«در بسیاری از گفت‌وگوهای زیرگوشی آنان خیری نیست مگر کسی به صدقه یا نکوکاری یا اصلاحی میان مردم فرمان دهد و هر کس در جست و جوی خشنودی خداوند چنین کند به زودی بدو پاداشی سترگ خواهیم داد» سوره نساء، آیه ۱۱۴.</ref> آمده است که [[نجوا]] را تنها در صورتی مُجاز می‌داند که قصد [[اصلاح]] و [[آشتی]] دادن بین [[مردم]] در میان باشد. [[اصلاح]] میان [[مردم]] به ایجاد [[مودت]] و رفع [[نزاع]] و به‌طور کلی هر چه در بردارنده خیر و [[نیکی]] به دیگران باشد [[تفسیر]] شده است<ref>زبدة البیان، ص۵۸۱-۵۸۲.</ref>. در این [[آیه]] از [[اصلاح]] در ردیف [[صدقه]] و [[کار نیک]] یاد شده و برای آن، [[پاداش]] بسیار بزرگ [[وعده]] داده شده است. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۹.</ref> نیز [[دستور]] داده شده که در صورت وقوع درگیری میان دو گروه از [[مؤمنان]]، میانشان [[آشتی]] برقرار شود. [[مفسران]] در [[بیان]] مبنا و مفاد این [[آشتی]] از [[نصیحت]] و [[دعوت]] به [[حق]] و [[فرمان خداوند]]<ref>الصافی، ج ۵، ص ۵۰.</ref> و [[رضایت]] به [[حکم]] [[قرآن]]<ref>جامع البیان، مج ۱۳، ج ۲۶، ص ۱۶۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۲۰۸.</ref> یاد کرده‌اند. سپس در ادامه [[آیه]] به بررسی کیفیت [[اصلاح]] بین گروه‌های متخاصم چنین پرداخته می‌شود که اگر یکی از آن دو گروه [[سرکشی]] کرد و پیشنهاد [[آشتی]] را نپذیرفت در آن صورت با آن گروه بجنگید تا در برابر [[فرمان خداوند]] سر [[خم]] کرده، آنگاه بر مبنای [[عدل و داد]] به [[داوری]] میانشان بپردازید: {{متن قرآن|فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«پس اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم کرد با آن کس که ستم می‌کند جنگ کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و چون بازگشت، میان آن دو با دادگری آشتی دهید و دادگری ورزید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره حجرات، آیه ۹.</ref><ref>التبیان، ج۹، ص ۳۴۶؛ مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۰۰؛ المیزان، ج ۱۸، ص ۳۱۵.</ref>. [[مفسران]] در [[تفسیر]] کلمه {{متن قرآن|بِالْعَدْلِ}} گفته‌اند: پس از [[شکست]] [[قوم]] [[سرکش]] باید از [[ستم]] به آنها و تضییع حقوقشان پرهیز شود<ref>جامع البیان، مج ۱۳، ج ۲۶، ص ۱۶۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۳۱۶؛ الصافی، ج ۵، ص ۵۰.</ref>. [[فقهای شیعه]] ذیل این [[آیه]] [[فتوا]] داده‌اند که مراد از [[قوم]] [[ستمگر]] طایفه‌ای است که بر [[امام]] [[معصوم]] [[خروج]] کنند و بر عموم [[مسلمانان]]، دفع طاغی، [[واجب کفایی]] است<ref>مجمع الفائده، ج ۷، ص ۵۲۴؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص۳۲۲-۳۲۳.</ref>. گروهی از فقهای [[اهل‌سنت]] نیز تعبیر {{متن قرآن|فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۹.</ref> را چنین [[تفسیر]] کرده‌اند که [[حقوق]] افراد را از [[ستمگران]] باز ستانید<ref>المجموع، ج ۱۹، ص۲۰۹-۲۱۰.</ref>. [[ضرورت]] [[اصلاح]] بین [[مردم]] در آیه‌ای دیگر در قالب تأکید بر اصل [[برادری]] مورد توجه قرار گرفته است: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref>. توسعه پیوندهای [[برادری]] میان سایر [[مؤمنان]] به نوعی طرف‌های درگیری را به [[آشتی]] فراخوانده و دیگران را به واسطه شدن در این امر برمی‌انگیزاند<ref>التبیان، ج ۹، ص ۳۴۶؛ المیزان، ج ۱۸، ص ۳۱۵.</ref>. [[قرآن]] در تکمیل فرایند [[اصلاح]] میان [[مردم]] سفارش می‌کند که [[انسان‌ها]] در درگیری‌های روز مره همواره [[گذشت]] و [[بخشش]] را بر [[انتقام]] ترجیح داده، زمینه [[اصلاح]] را گشوده و از [[پاداش الهی]] برخوردار شوند: {{متن قرآن|وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ}}<ref>«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref> و البته این نه از آن جهت است که [[خداوند]] [[ستمگر]] را [[دوست]] داشته باشد: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ}}<ref>«بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره شوری، آیه ۴۰.</ref><ref>مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۵۱.</ref>.
#'''اصلاحگری [[رهبران]]:''' [[موسی]] در ماجرای سفر به کوه طور پس از [[جانشینی]] [[هارون]] برای [[رهبری]] [[بنی‌اسرائیل]] به وی سفارش کرد که در این مسیر از [[پیروی]] آرای [[مفسدان]] پرهیز کرده، به [[اصلاح]] در میانشان برخیزد: {{متن قرآن|وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.</ref><ref>تفسیر المنار، ج ۹، ص۱۲۱؛ المیزان، ج ۸، ص۲۳۶.</ref>.
#'''[[اصلاح]] در روابط [[اقتصادی]]:''' رعایت [[انصاف]] و [[عدالت]] در روابط [[اقتصادی]]، از جمله خرید و فروش از دیگر مصادیق [[اصلاح]] در [[قرآن]] است: {{متن قرآن|وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ... وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ...}}<ref>«و به سوی (قوم) مدین، برادرشان شعیب را (فرستادیم که به ایشان) گفت: ای قوم من! خداوند را بپرستید... و در پیمانه و ترازو کم ننهید...» سوره هود، آیه ۸۴.</ref>. [[شعیب]] در گفت‌وگوهای خود با [[مردم]] [[مدین]] از آنان خواست کم‌فروشی نکنند، ترازوها را عادلانه تنظیم کرده و از اتلاف [[حق]] [[مردم]] بپرهیزند و در پایان با شمردن همه کارهای مذکور در زمره [[افساد]]، از [[گرایش]] به آن منع کرد: {{متن قرآن|وَيَا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ}}<ref>«و ای قوم من! پیمانه و ترازو را با دادگری، تمام بپیمایید و چیزهای مردم را به آنان کم ندهید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره هود، آیه ۸۵.</ref>. سپس وی در پاسخ [[تمسخر]] [[قوم]] خود گفت: من قصد [[مخالفت]] و درگیری با شما را ندارم، بلکه به اندازه [[توان]] در پی [[اصلاح]] برخاسته‌ام و در این مسیر تنها به [[خداوند]] تکیه کرده، از او آرزوی موفقیت دارم: {{متن قرآن|وَمَا أُرِيدُ أَنْ أُخَالِفَكُمْ إِلَى مَا أَنْهَاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref>«...و من در آنچه شما را از آن باز می‌دارم نمی‌خواهم با شما مخالفت کنم، تا آنجا که می‌توانم جز اصلاح نظری ندارم و توفیق من جز با خداوند نیست، بر او توکل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره هود، آیه ۸۸.</ref>.
===رابطه [[انسان]] با [[طبیعت]]===
*در آیاتی از [[قرآن]] با پرهیز از خرابی و [[افساد]] در [[طبیعت]] به [[لزوم]] [[اصلاح]] و [[آبادانی]] آن توجه داده شده است: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ}}<ref>«و از مردم کسی است که گفتارش درباره زندگی این جهان تو را به شگفتی وا می‌دارد و خداوند را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد و همو کینه‌توزترین دشمنان است و چون به سرپرستی در کاری دسترسی یابد می‌کوشد که در زمین تبهکاری ورزد و کشت و پشت را نابود کند و خداوند تباهی را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۰۴-۲۰۵.</ref>. در آیاتی دیگر از [[اسراف]] و [[تبذیر]] نیز به عنوان مصداق [[فساد]] یاد شده است: {{متن قرآن|كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ}}<ref>«از روزی خداوند بخورید و بنوشید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره بقره، آیه ۶۰.</ref> که به قرینه تقابل میان [[افساد]] و [[اصلاح]]، نشان‌دهنده [[ضرورت]] محافظت از [[طبیعت]] است.
==نتایج و پیامدهای [[اصلاح]]==
====== [[شناخت]] داشتن از [[اقدام اصلاحی]] خود ======
*یکی از پیامدهای [[اصلاح]] جلوگیری از [[نزول]] [[عذاب الهی]] است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ}}<ref>«و پروردگارت بر آن نیست شهری را که مردم آن مصلحند به ستم نابود کند» سوره هود، آیه ۱۱۷.</ref>.
مصلح باید شناخت کافی از اصلاح داشته باشد، تا عملش به جای اصلاح، به [[افساد]] نکشد. امام علی {{ع}} می‌فرماید: «ده نفرند که خود و دیگران را به مشکل گرفتار می‌کنند: یکی از آنان [[اصلاح‌طلبی]] است که عالم و [[آگاه]] به اصلاح نیست»<ref>{{متن حدیث|عَشَرَةٌ يُفَتِّنُونَ أَنْفُسَهُمْ وَ غَيْرَهُمْ مُرِيدٌ لِلصَّلَاحِ وَ لَيْسَ بِعَالِمٍ}}، الحیاة، ج۱، ص۳۷.</ref>. یک مصلح باید مثل طبیب، اول درد را [[شناسایی]] و سپس درمان را ارائه دهد و باید بداند که هر دردی، درمان خاص خود را دارد و هر فسادی، اصلاح خاص خود را می‌طلبد، به قول مرحوم [[شرف الدین]]: «[[صلاح]] را از همان راهی وارد [[جامعه]] کنید که [[فساد]] را وارد کرده‌اند»<ref>{{عربی|لا یأتی الصلاح الّا من حیث یأتی الفساد}}؛ یادداشت‌های استاد مطهری، ج۱، ص۷۵.</ref>. بنابراین، کسی که در جایگاه اصلاحات سیاسی، [[اجتماعی]] و [[فرهنگی]] و [[دینی]] قرار می‌گیرد، باید به [[احکام]] و [[قوانین الهی]] آشنا و عالم باشد و صلاح و فساد را کاملاً بشناسد<ref>[[مهدی باباپور|باباپور، مهدی]]، [[احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی (مقاله)|مقاله «احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۱۰ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۰]]، ص ۵۴.</ref>.
*تعبیر "[[مصلح]]" نشان می‌دهد که [[صالح]] بودن افراد کافی نیست، بلکه بایداصلاح‌گر نیز باشند؛ همچنین از [[آیه]] استظهار می‌شود که تنها زمانی [[عذاب الهی]] نازل می‌شود که [[فساد]] همگانی شود<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۰۹.</ref> و بر گروه [[مصلح]] غیر [[ظالم]]، [[بلا]] و [[عذاب]] نازل نمی‌شود، هرچند [[مشرک]] باشند<ref>کشف الحقائق، ج ۲، ص ۱۰۸.</ref>.
*در آیاتی، [[ایمان]]، [[تقوا]] و اصلاحگری عامل سعادتمندی و موجب [[اطمینان]] از [[آینده]] شمرده شده است: {{متن قرآن|فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«پس کسانی که ایمان آورند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره انعام، آیه ۴۸.</ref>، {{متن قرآن|فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref><ref>[[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۳، ص.</ref>.
====== [[حق‌گرایی]] و حق‌طلبی ======
ویژگی دیگر مصلح آن است که تمام اقدام‌هایش بر اساس [[حق]] و حق‌مداری باشد و [[اسیر]] نفس، [[مال]] و دنیازدگی نشود. به تعبیر [[امام علی]] {{ع}}: «مبادا رعایت و [[بزرگداشت]] کسی مانع شما از [[اجرای حد]] گردد»<ref>{{متن حدیث|لَا تَمْنَعَنَّكُمْ رِعَايَةُ الْحَقِّ لِأَحَدٍ عَنْ إِقَامَةِ الْحَقِّ عَلَيْهِ}}، غررالحکم، خ ۱۰۳۲۸.</ref>. علی {{ع}} که انگیزه خود را [[اصلاح امور جامعه]] مطرح می‌کند، این [[اصلاح‌طلبی]] را در محور احیاء [[حق]] می‌داند: «به [[خدا]] [[سوگند]]! هر آینه این کفش کهنه در نزد من از [[حکومت]] کردن بر شما محبوب‌تر است، مگر این که اقامه حقی بکنم یا باطلی را دفع کنم»<ref>{{متن حدیث|وَ اللَّهِ لَهِيَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ إِمْرَتِكُمْ إِلَّا أَنْ أُقِيمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلًا}}، نهج البلاغة.</ref>. حضرت حق‌محوری را در [[حرکت اصلاحی]] خود اصلی مسلم می‌داند.
==منابع==
[[امام حسین]] {{ع}} که انگیزه [[قیام]] خود را اصلاح‌طلبی بر اساس حق‌طلبی و [[حق‌گرایی]] می‌داند، می‌فرماید: «آیا نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌شود و از [[باطل]] پیشگیری نمی‌شود؟ پس سزاوار است که [[مؤمن]] برای [[ملاقات]] خدا [[مشتاق]] باشد»<ref>{{متن حدیث|أَلَا تَرَوْنَ أَنَّ الْحَقَّ لَا يُعْمَلُ بِهِ، وَ أنَّ الْبَاطِلَ لَا يُتَنَاهِى عَنْهُ! لِيَرْغَبِ المُؤمِنُ فِي لِقَاءِ اللّهِ مُحِقَّاً}}، ابن طاووس، اللهوف، ص۳۵.</ref>.
بنابراین، [[اصلاحات]] امام حسین {{ع}} در مسیر اجرا و [[اقامه حق]] در [[جامعه]] می‌باشد. و اگر چنین شد، آن [[اصلاح]]، یک اصلاح [[دینی]] و [[اسلامی]] می‌شود<ref>[[مهدی باباپور|باباپور، مهدی]]، [[احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی (مقاله)|مقاله «احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۱۰ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۰]]، ص ۵۵.</ref>.
====== [[صداقت]] و [[اخلاص]] ======
دیگر ویژگی [[مصلح]]، آن است که در کار خویش صداقت داشته باشد و با تمام اخلاص، در صدد کمک کردن به [[مردم]] و [[نجات]] جامعه از [[بدبختی]] و [[فساد]] باشد. رمز [[جاودانگی]] [[قیام امام حسین]] {{ع}} که مرزهای زمانی و مکانی را در نوردید، صداقت و اخلاص او بود. که در آخرین لحظه‌های [[زندگی]] فرمود: {{متن حدیث|إِلَهِی رَضاً بِقَضَائِکَ وَ تَسْلِیمَاً لِاَمْرِکَ لَا مَعْبُودَ سِوَاکَ}}؛ «خدایا [[راضی]] هستم به قضای تو و [[تسلیم]] هستم در مقابل [[اوامر]] تو و هیچ معبودی جز تو نیست».
این ویژگی‌ها، برای کسی که ادعای [[اصلاح جامعه]] را دارد [[ضرورت]] دارد. همچنین پرهیز از به‌کارگیری ابزار [[نامشروع]] برای رسیدن به اهداف [[مشروع]]، پرهیز از [[سازش‌کاری]] و ملاحظه، [[قاطعیت]] و صراحت و [[شجاعت]]، برنامه عملی داشتن، واقع‌بینی و وسعت [[فکر]] و [[اندیشه]] از ویژگی‌هایی است که برای [[مصلح]] لازم و ضروری است<ref>[[مهدی باباپور|باباپور، مهدی]]، [[احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی (مقاله)|مقاله «احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۱۰ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۱۰]]، ص ۵۷.</ref>.
==== سوم: اصلاح محیط زیست ====
===== رابطه [[انسان]] با طبیعت =====
در آیاتی از [[قرآن]] با پرهیز از خرابی و [[افساد]] در طبیعت به [[لزوم]] اصلاح و [[آبادانی]] آن توجه داده شده است<ref>{{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ}}، «و از مردم کسی است که گفتارش درباره زندگی این جهان تو را به شگفتی وا می‌دارد و خداوند را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد و همو کینه‌توزترین دشمنان است و چون به سرپرستی در کاری دسترسی یابد می‌کوشد که در زمین تبهکاری ورزد و کشت و پشت را نابود کند و خداوند تباهی را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۰۴-۲۰۵.</ref>. در آیاتی دیگر از [[اسراف]] و [[تبذیر]] نیز به عنوان مصداق [[فساد]] یاد شده است<ref>{{متن قرآن|كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ}}، «از روزی خداوند بخورید و بنوشید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره بقره، آیه ۶۰.</ref> که به قرینه تقابل میان [[افساد]] و اصلاح، نشان‌دهنده [[ضرورت]] محافظت از طبیعت است<ref>[[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳]].</ref>.
=== به لحاظ زمینه‌ها ===
==== اصلاح فکری و اعتقادی ====
==== اصلاح روحی و روانی ====
==== اصلاح فرهنگی ====
{{اصلی|اصلاح فرهنگی}}
==== اصلاح اقتصادی ====
{{اصلی|اصلاح اقتصادی}}
==== اصلاح سیاسی ====
{{اصلی|اصلاح سیاسی}}
==== اصلاح قضایی ====
== نتایج و آثار ==
یکی از نتایج و آثار اصلاح، جلوگیری از نزول [[عذاب الهی]] است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ}}<ref>«و پروردگارت بر آن نیست شهری را که مردم آن مصلحند به ستم نابود کند» سوره هود، آیه ۱۱۷.</ref>. تعبیر "[[مصلح]]" نشان می‌دهد که [[صالح]] بودن افراد کافی نیست، بلکه باید اصلاح‌گر نیز باشند؛ همچنین از [[آیه]] استظهار می‌شود که تنها زمانی [[عذاب الهی]] نازل می‌شود که [[فساد]] همگانی شود<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۰۹.</ref> و بر گروه [[مصلح]] غیر [[ظالم]]، [[بلا]] و [[عذاب]] نازل نمی‌شود، هرچند [[مشرک]] باشند<ref>کشف الحقائق، ج ۲، ص ۱۰۸.</ref>. در آیاتی، [[ایمان]]، [[تقوا]] و اصلاحگری عامل سعادتمندی و موجب [[اطمینان]] از [[آینده]] شمرده شده است: {{متن قرآن|فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«پس کسانی که ایمان آورند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره انعام، آیه ۴۸.</ref>، {{متن قرآن|فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.</ref>.<ref>[[اکبر میرسپاه|میرسپاه، اکبر]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳]].</ref>
اصلاح نقطه مقابل افساد به معنای به صلاح آوردن، بهبودی بخشیدن، آشتی دادن و ... آمده است. این واژه و مشتقات آن در آیات قرآن زیاد به کار رفته است که در معانی: مصالحه و گذشت؛ رفع نزاع بین دو نفر یا اصلاح میان انسان‌ها؛ رفع اختلافات خانوادگی؛ احسان به والدین و ... می‌توان دسته‌بندی کرد. همچنین اصلاح در رابطه انسان با خدا و با انسان‌های دیگر و با طبیعت تعریف می‌شود.
«اصلاح» نقطه مقابل افساد[۱] است و در منابع واژه‌نگاری فارسی[۲] و عربی[۳] به معنای به صلاح آوردن، بهبودی بخشیدن، تعمیر کردن، آشتی دادن، نیکویی کردن و آراستن و سامان دادن آمده است. معنای مشترک در همه مشتقات این واژه، سلامت از فساد است که شامل سلامت در ذات[۴]، نظر و عمل[۵] می‌گردد[۶].
واژه اصلاح و دیگر مشتقات ماده صلح از جمله صلاح، صالح، مصلح و صُلح، نزدیک به ۸۰ بار در قرآن به کار رفته که گاه در برابر فساد: ﴿وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا...﴾[۷] و گاه در برابر سوء[۸]«و نابینا با بینا برابر نیست و (نیز) مؤمنان نکوکار با بدکاران برابر نیستند؛ اندک پند می‌پذیرید» سوره غافر، آیه ۵۸.</ref> آمده است. این مجموعه موارد را می‌توان در یک دسته‌بندی موضوعی چنین برشمرد:
رفع نزاع بین دو نفر یا اصلاح میان انسان‌ها: ﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۱۰]،
رفع اختلافاتخانوادگی: ﴿...وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا...﴾[۱۱]،
جوان ساختن پیر و رفع نازایی: ﴿فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ...﴾[۱۲].[۱۳]،
در جهان‌بینی اسلامیانسان و هستی بدون هدفآفریده نشده است[۲۳] و انسان به عنوان عصاره خلقت[۲۴] و خلیفه خدا در روی زمین دارای هدف والایی است که از آن به «قرب إلی الله» یاد می‌شود. قربی که امری وجودی است و به معنای نزدیکی وجودی انسان به کمال مطلق می‌باشد. به هر مقدار که انسان واجد صفات پسندیده گردد به کمال مطلق که همه صفات کمالیه را به نحو اطلاق دارا می‌باشد نزدیک‌تر خواهد بود. این نزدیکی بدون تهذیب نفس و تزکیۀ باطن و تخلق به اخلاق الهی غیرممکن خواهد بود؛ لذا تهذیب نفس و تخلق به اخلاق الهی مقصد همه مکتب‌های توحیدی است[۲۵] و مقصد قرآن به عنوان آخرین و کامل‌ترین کتاب آسمانی چیزی جز تصفیه عقول و تزکیه نفس برای رسیدن به قرب به خداوند و کلمه توحید نیست[۲۶].
در نظام اخلاقی اسلام پرورش و تهذیب نفس و تخلق به اخلاق فاضله قبل از آموزش است و اگر هم قبل نباشد، همراه آموزش است و رتبه آن مقدم بر آموزش می‌باشد[۲۷]. تمام مسائلی که در اسلام وجود دارد حتی مسائل سیاسی‌اش، مسائل تهذیبی است و برای تطهیر انسان و تخلق او به اخلاق الهی است. به همین دلیل است که در قرآن کریم مسأله تهذیب نفس و تزکیه آن از همه ابواب دیگر زیادتر و بیشتر است. خداوند در قرآن مجید بعد از هفت قسم می‌فرماید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا﴾[۲۸].[۲۹]
در برخی آیات از نماز در نقش رابطه‌ای عبادی میان خدا و انسان و از مصادیق اصلاحگری یاد شده است: ﴿وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ﴾[۳۰]. بین انسان و بازگشت به خدا (توبه) در ارتباط با اصلاح اعمال نیز رابطه‌ای مستقیم برقرار است، زیرا توبه از سویی شرط اصلاح اعمال و از سوی دیگر از راه‌های برقراری ارتباط با خداوند، شمرده شده است[۳۱]؛ همچنین از کاربردهای اصلاح در حوزه ارتباط انسان با خدا، درخواست اصلاح و نیکی برای ذریّه و نسل، از خدای سبحان است: ﴿...وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي...﴾[۳۲].[۳۳]
اصلاح در جامعه عبارت است از تغییراتی که اساسی و بنیادی نبوده و جامعه را از نظر بنیاد و ساختمان اصلی و نظاماتحاکم، دگرگون نسازد، بلکه تنها تغییراتی در جهت بهبود اوضاع به وجود آورد[۳۴]. به‌عبارت دیگر یعنی سامان دادن‌های آرام، تدریجی و غیربنیادی در جهت مطلوب[۳۵].[۳۶]
بیشترین موارد کاربرد اصلاح در قرآن به این حوزه مربوط می‌شود که گاه در دامنه محدودتری به اصلاح امور خانواده مربوط می‌شود و گاه در سطح روابط اجتماعی به آن پرداخته می‌شود:
رفع اختلافاتخانوادگی:قرآن برای حل اختلافات داخلی خانواده پیشنهاد می‌کند که هنگام ترس از جدایی دو همسر از یکدیگر، داوری از سوی مرد و داوری از طرف زن تلاش کنند تا میان این زن و شوهر دوستی و آشتی ایجاد کنند: ﴿وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا﴾[۳۷].[۳۸]،
اصلاح در وصیت: درباره وصیت، به محتضر سفارش شده که به معروف و نیکیوصیت کند و حق را در نظر بگیرد و به‌گونه‌ای وصیت نکند که موجب اختلاف و نزاعخانوادگی شود[۳۹] و اگر میت برخلاف وظیفه شرعی خود، به‌گونه‌ای اختلاف‌انگیز وصیتی کرد، وصی می‌تواند آن را اصلاح کرده، به شیوه مناسب تغییر دهد و از این جهت گناهی بر او نیست[۴۰].[۴۱]
اصلاح در امور یتیم:آیه﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ﴾[۴۲] به سرپرستان یتیمان سفارش می‌کند که به اصلاح امورشان همت گمارده آن را نسبت به دیگر مسائل مانند استقلال اقتصادی آنان در اولویت قرار دهند و البته خداوند به روشنی قصد اصلاح حقیقی را از دیگر مقاصد باز می‌شناسد[۴۳].
اصلاح ذات‌بین (آشتی دادن بین مردم): از دیگر مصادیق اصلاح، آشتی دادن بین مردم (اصلاح ذات‌البین) است، چنان‌که در آیه﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا﴾[۴۴] آمده است که نجوا را تنها در صورتی مُجاز می‌داند که قصد اصلاح و آشتی دادن بین مردم در میان باشد.
اصلاح در روابط اقتصادی: رعایت انصاف و عدالت در روابط اقتصادی، از جمله خرید و فروش از دیگر مصادیق اصلاح در قرآن است: ﴿وَإِلَى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ... وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ...﴾[۴۷].[۴۸]
نخستین گام در هر حرکت اصلاحی، از نگاه دین، اصلاح خویشتن یا جهاد با نفس است که به «جهاد اکبر معروف است. امام علی (ع) می‌فرماید: «تعجب می‌کنم از کسی که متصدی اصلاح مردم می‌شود، در حالی که خودش فاسد است و خود را اصلاح ننموده و به دنبال اصلاح دیگران است»[۴۹]. شبیه به این حدیث از اماممعصوم آمده است: «چطور کسی ادعای اصلاح دیگران را دارد، در حالی که هنوز خودش را اصلاح نکرده است». به‌همین دلیل، مصلحان راستین، پیش از دعوت به اصلاح دیگران، باید به اصلاح خویش بپردازند. بنابراین هر حرکت اصلاحی، رهبری صالح و مصلح می‌خواهد[۵۰].
مصلح باید شناخت کافی از اصلاح داشته باشد، تا عملش به جای اصلاح، به افساد نکشد. امام علی (ع) می‌فرماید: «ده نفرند که خود و دیگران را به مشکل گرفتار می‌کنند: یکی از آنان اصلاح‌طلبی است که عالم و آگاه به اصلاح نیست»[۵۱]. یک مصلح باید مثل طبیب، اول درد را شناسایی و سپس درمان را ارائه دهد و باید بداند که هر دردی، درمان خاص خود را دارد و هر فسادی، اصلاح خاص خود را می‌طلبد، به قول مرحوم شرف الدین: «صلاح را از همان راهی وارد جامعه کنید که فساد را وارد کرده‌اند»[۵۲]. بنابراین، کسی که در جایگاه اصلاحات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و دینی قرار می‌گیرد، باید به احکام و قوانین الهی آشنا و عالم باشد و صلاح و فساد را کاملاً بشناسد[۵۳].
ویژگی دیگر مصلح آن است که تمام اقدام‌هایش بر اساس حق و حق‌مداری باشد و اسیر نفس، مال و دنیازدگی نشود. به تعبیر امام علی (ع): «مبادا رعایت و بزرگداشت کسی مانع شما از اجرای حد گردد»[۵۴]. علی (ع) که انگیزه خود را اصلاح امور جامعه مطرح می‌کند، این اصلاح‌طلبی را در محور احیاء حق می‌داند: «به خداسوگند! هر آینه این کفش کهنه در نزد من از حکومت کردن بر شما محبوب‌تر است، مگر این که اقامه حقی بکنم یا باطلی را دفع کنم»[۵۵]. حضرت حق‌محوری را در حرکت اصلاحی خود اصلی مسلم می‌داند.
امام حسین (ع) که انگیزه قیام خود را اصلاح‌طلبی بر اساس حق‌طلبی و حق‌گرایی می‌داند، می‌فرماید: «آیا نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌شود و از باطل پیشگیری نمی‌شود؟ پس سزاوار است که مؤمن برای ملاقات خدا مشتاق باشد»[۵۶].
دیگر ویژگی مصلح، آن است که در کار خویش صداقت داشته باشد و با تمام اخلاص، در صدد کمک کردن به مردم و نجات جامعه از بدبختی و فساد باشد. رمز جاودانگیقیام امام حسین (ع) که مرزهای زمانی و مکانی را در نوردید، صداقت و اخلاص او بود. که در آخرین لحظه‌های زندگی فرمود: «إِلَهِی رَضاً بِقَضَائِکَ وَ تَسْلِیمَاً لِاَمْرِکَ لَا مَعْبُودَ سِوَاکَ»؛ «خدایا راضی هستم به قضای تو و تسلیم هستم در مقابل اوامر تو و هیچ معبودی جز تو نیست».
این ویژگی‌ها، برای کسی که ادعای اصلاح جامعه را دارد ضرورت دارد. همچنین پرهیز از به‌کارگیری ابزار نامشروع برای رسیدن به اهداف مشروع، پرهیز از سازش‌کاری و ملاحظه، قاطعیت و صراحت و شجاعت، برنامه عملی داشتن، واقع‌بینی و وسعت فکر و اندیشه از ویژگی‌هایی است که برای مصلح لازم و ضروری است[۵۸].
در آیاتی از قرآن با پرهیز از خرابی و افساد در طبیعت به لزوم اصلاح و آبادانی آن توجه داده شده است[۵۹]. در آیاتی دیگر از اسراف و تبذیر نیز به عنوان مصداق فساد یاد شده است[۶۰] که به قرینه تقابل میان افساد و اصلاح، نشان‌دهنده ضرورت محافظت از طبیعت است[۶۱].
یکی از نتایج و آثار اصلاح، جلوگیری از نزول عذاب الهی است: ﴿وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ﴾[۶۲]. تعبیر "مصلح" نشان می‌دهد که صالح بودن افراد کافی نیست، بلکه باید اصلاح‌گر نیز باشند؛ همچنین از آیه استظهار می‌شود که تنها زمانی عذاب الهی نازل می‌شود که فساد همگانی شود[۶۳] و بر گروه مصلح غیر ظالم، بلا و عذاب نازل نمی‌شود، هرچند مشرک باشند[۶۴]. در آیاتی، ایمان، تقوا و اصلاحگری عامل سعادتمندی و موجب اطمینان از آینده شمرده شده است: ﴿فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۶۵]، ﴿فَمَنِ اتَّقَى وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۶۶].[۶۷]
↑«و اگر زنی از کناره‌گیری یا رویگردانی شویش بیم دارد بر آن دو گناهی نیست که میان خود به سازشی شایسته برسند و سازش نیکوتر است...» سوره نساء، آیه ۱۲۸.
↑ «(نام) خداوند را دستاویزی برای سوگندهای خویش قرار ندهید تا (با آن) از نکوکاری و پرهیزگاری و اصلاح میان مردم شانه خالی کنید و خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۴.
↑ «...و اگر شوهرانشان سر آشتی دارند به باز آوردن آنان در این حال سزاوارترند...» سوره بقره، آیه ۲۲۸.
↑ «آنگاه او را پاسخ گفتیم و یحیی را به او بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته گرداندیم...» سوره انبیاء، آیه ۹۰.
↑التحقیق، ج ۶، ص ۲۶۵ ۲۶۶، «صلح»؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۱۶.
↑«و به آدمی سپرده‌ایم که به پدر و مادرش نیکی کند؛ مادرش او را به دشواری آبستن بوده و به دشواری زاده است- و بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است- تا چون به رشد کامل رسد و چهل ساله شود بگوید: پروردگارا در دلم افکن تا نعمتت را که به من و پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و برای من، در دودمانم شایستگی نه که من به سوی تو بازگشته‌ام و من از فرمانبردارانم» سوره احقاف، آیه ۱۵.
↑ «...پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۴.
↑ «ای فرزندان آدم! چون فرستادگانی از خودتان- که آیات مرا بر شما می‌خوانند- نزدتان آیند (به آنان ایمان آورید و پروا پیشه کنید) آنان که پرهیزگاری ورزند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره اعراف، آیه ۳۵.
↑ «گفت: ای قوم من! به من بگویید که اگر برهانی از پروردگار خود داشته باشم و او نیز از نزد خویش به من روزی نیکویی ارزانی داشته باشد (شما چه خواهید کرد؟) و من در آنچه شما را از آن باز می‌دارم نمی‌خواهم با شما مخالفت کنم، تا آنجا که می‌توانم جز اصلاح نظری ندارم و توفیق من جز با خداوند نیست، بر او توکل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره هود، آیه ۸۸.
↑ «تا کردارهایتان را شایسته گرداند و گناهانتان را بیامرزد و هر که از خداوند و فرستاده او فرمان برد بی‌گمان به رستگاری سترگی رسیده است» سوره احزاب، آیه ۷۱.
↑﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ﴾ «آیا پنداشته‌اید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم و شما به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید؟» سوره مؤمنون، آیه ۱۱۵.
↑«و آنان که به کتاب (آسمانی) چنگ می‌زنند و نماز را بر پا می‌دارند، ما پاداش نکوکاران را تباه نمی‌گردانیم» سوره اعراف، آیه ۱۷۰.
↑﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾، «خداوند و لعنت‌کنندگان، کسانی را لعنت می‌کنند که برهان‌ها و رهنمودی را که فرو فرستادیم، پس از آنکه در کتاب (تورات) برای مردم روشن کردیم، پنهان می‌دارند جز کسانی که توبه کردند و به اصلاح (کار خود) پرداختند و (پوشیده‌ها را) روشن بیان داشتند، که آنان را می‌آمرزم و من توبه‌پذیر بخشاینده‌ام» سوره بقره، آیه ۱۵۹-۱۶۰.
↑«...و برای من، در دودمانم شایستگی نه...» سوره احقاف، آیه ۱۵.
↑«و اگر از ناسازگاری آنان نگرانید، چنانچه در پی اصلاح باشند داوری از خویشان مرد و داوری از خویشان زن برانگیزید تا خداوند میان آن دو آشتی برقرار کند» سوره نساء، آیه ۳۵.
↑التبیان، ج ۳، ص ۱۹۲؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۷۰؛ تفسیر المنار، ج ۵، ص۷۸-۷۹.
↑«در (کار) این جهان و جهان واپسین. و از تو، درباره یتیمان می‌پرسند، بگو سامان‌بخشی به کار آنان نیکوتر است و چون با آنان به سر برید (بدانید که) برادران شمایند و خداوند، تباهکار را از مصلح باز می‌شناسد» سوره بقره، آیه ۲۲۰.
↑«در بسیاری از گفت‌وگوهای زیرگوشی آنان خیری نیست مگر کسی به صدقه یا نکوکاری یا اصلاحی میان مردم فرمان دهد و هر کس در جستجوی خشنودی خداوند چنین کند به زودی بدو پاداشی سترگ خواهیم داد» سوره نساء، آیه ۱۱۴.
↑﴿وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلَا تَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾، «و موسی به برادر خویش هارون گفت: در میان قوم من جانشین من شو و به سامان دادن (امور) بپرداز و از راه و روش تبهکاران پیروی مکن!» سوره اعراف، آیه ۱۴۲.
↑﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ﴾، «و از مردم کسی است که گفتارش درباره زندگی این جهان تو را به شگفتی وا می‌دارد و خداوند را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد و همو کینه‌توزترین دشمنان است و چون به سرپرستی در کاری دسترسی یابد می‌کوشد که در زمین تبهکاری ورزد و کشت و پشت را نابود کند و خداوند تباهی را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۰۴-۲۰۵.
↑﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ﴾، «از روزی خداوند بخورید و بنوشید و در زمین تبهکارانه آشوب نورزید» سوره بقره، آیه ۶۰.
اصلاح از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اصلاح در لغت - اصلاح در قرآن - اصلاح در معارف و سیره علوی - اصلاح در جامعه‌شناسی اسلامی - اصلاح در فقه اسلامی - اصلاح در فقه سیاسی - اصلاح در سیره معصوم - اصلاح در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد
میرسپاه، اکبر، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر
باباپور، مهدی، مقاله «احیاگری و اصلاح‌طلبی در نهضت حسینی»، فرهنگ عاشورایی ج۱۰
سادات کیائی، سید محسن، مقاله «نظام اخلاق اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی
