سقیفه بنی ساعده

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سقیفه بنی ساعده در قرآن - سقیفه بنی ساعده در حدیث - سقیفه بنی ساعده در نهج البلاغه - سقیفه بنی ساعده در کلام اسلامی - سقیفه بنی ساعده در گفتگوهای بین‌المذاهب - سقیفه بنی ساعده در تاریخ اسلامی - سقیفه بنی ساعده در معارف و سیره حسینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سقیفه بنی ساعده (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

سقیفه سایه‌بانى در محلۀ بنى ساعده در مدینه بود که گاهى زیر آن تجمّع و گفتگو مى‌شد. پس از رحلت پیامبر(ص) گروهى از مهاجرین و انصار آنجا گرد آمدند و گفتگوهاى بسیارى دربارۀ تعیین جانشین پیامبر انجام گرفت و در نهایت با ابوبکر بیعت شد.

مقدمه

پس از وفات پیامبر(ص)، امام علی(ع) و بنى هاشم در خانه و مشغول مقدّمات خاکسپارى آن حضرت بودند. تعدادى از انصار، چون مى‌دانستند که مهاجران قریشى به سبب کینه و حسد نخواهند گذاشت علی(ع) به خلافت برسد، در سقیفۀ بنى ساعده گرد آمدند تا شخصى را از میان خود برگزینند. تصمیمشان هم بر انتخاب سعد بن عباده بود که بعدا ترور شد. ابوبکر و عمر و ابو عبیدۀ جرّاح که باخبر شدند، خود را به سقیفه رساندند و کار را به سود ابوبکر فیصله دادند. در انتخاب خلیفه و اینکه از مهاجرین باشد یا انصار، بحث‌هاى طولانى بین حاضران درگرفت که در کتب تاریخ و حدیث آمده است. قرائن متعدّدى نشان مى‌دهد که به قدرت رساندن ابوبکر و کنار گذاشتن علی(ع) برنامه‌اى از پیش تعیین شده بود و مخالفان خلافت علی(ع) از مدّتها قبل براى آن برنامه ریزى کرده بودند. اینکه از پیوستن به سپاه اسامه سرباز زدند، از نوشتن چیزى توسّط پیامبر در آخرین روز حیاتش جلوگیرى کردند، در راه بازگشت از حجة الوداع، همدست شدند که دربارۀ ولایت امیر المؤمنین(ع) به توصیۀ پیامبر عمل نکنند، پس از رحلت پیامبر(ص)، اعلان کردن عمر به اینکه پیامبر نمرده است بلکه مثل حضرت موسى غایب شده است و حوادث دیگر نشان مى‌دهد که این توطئه، از قبل طرّاحى شده بود و چیزى شبیه کودتا به شمار مى‌رفت که رنگ مشروعیّت به آن زدند.(...).

آنچه در سقیفه گذشت، بدعتى نامشروع و اجتهاد در مقابل نصّ و بى‌اعتنایى به فرمان رسول خدا(ص) بود. البته کسانى هم مخالف تصمیم اتّخاذ شده در سقیفه بودند، ولى باند سقیفه بعضى را با تهدید و قتل و بعضى را با تطمیع و وعده، خاموش کردند. تلاش‌هاى امیر المؤمنین و حضرت زهرا(ع) هم در آن شرایط آشوب‌زده و غوغاسالارانه به جایى نرسید. حضرت على(ع) مصلحت را در سکوت دید و طبق برخى نقل‌ها تا فاطمۀ زهرا(ع) زنده بود، در خانه نشست و بیعت نکرد. بیشتر مخالفان جریان سقیفه در نهایت تن به بیعت دادند. اینگونه بود که در سقیفه، غصب خلافت على و محروم‌کردن امّت از امامت على(ع) و ائمه(ع) پایه‌ریزى شد و به عنوان سمبل ظلم به خاندان پیامبر در طول تاریخ، باقى ماند و ستم‌هاى بعدى نیز ریشه در همین ظلم نخستین داشت و حادثۀ تلخ کربلا هم یکى از میوه‌هاى تلخ سقیفه بود. در شعر باقلانى آمده است: إنّ الحسین اصیب فى یوم السّقیفة. آنچه در دعاها و زیارتنامه‌ها لعن و نفرین بر اولین ظالمى است که به آل محمد(ص) ظلم کرد اشاره به همین جریان شوم است. سقیفه، نمادى از ظلم است و در ادبیات عامیانه سقیفه‌بندى به دروغ‌پردازى و فریب گفته مى‌شود. این ستم در تاریخ صدر اسلام اتفاق افتاد. به روایت امام صادق(ع)، نزول آیۀ نجوى ﴿مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ...﴾ دربارۀ ابوبکر، عمر، ابو عبیدۀ جرّاح، عبد الرحمن بن عوف، سالم مولى ابى حذیفه و مغیرة بن شعبه نازل شد که جمع شدند و معاهده‌اى بین خود نوشتند و بر این امر توافق کردند که لئن مضى محمّد صلّى اللّه علیه و آله لا تکون الخلافة فى بنى هاشم و لا النّبوّة أبدا. این آیه، و آیۀ دیگرى که مى‌فرماید: ﴿أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم﴾ دربارۀ آنان و توطئه آن روزشان نازل شد. امام صادق(ع) مى‌فرماید به حضرت رسول(ص) این خبر رسید که گروهى از قریش مى‌گویند: محمد، حکومت را در خاندان خود محکم ساخته است. اگر بمیرد، خاندانش را از قدرت کنار مى‌زنیم و در غیر آنان قرار مى‌دهیم. امام صادق(ع) فرمود: "هیچ روزى جز روز کشته شدن امام حسین(ع)، شبیه آن روز توطئه نبود. خداى متعال هم پیشتر پیامبر عزیزش را از این واقعه آگاه ساخته بود که آن روز که آن معاهده‌نامه نوشته شد، حسین به شهادت رسید و حکومت از بنى هاشم بیرون رفت: إذا کتب الکتاب قتل الحسین(ع) و خرج الملک من بنى هاشم. و این، ماجرایى است شگفت! همان حقیقتى است که در شعر باقلانى آمده بود و ریشۀ حوادث عاشورا را در روز سقیفه نشان مى‌دهد. شهید پاک‌نژاد مى‌نویسد: سقیفه را در قلب غدیر خم فرو برید، تا همچنان‌که گریز و پرهیزهاى معشوق در دل عاشق محو مى‌شود و هرچه فاقد اتصال است فرومى‌ریزد، همه و همه در روحانیت غدیر فرو رود و بریزد و تطهیر شود و اگر سقیفه را در خلسه‌هایى از اشتباهات، از غدیر بزرگتر و مهمتر تصور کردید، غدیر را چون نشتر در قلب سقیفه فروکنید تا از این غدّۀ ملتهب هرچه ردّ پاى جاه‌طلبی‌ها و کهنه‌پردازیهاست بیرون ریزد.(...).

آنچه در سقیفه اتفاق افتاد، بناى کجى بود که آثار شومش تاکنون باقى است. چه نیکو گفته است شهید پاک‌نژاد: در سقیفه، ورشکستگى إنّ أکرمکم عند اللّه أتقیکم اعلام گردید و برترى اشرافیت و دربارهاى اموى و عباسى تأیید شد. در سقیفه، منّا أمیر و منکم وزیر جاى منّا أهل البیت را گرفت. در سقیفه، ابوبکر، عمر، عثمان، ابو عبیده، عبدالرحمان بن عوف، سالم مولى حذیفه، خالد بن ولید، سعد وقّاص و معاویه غالب شدند و على، عباس، سلمان، ابوذر، مقداد، حجر، عمّار، میثم و صعصعه مغلوب گردیدند... در ### 313###، صدها اجتهاد در مقابل نصّ، شرعى شناخته گردید... در سقیفه گفته شد آن‌کس که خیبر را گشود، نگذاشتند سقیفه را بگشاید... در سقیفه گفته شد بنى هاشم و پیروان على بهتر است همان نبوت را بچسبند و خلافت از نبوّت جداست... در سقیفه به تصویب رسید، هرکس بر مسلمانان امیر شود، مشمول منّا أمیر بوده و اولو الأمر شناخته مى‌شود، ولو آنکه سبط نبىّ گرامى و تمام یاران و فرزندانش را گرسنگى و تشنگى دهد و به قتل برساند و زنانش را اسیر، شهر به شهر بگرداند... در سقیفه مى‌گویند ابابکر که تعیین جانشین کرد و نبىّ گرامى که جانشینى معین نکردند، هردو درست بوده است!... در سقیفه، این مطلب را وارد و جالب دانستند که نه سر فرماندهى اسامۀ جوان انتخاب خوبى بود، نه انتخاب‌کردن على جوان به خلافت کارى درست است!.

سقیفه در دانشنامه امیرالمؤمنین

• انکار وفات پیامبر(ص)‌ الطبقات الکبری‌- به نقل از عایشه-: چون پیامبر خدا وفات یافت، عمر و مغیرة بن‌ شعبه اجازه خواستند و بر او داخل‌شدند و پارچه از چهره‌اش کنار زدند. عمر گفت: چه بیهوشی‌ای! چه قدر بیهوشی پیامبر خدا شدید است! سپس هر دو برخاستند و چون به در رسیدند، مغیره گفت: ای عمر! به خدا سوگند، پیامبر خدا وفات یافته است! عمر گفت: دروغ می‌گویی! پیامبر خدا وفات نیافته است؛ بلکه تو در پی فتنه‌ای. پیامبر خدا وفات نمی‌کند تا آنکه منافقان را نابود سازد. سپس ابو بکر آمد و عمر، همچنان برای مردم سخن راند. پس، ابو بکر به وی گفت: ساکت شو! عمر، ساکت شد و ابو بکر بالا رفت و پس از حمد و ثنای الهی، آیه: "بی‌گمان، تو [ای پیامبر!] می‌میری و آنان نیز می‌میرند" را قرائت کرد و پس از آن [، آیه‌]: "و محمد، جز پیامبری نیست که پیش از او هم پیامبرانی بوده‌اند. آیا اگر بمیرد یا کشته شود، [از دین او] باز می‌گردید؟" را خواند تا آنکه از آیه فارغ گشت. سپس گفت: هر کس محمد را می‌پرستد، [بداند که‌] محمد در گذشت و هر کس که خدا را می‌پرستد، پسْ خدا زنده است و نمی‌میرد.

عمر گفت: آیا این، در کتاب خداست؟ ابو بکر گفت: آری. عمر گفت: ای مردم! این، ابو بکر و ریش‌سفید مسلمانان است. پس با او بیعت کنید. مردم نیز بیعت کردند.

• آنچه در سقیفه گذشت‌: صحیح البخاری‌- به نقل از ابن عباس، از خطبه عمر در روزهای پایانی زندگی‌اش-: به من خبر رسیده که کسی از میان شما گفته است: "به خدا سوگند، اگر عمر بمیرد، با فلان کس بیعت می‌کنم". کسی فریب این سخن را نخورد که: "بیعت ابو بکر، ناگهانی و حساب‌ناشده بود؛ اما [به نیکویی‌] تمام شد". هان! آن [بیعت‌]، همین گونه بود؛ اما خداوند، شر آن را حفظ کرد و در میان شما کسی نیست که همچون ابو بکر، گردن‌ها در برابر او فرود آیند. هر کس بدون مشورت با مسلمانان، با کسی بیعت کند، بیعت‌کننده و بیعت‌شونده پیروی نمی‌شوند، از بیم آنکه کشته شوند.

داستان بیعت ابو بکر، چنین بود که چون خداوندْ پیامبرش را قبض روح کرد، انصار با ما مخالفت کردند و همگی در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و مهاجران، جز علی و زبیر و همراهان آن دو- که با ما همراه نشدند-، بر گرد ابو بکر جمع شدند و من به ابو بکر گفتم: ای ابو بکر! بیا تا نزد این برادران انصاری‌مان برویم. به سوی آنان روانه شدیم و چون به آنان نزدیک گشتیم، دو مرد صالح را از آنان دیدیم که آنچه را قوم بر آن، اتفاق کرده بودند، ذکر کردند و گفتند: ای گروه مهاجران! کجا می‌روید؟ گفتیم: به سوی این برادران انصاری‌مان. گفتند: نه! به آنان نزدیک نشوید؛ چرا که آنان، امر شما (ولایت) را به فرجام رساندند. گفتم: به خدا سوگند، نزد آنان می‌رویم. پس رفتیم تا به آنان در سقیفه بنی ساعده رسیدیم. دیدیم مردی جامه به‌خود پیچیده در میان آنهاست. گفتم: این کیست؟ گفتند: این سعد بن عباده است. گفتم: چرا این‌گونه است؟ گفتند: بیمار است. پس چون اندکی نشستیم، سخنگوی آنان به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر(ص) گواهی داد و آن گونه که شایسته بود، خدا را ثنا گفت و سپس گفت: اما بعد، ما یاوران خدا و گُردان اسلام هستیم و شما- ای مهاجران!- گروهی اندک بودید که از قوم خود بیرون آمدید. حال می‌خواهند ما را از اصل و ریشه خود جدا کنند و ما را از حاکمیت، خارج سازند. چون ساکت شد، خواستم سخن بگویم. سخنی را آماده کرده بودم که مرا به شعف‌ می‌آورد و می‌خواستم پیش روی ابو بکر بگویم که از شدت و ناراحتی او بکاهم؛ اما چون خواستم سخن بگویم، ابو بکر گفت: آرام باش. پس نخواستم او را خشمناک کنم. ابو بکر، سخن گفت و از من، بردبارتر و باوقارتر بود. به خدا سوگند، با آنکه بدون آمادگی قبلی سخن می‌گفت، هیچ یک از سخنانی را که من آماده کرده بودم و از آنها به شعف می‌آمدم، فرو نگذاشت و مانند آن یا بهترش را بیان داشت، تا آنکه ساکت شد. سپس گفت: هر خوبی‌ای که درباره خود گفتید، شایسته آن هستید؛ اما امر خلافت، بایسته جز این تیره از قریش نیست؛ چرا که آنان برترینِ عرب در نسب و جایگاه‌اند. من، برای شما یکی از این دو مرد را پسندیدم. پس با هر کدام که می‌خواهید، بیعت کنید. سپس، دست مرا و دست ابو عبیدة بن جراح را که در میان ما نشسته بود، گرفت و من، جز از این سخن او ناراحت نشدم؛ زیرا به خدا سوگند، اگر پیش انداخته شوم و بی آنکه گناهی مرتکب شده باشم، گردنم را بزنند، نزد من محبوب‌تر از آن است که امیر قومی شوم که ابو بکر در میان آنان است، مگر آنکه نَفْسم، به هنگام مرگ، چیزی را برایم بیاراید که الان آن را نمی‌یابم. پس، کسی از انصار گفت: من دوای درد و چاره کارم. ای گروه قریش! امیری از ما باشد و امیری از شما. همهمه‌ها زیاد و صداها بلند گردید، تا آنجا که ترسیدم اختلاف شود. پس گفتم: ای ابو بکر! دستت را بگشای. او هم گشود و من و مهاجران، با او بیعت کردیم. سپس انصار بیعت کردند و ما بر سعد بن عباده پریدیم و کسی از میان آنان گفت: سعد بن عباده را کشتید. [من هم‌] گفتم: خداوند، سعد بن عباده را بکشد! به خدا سوگند، در آن هنگام، بهتر از بیعت با ابو بکر نیافتیم. بیم آن داشتیم که اگر بدون بیعت از قوم انصار جدا شویم، پس از ما با مردی از خودشان بیعت کنند و در آن صورت، یا با وجود ناخشنودی، با وی بیعت می‌کردیم و یا با آنان مخالفت می‌کردیم که فساد به پا می‌شد. پس، هر کس بدون مشورت با مسلمانان، با کسی بیعت کند، نه او و نه کسی که با او بیعت کرده، نباید پیروی شوند، مبادا که کشته شوند.

• کسانی که از بیعت با ابو بکر، سر باز زدند: تاریخ الیعقوبی: گروهی از مهاجران و انصار از بیعت با ابو بکر، سر باز زدند و به علی بن ابی طالب(ع) متمایل شدند، از جمله: عباس بن عبد المطلب، فضل بن عباس، زبیر بن عوام بن عاص، خالد بن سعید، مقداد بن عمرو، سلمان فارسی، ابو ذر غِفاری، عمار بن یاسر، بَراء بن عازب و ابی بن کعب. ابو بکر به دنبال عمر بن خطاب و ابو عبیدة بن جراح و مغیرة بن شعبه فرستاد و گفت: نظر (صواب)، چیست؟ گفتند: صواب، آن است که عباس بن عبد المطلب را ببینی و سهمی از این حکومت برای او و نسلش قرار دهی و بدین وسیله در طرف علی بن ابی طالب، شکاف اندازید تا اگر با شما شد، برایتان حجتی بر ضد علی باشد.
• سخن امام علی(ع) پس از آگاهی از ماجرای سقیفه‌: الإرشاد: چون ماجرای بیعت ابو بکر پایان گرفت و بیعت‌کنندگان، با وی بیعت کردند، مردی نزد امیر مؤمنان، که قبر پیامبر خدا را با بیل صاف می‌کرد، آمد و به او گفت: مردم با ابو بکر بیعت کردند و انصار، به سبب اختلاف داخلی‌شان خوار شدند و آزادشدگان فتح مکه‌ به بیعت با آن مرد(ابوبکر)، مبادرت ورزیدند که مبادا [خلافت‌] به شما برسد. امام(ع) سرِ بیل را بر زمین زد و دستش را بر آن نهاد و گفت: "الف، لام، میم. آیا مردم گمان می‌برند که رها می‌شوند تا [تنها به زبان‌] بگویند: ایمان آوردیم، و [آیا گمان می‌برند که‌] آزمایش نمی‌شوند؟ و بی‌گمان، پیشینیانِ آنان را آزموده‌ایم و بی‌شک، خداوند، راستگویان و دروغگویان را معلوم می‌دارد. آیا آنان که کارهای زشت می‌کنند، گمان می‌برند که بر ما پیشی می‌گیرند؟ چه بد حکم می‌رانند!".
• هجوم به خانه فاطمه(س)، دختر پیامبر(ص)‌: أنساب الأشراف‌- به نقل از سلیمان تَیمی و ابن عون-: ابو بکر به دنبال علی(ع) فرستاد و از او بیعت خواست؛ [اما] او بیعت نکرد. پس عمر آمد و همراه او شعله‌ای از آتش بود. فاطمه(س) او را در آستانه در دید و فرمود: "ای پسر خطاب! آیا درِ خانه‌ام را بر روی من آتش می‌زنی؟". گفت: آری، و این، آنچه را پدرت آورْد، استوارتر می‌کند. تاریخ الطبری‌- به نقل از زیاد بن کلیب-: عمر بن خطاب به خانه علی(ع) که در آن، طلحه و زبیر و مردانی از مهاجران بودند، آمد و گفت: به خدا سوگند، یا [[[خانه]] را] با شما آتش می‌زنم، یا برای بیعتْ بیرون آیید. زبیر با شمشیر آخته، به سوی او بیرون دوید؛ اما [پایش‌] لغزید و شمشیر از دستش به زمین افتاد. پس بر او ریختند و دستگیرش نمودند.
• خودداری امام(ع) از بیعت‌: الردة: ابو بکر به دنبال علی(ع) فرستاد و او را فرا خواند. پس آمد و در حالی که مردمْ حاضر بودند، سلام داد و نشست. سپس روی به مردم کرد و گفت: "چرا مرا فرا خوانده‌ای؟". عمر به او گفت: تو را برای بیعتی فرا خوانده‌ایم که مسلمانان، بر آن اجتماع کرده‌اند. علی(ع) فرمود: "ای گروه! شما حکومت را از دست انصار گرفتید، با این استدلال که ابو بکر [با پیامبر(ص)‌] خویشاوند است؛ چون می‌پنداشتید که محمد(ص) از میان شماست. پس، آنان زمام امور را به شما سپردند و کار را به شما وا نهادند. من، با همان استدلالی که بر انصار احتجاج کردید، بر شما احتجاج می‌کنم. ما در زندگی و مرگ، به محمد(ص) نزدیک‌تریم؛ چرا که ما، اهل بیت او و نزدیک‌ترینِ مردم به او هستیم. پس اگر از خدا می‌ترسید، با ما انصاف بورزید و در این امر، آنچه را انصار برای شما شناختند، شما نیز برای ما بشناسید". پس، عمر به او گفت: ای مرد! تو رها نمی‌شوی، مگر آنکه همان گونه که دیگران بیعت کردند، بیعت کنی. علی(ع) فرمود: "من هم از تو نمی‌پذیرم و با کسی که از او برای بیعت گرفتن سزاوارترم، بیعت نمی‌کنم". پس، ابو عبیدة بن جراح به او گفت: ای ابو الحسن! به خدا سوگند، تو به این امر به خاطر فضل و سابقه و خویشاوندی‌ات سزاواری؛ اما مردمان بیعت کردند و به این پیرمرد، راضی شدند. پس تو هم به آنچه مسلمانان راضی شدند، راضی شو.

علی- که خداوند گرامی‌اش بدارد- فرمود: "ای ابو عبیده! تو امین این امتی. پس، از خدا درباره خودت پروا کن، که این روز، روزهایی در پشت سر دارد و برای شما شایسته نیست که حاکمیت و قدرت محمد(ص) را از خانه و درون اتاقش بیرون بکشید و به خانه‌ها و درون اتاق‌هایتان ببرید؛ زیرا قرآن، در اتاق‌های ما نازل شد و ما، معدن و منشأ علم و حکمت و دین و سنت و واجباتیم و ما از شما به کارهای مردم، آگاه‌تریم. پس، از هوا و هوس پیروی نکنید، که بی‌ارزش‌ترین سهم، نصیب شما می‌شود". بشیر بن سعد انصاری به سخن در آمد و گفت: ای ابو الحسن! به خدا سوگند، اگر مردم، این سخن را پیش از بیعت از تو شنیده بودند، دو نفر هم بر سر تو اختلاف نمی‌کردند و همه مردم با تو بیعت می‌نمودند؛ اما تو در خانه‌ات نشستی و در این کار، حاضر نشدی و مردم پنداشتند که تو نیازی به خلافت نداری. اکنون هم بیعت با این پیرمرد، رخ داده [و به انجام رسیده است‌] و تو، اختیار کار خود را داری. علی(ع) به او فرمود: "ای بشیر، وای بر تو! آیا وظیفه این بود که [جنازه‌] پیامبر خدا را در خانه‌اش رها سازم و [هنوز] او را به مدفنش نبرده، بیرون بیایم و بر سر خلافت، با مردمْ کشمکش کنم؟!".

• اعتراض امام(ع) به نتیجه اجتماع سقیفه‌: امام علی(ع)‌- در خطبه‌ای که از امر خلافت شِکوه می‌کند-: هان! به خدا سوگند، فلان شخص، جامه خلافت به تن کرد و می‌دانست که من، محور گردش آسیاب خلافتم. سیلاب [فضائل‌] از ستیغ بلندم ریزان است و مرغ [اندیشه‌] از رسیدن به قله‌ام ناتوان. پس، دامن از خلافت بر کشیدم و پهلو از آن پیچیدم و نیک اندیشیدم که یا بی‌یاور بستیزم و یا بر این تیرگی و ظلمت، شکیب ورزم؛ ظلمتی که در آن، بزرگ‌سالانْ فرتوت و خردسالانْ پیر گردند و مؤمن، تا لحظه دیدار پروردگارش، در آن به رنج و زحمت باشد. دیدم که شکیبایی خردمندانه‌تر است. پس با خاری در چشم و استخوانی در گلو و با این که میراثم را به تاراج‌رفته می‌دیدم، شکیب ورزیدم.
• یاری‌خواهی امام(ع) از مهاجران و انصار: کتاب سلیم بن قیس: سلمان گفت: چون شب شد، علی(ع) فاطمه(س) را بر درازگوشی سوار کرد و دست دو پسرش، حسن و حسین(ع) را گرفت و هیچ یک از اهل بدر، چه مهاجر و چه انصار را وا ننهاد، جز آنکه به منزلش رفت و حقش را به آنان یادآوری کرد و آنان را به یاری خود فرا خواند؛ اما جز ۴۴ نفر، هیچ کدام پاسخ مثبت ندادند. پس به آنان فرمان داد که صبح زود، سر تراشیده و با سلاح‌هایشان بیایند و تا به پای مرگ، پیمان ببندند. چون صبح شد، جز چهار تن [به وعده خود] وفا نکردند. به سلمان گفتم: آن چهار تن که بودند؟ گفت: من، ابو ذر، مقداد و زبیر بن عوام. سپس علی(ع) شب بعد به نزد آنان آمد و سوگندشان داد. گفتند: صبح با تو می‌آییم؛ اما هیچ یک از آنان، جز ما [چهار تن‌] نیآمدند. و شب سوم هم به نزد آنان آمد و باز، جز ما کسی نیامد. چون خیانت و بی‌وفایی آنان را دید، خانه‌نشین شد و به گردآوری و کنار هم نهادن قرآن رو آورد و از خانه‌اش بیرون نیامد تا آنکه قرآن را گرد آورْد.

تاریخ الیعقوبی: گروهی به گرد علی بن ابی طالب(ع) جمع شدند و به او پیشنهاد دادند تا از آنان برای خود، بیعت بگیرد. پس به آنان فرمود: "برای این کار، صبح، سر تراشیده نزد من آیید". صبح‌هنگام، جز سه نفر، هیچ کس نیامد.

• برخورد هشیارانه امام(ع) با فتنه‌: أنساب الأشراف‌- به نقل از حسین، از پدرش-: ابو سفیان به نزد علی(ع) آمد و گفت: ای علی! با مردی از خوارترین تیره قریش، بیعت کردید! هان! به خدا سوگند، اگر بخواهی، بر ضد او از همه سو آتش بر افروزم و مدینه را از سواره و پیاده پُر کنم. علی(ع) پاسخ داد: "دیر زمانی است که تو با خدا و پیامبرش و نیز اسلام، نیرنگ می‌کنی؛ [ولی کارگر نمی‌افتد] و نیرنگ تو از آن، نکاسته است".
• بیعت امام(ع) پس از درگذشت فاطمه(س)‌: الکامل فی التاریخ‌- به نقل از زُهْری-: علی(ع) و بنی هاشم و زبیر، شش ماه پایداری نمودند و با ابو بکر بیعت نکردند، تا آنکه فاطمه- که خدا از او خشنود باد- در گذشت. آن گاه با او بیعت کردند. صحیح البخاری‌- به نقل از عایشه-: فاطمه، دختر پیامبر(ص)، به ابو بکر پیام داد که میراث خود از پیامبر خدا را می‌خواهد، که [میراثش‌] آنچه را خداوند، بی جنگ و خونریزی در مدینه نصیب پیامبر(ص) کرده بود و نیز فدک و باقیمانده خمس خیبر... را شامل می‌شد؛ اما ابو بکر، از این که چیزی از آنها را به فاطمه باز گردانَد، خودداری ورزید. از این‌رو، فاطمه بر ابوبکر خشمناک شد و با او قهر کرد و تا هنگام مرگ با او سخن نگفت.

فاطمه پس از پیامبر(ص) شش ماه زیست و چون وفات یافت، همسرش علی او را شبانه دفن کرد و ابو بکر را از آن آگاه نساخت و خود بر او نماز خواند. علی در زمان حیات فاطمه، نزد مردم، آبرویی داشت؛ ولی چون فاطمه در گذشت، مردم، با علی چنان رفتار نمودند که گویی او را نمی‌شناختند. پس با ابو بکر به مصالحه برخاست و با وی بیعت کرد؛ اما در آن چند ماه [که فاطمه زنده بود، هرگز] بیعت نکرد. گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین(ع)، ص۱۸۲

• انگیزه‌های بیعت امام(ع) پس از خودداری‌

1. بیم اختلاف‌ امام علی(ع)‌- در خطبه‌اش پیش از جنگ جمل-: چون پیامبر(ص) قبض روح شد، ما، خانواده و خاندان و وارثان و خویشان او و سزاوارترینِ مردم به او بودیم و با ما در این امر، کشمکش نمی‌شد. پس، حکومت پیامبرمان را از ما گرفتند و به دیگران سپردند و به خدا سوگند، اگر از اختلاف مسلمانان و بازگشتشان به کفر هراسی نبود، تا سر حد توانمان، آن را دگرگون می‌ساختیم.
2. بیم ارتداد امام باقر(ع): چون مردم کردند آنچه در بیعت با ابو بکر کردند، هیچ چیز از فراخوانی امیر مؤمنان به سوی خود مانع نشد، مگر توجه به مردم و بیم آنکه از اسلام باز گردند و به پرستش بت‌ها روی آورند و به یگانگی خداوند و رسالت خدایی محمد(ص) گواهی ندهند.... [پس،] از سر ناچاری و بی‌یاوری بیعت کرد.
3. بی یاور بودن‌ الکافی‌- به نقل از سدیر-: نزد ابو جعفر (امام باقر)(ع) بودیم و آنچه را مردم پس از پیامبرشان کردند و امیر مؤمنان را خوار داشتند، یاد نمودیم. پس، مردی از آن میان گفت: خدا تو را به سلامت دارد! پس، عزت و شوکت بنی هاشم و افراد آنها چه شد؟ امام باقر(ع) فرمود: "چه کسی از بنی هاشم باقی مانده بود؟ جعفر و حمزه‌که‌ نبودندو با علی(ع) تنها دو مرد ناتوان و خوار و تازه‌مسلمان (عباس و عقیل) بودند که از آزاد شدگان فتح مکه‌ بودند. هان! به خدا سوگند، اگر حمزه و جعفر حاضر بودند، کار آن دو (ابو بکر و عمر) به آنجا نمی‌رسید و اگر شاهد ماجرا بودند، خود را فدا می‌کردند".
4. اجبار: امام صادق(ع): به خدا سوگند، علی(ع) بیعت نکرد تا آنکه دید دودْ داخل خانه‌اش شد.

• زمینه‌های موفقیت سقیفه‌

1. دشمنی قریش‌ نثر الدر- به نقل از ابن‌عباس-: میان علی(ع) و عثمان، گفتگویی در گرفت. عثمان گفت: من چه کنم که قریش، شما (بنی‌هاشم) را دوست ندارند. شما در جنگ بدر از آنها هفتاد تن را کشتید؛ هفتاد نفری که سیمایشان چون گوشواره‌های زرین بود و بینی‌شان پیش از لب‌هایشان آب می‌نوشید.
2. حسادت‌ الأمالی‌، مفید- به نقل از ابو هیثم بن تَیهان، پیش از جنگ جمل-: ای امیرمؤمنان! حسادت قریش بر تو، دو گونه است: نیکان آنها به سبب همچشمی در فضیلت و یا بلندی مرتبت، حسادت ورزیدند و بدکاران آنها بدخواهانه بر تو حسد بردند. خداوند نیز بدین سبب، اعمالشان را هیچ انگاشت و بارشان را سنگین ساخت.

راضی نشدند که با تو برابر شوند؛ بلکه خواستند از تو پیشی گیرند. پس، هدف، از آنها دور ماند و به پایان راه نرسیدند. تو سزاوارترینِ قریش به حاکمیت بر قریش هستی؛ [چرا که‌] پیامبرشان را در زندگی، یاری کردی و پس از مرگ، حقوقش را از سوی او ادا نمودی. به خدا سوگند، ستم و سرکشی‌شان، جز به خودشان باز نمی‌گردد. و ما یاران و یاوران تو هستیم. پس، هر فرمانی داری، بفرما.

• بیعت ابو بکر از دیدگاه عمر تاریخ الیعقوبی‌- به نقل از عمر بن خطاب-: بیعت با ابو بکر، ناگهانی (و بی مقدمه) بود و خداوند، شرش را حفظ کرد. پس اگر کسی دوباره آن گونه کرد، او را بکشید.

پرسش‌های وابسته

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت
3. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین

پانویس