حضرت فاطمه بنت اسد در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حضرت فاطمه بنت اسد است. "حضرت فاطمه بنت اسد" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حضرت فاطمه بنت اسد در تاریخ اسلامی - حضرت فاطمه بنت اسد در رجال و تراجم

نام و نسب

فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف بن قصی، نام مادرش هم فاطمه بنت قیس بن هرم بن عامر بن لوی و دختر عموی زائدة بن اصم بن هرم بن رواحه بوده که جد مادری خدیجه دختر خویلد بن اسد بن عبدالعزّی بن قصی بوده است. فاطمه همسر ابوطالب بن عبدالمطلب است. نسل اسد بن هاشم فقط از فاطمه باقی ماند و از دیگر فرزندان وی نسلی نماند.

مادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب که برای پیامبر(ص) نیز همچون مادر بودند و پیامبر(ص) در دامان این بانوی بزرگوار تربیت شد، از اولین کسانی است که به ایشان ایمان آورد و با آن حضرت به مدینه مهاجرت کرد. در وصف او گفته‌اند: او اولین زن هاشمی است که برای مردی هاشمی فرزند آورد.

درباره واژه "فطم" گفته شده: "فطمت الرضیع" از باب ضرب، یعنی او را از شیر گرفتم و جدا کردم. "فطم الولد" یعنی فرزند را از شیر گرفت؛ الفطیم بر وزن کریم به کسی گفته می‌شود که زمان شیرخوارگی او به پایان رسیده باشد. از این رو درباره دختر رسول خدا(ص) گفته شده است که ایشان را به فاطمه نام‌گذاری کرده‌اند، همان طوری که روایت شده: "ایشان را فاطمه نامیده‌اند چون شیعیانش از آتش جهنم گرفته می‌شوند و محبت او از دشمنانش گرفته می‌شود". و نیز درباره فاطمه بنت اسد بن هاشم، مادر امیرالمؤمنین علی(ع) گفته شده که خداوند متعال او را از دانش سیراب و از ناپاکی‌ها جدا ساخته است.

پیوند مبارک

ابوطالب که جوانی متدین و پیرو دین حنیف بود، به دنبال ازدواج با دختری بود که متدین و خداپرست باشد. ابوطالب، نزد عمویش، اسد رفت و دخترش، فاطمه را از او خواستگاری کرد. عمویش به او جواب مثبت داد. ابوطالب، فرزند عبدالمطلب، و فاطمه دختر اسد، نخستین هاشمیانی بودند که با هم ازدواج کردند. در مجلس عقد آنان، ابوطالب در جمع اقوام و خویشان برخاست و خطبه عقد را چنین خواند: ستایش ویژه خدا و پروردگار جهانیان است؛ پروردگار عرش بزرگ و مقام گرامی؛ خدایی که ما را به بزرگی و خدمت کاری خانه کعبه برگزید و سرشناسان با اخلاص و پرده‌دارانی بزرگ گردانید و از زشتی، شک، آزار و عیب پاک کرد و مشعر را برای ما بر پا داشت و بر قبایل دیگر برتری بخشید و برگزیده خاندان ابراهیم و از فرزندان اسماعیل قرار داد.

من، فاطمه بنت اسد را به ازدواج خویش درمی‌آورم. مهریه را نزدش آورده و کارهای لازم را در این باره انجام داده‌ام. اکنون از خود او (اسد) بپرسید و گواهی بخواهید. تأمل در مضامین این خطبه که حدود چند دهه قبل از بعثت خوانده شده، گواه آن است که گوینده آن، انسانی موحد و حکیم بوده و هیچ توجهی به ملاک‌های برتری و آمیخته بر خرافات قبایل آن زمان نداشته است..

رؤیای فاطمه

شبی حضرت فاطمه بنت اسد خواب عجیبی دید که ذهن او را به خود مشغول کرد. او تصمیم گرفت آن را برای کاهنی که در همان اطراف بود بیان کند تا برایش تعبیر نماید. فاطمه آن رؤیا و تعبیرش را چنین روایت می‌کند: در خواب دیدم کوه‌های شام حرکت کردند و به طرف مکه معظمه آمدند. آتش از آنها شراره می‌زد. همه فریاد می‌زدند و به اسلحه‌هایی از جنس آتش مجهز بودند. این وضع بسیار مهیب و هراسناک بود؛ به‌طوری که هر بیننده‌ای را می‌ترساند. در این هنگام، کوه‌های مکه نیز با تجهیزات کامل به جانب آنها شتافتند. هنگام حرکت آنها، ادوات جنگی‌شان بر روی زمین می‌افتاد و مردم آنها را برمی‌داشتند. من نیز از فرصت استفاده کرده و شمشیرهایی برداشتم که ناگهان یکی از شمشیرها از دستم رها شد و به سوی آسمان رفت. شمشیر دیگر نیز رها شد و در هوا باقی ماند و شمشیر دیگر نیز افتاد و شکست؛ ولی یک شمشیر در دست من باقی ماند که اندک اندک شیر عظیمی شد و چون رعدی بر کوه‌های شام حمله کرد و این حمله به گونه‌ای بود که مردم نیز از دیدن آن ترسیده و فرار می‌کردند. در این هنگام، فرزنام محمد (پیامبر) آمد و دست مبارک خود را بر سر و گردن او گذاشت و او را گرفت.

من با دیدن این صحنه، ناگهان از خواب بیدار شدم و به نزد «ابوکرز» کاهن رفتم؛ ولی «جمیل» نزد او نشسته بود که از قبیله بنی‌تمیم بود. صبر کردم تا برود تا من خواب خود را برای «ابوکرز» بیان کنم. «جمیل» کاهن متوجه من شد و به من نگریست و خندید و گفت: تو منتظر هستی که من بروم تا از «ابوکرز» تعبیر خوابت را بپرسی؟ گفتم: اگر راست می‌گویی، بگو بدانم من چه خوابی دیده‌ام؟ جمیل در جواب من ابیاتی خواند که من دریافتم از همه خواب من خبر دارد؛ پس به او گفتم: تو که خواب مرا می‌دانی، تعبیر آن را برای من بگو. گفت: چهار شمشیر، چهار پسر است که یکی به آسمان پرواز می‌کند - چه بسا طالب است که زود از دنیا رفت - و یکی در هوا می‌ماند - شاید عقیل باشد که عمر طولانی نمود و بعد از حضرت علی(ع) از دنیا رفت - و دیگری که شکسته شد - مراد جعفر است که در جنگ موته شهید شد - و دیگری به شکل شیر درآمد - که منظور امیرالؤمنین علی(ع) می‌باشد..

فاطمه و عظمت حمل علی(ع)

فاطمه بنت اسد در دهم ذی‌الحجة، آخرین فرزندش را حامله شد؛ در حالی که صورتش می‌درخشید. بین عده‌ای از زنان قبیله قریش که نام همه آنها فاطمه بود، تنها صورت او می‌درخشید. فاطمه خود می‌گوید: وقتی علی را حامله شدم، هرگاه نزدیک بت‌ها می‌شدم، فرزندم به شکمم فشار می‌آورد؛ گویا مأموریت داشت مرا هر چه زودتر از کنار آن بت‌ها دور کند.

حضرت محمد(ص) فرمود: من و علی(ع) نوری بودیم در پیشانی حضرت آدم(ع) و از صلب‌های پاک، به رحم‌های پاک انتقال یافتیم تا این که در صلب عبدالمطلب قرار گرفتیم. آن نور دو قسمت شد: یک قسمت آن در وجود عبدالله و قسمت دیگر آن در وجود ابوطالب جای گرفت. من از عبدالله و علی(ع) از ابوطالب خارج شدیم..

تولد نور

انتظار فاطمه بنت اسد به پایان رسید و درد زایمان او را فراگرفت. از خانه خارج شد و به سوی کعبه رفت. یزیدبن قعنب می‌گوید: من و عباس بن عبدالمطلب و عده‌ای از قریش در کنار کعبه نشسته بودیم که فاطمه بنت اسد آمد؛ در حالی که آثار وضع حمل در او ظاهر بود. فاطمه دست‌ها را به سوی آسمان بلند کرده و عرضه داشت: «پروردگارا، من به تو و پیغمبران و همه کتاب‌هایی که از نزد تو نازل شده، ایمان دارم و کلام جدم ابراهیم خلیل را که بناکننده بیت‌الحرام بود، تصدیق می‌کنم. به حق این خانه و بناکننده آن و این مولود که در شکم من است و با من سخن می‌گوید و با سخنان او انس پیدا کرده‌ام و من یقین دارم که او یکی از آیات و حجت‌های توست، این زایمان را بر من آسان کن». دیدیم دیوار خانه کعبه شکافته شد. فاطمه داخل خانه گردید و دیوار به هم چسبید. کلیددار خانه خدا آمد، خواست در خانه را باز کند، نتوانست. دانستیم که معجزه خداست. فاطمه سه روز در درون خانه بود. این ماجرا بین مردم مکه معروف و مشهور شده بود.

مناجات فاطمه بنت اسد در کنار کعبه گواه آن است که وی در دوران جاهلیت، زنی نیکوسیرت و دانا به امور آخرت و پیرو مذهب حنیف ابراهیم خلیل(ع) بود و خود را به شرک و بت‌پرستی نیا و... بدین‌سان همسر گرامی ابوطالب فرزندی را به دنیا آورد که همه فضایل و کمالات در او جمع شده و از آغاز، مورد توجه ویژه پیامبر قرار گرفته بود.

جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: از پیامبر در مورد چگونگی ولادت علی(ع) پرسیدم. فرمود: جابر! از بهترین مولودی پرسیدی که بعد از من، بر سنت حضرت عیسی(ع) به دنیا آمد. همانا خداوند بزرگ من و علی را از نور واحد آفرید..

فرزندان فاطمه

فاطمه بنت اسد چهار پسر به دنیا آورد. طالب که بزرگترین آنها بود و کنیه ابوطالب به همین دلیل است. عقیل، جعفر و بالاخره علی(ع) که از نظر سن کوچک‌ترین و از جهت کمالات جسمانی و روحانی کامل‌ترین آنان بود.

عده‌ای فرزندان ابوطالب را شش نفر که چهار پسر و دو دختر است، می‌دانند و نوشته‌اند: ابوطالب از فاطمه دارای شش فرزند بود که عبارتند از: طالب، عقیل، جعفر، علی(ع) که هر یک از آنها به ترتیب ده سال بزرگ‌تر از دیگری بود و امّ هانی و جمانه که مادر همه این شش فرزند فاطمه بنت اسد بود. ولی مرحوم طبرسی و ابن سعد معتقدند فرزندان ابوطالب از فاطمه هفت نفر بودند که عبارت‌اند از: طالب، عقیل، جعفر، علی(ع)، ام هانی که اسمش فاخته است، جمانه و ریطه.

جایگاه فاطمه

فاطمه بنت اسد، زنی فاضل و درستکار بود که در ابتدای بعثت، اسلام آورد و رسول خدا(ص) بیشتر اوقات به دیدارش می‌رفت و در خانه‌اش به استراحت می‌پرداخت. حضرت درباره ایشان فرمود: او براستی مادرم بود کودکان خود را گرسنه می‌داشت و مرا سیر می‌کرد و آنان را گردآلود و ژولیده می‌گذاشت و مرا شسته و آراسته می‌داشت و معطر می‌ساخت و مادرم بود. و نیز فرموده: من از آن هنگام که به وی پناه بردم، یتیمی را احساس نکردم.

معاویه در پی عبیدالله بن عمر - که به شام آمده بود - فرستاد. وقتی او نزد وی آمد، به او گفت: "عمو جان! اسم پدرت روی توست. بنابراین با همه بصیرتت بیندیش و با همه قدرتت سخن بگو. مردم به تو اعتماد دارند و حرفت را می‌پذیرند. بنابراین بالای منبر برو و به علی ناسزا بگو و علیه او شهادت بده که عثمان را کشته است". وی در مقابل خواست معاویه گفت: "درباره بد گفتن به او باید دانست که او علی بن ابیطالب است و مادرش فاطمه بنت اسد بن هاشم. بنابراین درباره نسب و نیاکانش چه می‌توانم بگویم. درباره دلیریش نیز مسلم است که دلیری شیر آساست و دوره حکومتش را هم که می‌دانی چگونه بود. فقط می‌توانم او را به قتل عثمان متهم کنم".

هنگام میلاد رسول خدا(ص) اتفاقات شگرفی پدید آمد که مادر آن حضرت و فاطمه بنت اسد دیده و گزارش کرده‌اند که در کتاب‌های تاریخ و سیره پیامبر اکرم(ص) به طور کامل آمده است، از جمله از امام جعفر بن محمد(ع) روایت شده است که فرمود: "چون رسول خدا(ص) به دنیا آمد (کاخ‌های) سفید فارس و قصرهای شام ـ در پرتو نوری که تابید ـ برای آمنه آشکار شد. پس فاطمه بنت أسد، مادر امیرالمؤمنین، خندان و شاداب نزد ابوطالب امد و به او آنچه را که آمنه گفته بود، خبر داد. ابوطالب نیز مژده ولادت وصی و وزیر پیامبر(ص) را از رحم وی به او داد". همچنین فرمودند: "فاطمه دختر اسد، برای دادن مژده میلاد پیامبر(ص) نزد همسرش ابوطالب آمد. پس از نقل حوادث پیش آمده، ابوطالب به وی گفت: "سی سال دیگر صبر کن که تو را به فرزندی مانند وی، جز در مقام پیامبری، مژده می‌دهم".

ابن سعد از زبیر بن بکار نقل می‌کند که وی اول زن هاشمیه است که فرزندش خلیفه شده و بعد از او فاطمه زهراء، دختر رسول خدا چنین فضیلتی یافت. شخصیت فاطمه چنان برجسته است که فرزندی این بانوی بزرگوار را از جمله افتخارات امام علی(ع) می‌دانند؛ از میان سروده‌های شعرا که شیخ مفید نیز آنها را در ارشاد آورده نقل می‌کنیم:

ابیاتی که اسید بن ابی ایاس درباره جنگ بدر و شجاعت علی(ع) سروده است، در آن مشرکین قریش را بر علی می‌شوراند: (ای گروه قریش) در هر انجمنی که پرچمی برپا شد (یعنی در جنگ‌ها) شما را رسوا کرد نوجوانی نورس که بر پیران سالمند و قهرمانان نام‌آور پیروز شد. خدایتان خیر دهد آیا شما (کردار این جوان را) ناشایست نمی‌دانید و بد می‌پندارید؟ چیزی را که هر آزاد مرد بزرگواری از آن شرم دارد و بدش آید؟! این پسر فاطمه (بنت اسد) است که با سر بریدن و کشتن شما را نابود کرد (در حالی که نیازی به بریدن سر نداشت و با همان ضربت شما را از پا درآورد).

حجاج بن علاط سلمی نیز اشعاری در این باره گفته که ترجمه‌اش این است: به راستی خداوند چه دفاع‌کننده‌ای دارد که از حزب او (آنان که خدا پرستند) دشمنان را دور کند! و منظور من پسر فاطمه (بنت اسد یعنی علی است) که عموها و دائی‌های او مردمان کریم و بزرگواری هستند.

از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: "جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد و فرمود: "ای محمد خدای جل جلاله به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: "من آتش را حرام کردم بر پدری که تو را آورد و شکمی که تو را پرورد و دامنی که تو را بار آورد". فرمود: ای جبرئیل، توضیح بده. فرمود: "پدری که تو را آورد، عبدالله بن عبدالمطلب است و شکمی که تو را پرورد، آمنه دختر وهب است و دامنی که تو را بار آورد ابوطالب بن عبدالمطلب و فاطمه بنت اسد است".

وضع حمل در کعبه

مقالهٔ اصلی: مولود کعبه

از ویژگی‌های فاطمه بنت اسد که برای هیچ کس حاصل نشد، اینکه دیوار خانه خدا برای او شکافته شد و فرزند برومندش را در آنجا به دنیا آورد و این یک حقیقت و واقعیتی است که شیعه و سنی درباره آن نوشته‌اند.

گنجی شافعی ماجرای تولد حضرت را در داخل کعبه یادآور شده است و در ادامه می‌افزاید، او گفت: امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) در مکه داخل بیت الله الحرام به دنیا آمد و پیش از او و بعد از او نوزادی در بیت الله الحرام به دنیا نیامد و این کار برای بزرگداشت و احترام به مقام او در بزرگی و شرافت است.

حاکم نیشابوری و گروهی دیگر گفته‌اند اخبار متواتر است که فاطمه بنت اسد، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) را در درون خانه کعبه به دنیا آورد.... شماری از دانشمندان و مورخان تصریح کرده‌اند احدی غیر از او در خانه کعبه متولد نشده است.

مؤرخان، ماجرای ولادت امام علی(ع) را که در مکه و بنا به مشهورترین روایات، در روز جمعه سیزدهم ماه رجب اتفاق افتاد، چنین نقل کرده‌اند: فاطمه بنت اسد برای طواف خانه کعبه از خانه بیرون رفت و در حال طواف خانه بود که او را درد زایمان گرفت و آثار وضع حمل بر وی ظاهر شد (البته در برخی از منابع چنین آمده که چون وی را در خانه درد زایمان گرفت، به سوی خانه خدا روی آورد تا از قاضی الحاجات درخواست کمک کند که این درد برای او آسان گردد؛ با توجه به شخصیت فاطمه این به واقع نزدیک‌تر است)، پس سر به سوی آسمان بلند کرد و گفت: "ای قیّوم بی‌نیاز و ای خداوند چاره ساز! ای پناه بیچارگان و ای فریاد رس درماندگان! مرا در بیت الله راه ده و در ظلّ حمایت خود پناه ده". باب رحمت به روی او گشوده شد و از گره گشای هستی آنچه خواست به اجابت رسید. عباس بن عبدالمطلب که خود ناظر این ماجرا بود می‌گوید: "ما به همراه عده زیادی نزد خانه کعبه نشسته بودیم و با یکدیگر گفت و گو می‌کردیم که فاطمه بنت اسد پیدا شد و طولی نکشید که از دیدگان ما ناپدید گشت. به هر صورت به درون کعبه وارد شد". فاطمه می‌گوید: بعد از چند روز، آن حضرت را بیرون آوردم و چون به خانه رسیدم، ابوطالب بسیار شادی کرد و چون خبر ولادت امام علی(ع) و باقی حالات دیگر به پیامبر اکرم(ص) رسید آن حضرت متبسّم شده، فرمود: "این مولود، مظهر العجایب و مظهر الغرایب خواهد بود؛ چون مرا ببیند، چشم بگشاید و چون لعاب دهن من تناول کند، شیر بنوشد". پس حضرت او را‌ طلبید و روی اطهر خود بر روی او مالید و سپس آن سرور با حضرت علی سخنانی گفت.

عباس بن عبدالمطلب می‌گوید: بعد از آنکه فاطمه پس از سه روز از همان جایی که به کعبه وارد شده بود، خارج شد، در حالی که علی(ع) نیز در آغوشش بود، به مردم گفت: "ای مردم! به راستی خداوند متعال از میان بندگانش مرا برگزید و نسبت به برگزیدگان پیشین برتری بخشید. خداوند آسیه دختر مزاحم (همسر فرعون) را برگزید چرا که وی مخفیانه خداوند را در جایی عبادت می‌کرد که به جز در حال اضطرار، چنان عبادتی پذیرفته نمی‌شود، مریم دختر عمران را انتخاب کرد، چرا که ولادت حضرت عیسی(ع) را برای او آسان کرد و درخت خرمای خشکیده را با تکان دادن سبز کرد و خرمای تازه از آن می‌افتاد و او می‌خورد و این در حالی است که خداوند مرا بر آن دو و نیز سایر زنان عالم برتری بخشید و برگزیده‌تر ساخت، چرا که من فرزندم را داخل بیت عتیق و خانه کعبه به دنیا آوردم و در آنجا سه روز ماندم و از میوه‌های بهشتی و برگ‌های آن استفاده می‌کردم. هنگامی که خواستم از آنجا بیرون بیایم، ندایی شنیدم که می‌گفت: ای فاطمه، نام این طفل را علی بگذار که من علی اعلا و بلند مرتبه هستم. من این کودک را از قدرت و عزت و عدل و داد آفریدم و نام او را از نام خود برگرفته و او اول فردی است که بر بام خانه من اذان می‌گوید و بت‌ها را می‌شکند و آنها را به رو بر زمین می‌اندازد و کلمه توحید را برافراشته می‌کند و او بعد از حبیب و پیامبر و برگزیده از میان آفریده‌های من، محمد(ص) رسول من، امام و وصی اوست. خوشا به حال کسی که او را دوست داشته باشد و وای به حال کسی که از او نافرمانی و بر علیه او قیام کند و حقوق او را نادیده بگیرد".

در این زمینه از یزید بن قعنب روایت شده به همراه عباس بن عبدالمطلب و افراد دیگری روبه‌روی خانه خدا نشسته بودیم. فاطمه در حالی که نُه ماه از حملش می‌گذشت و درد حمل او را فراگرفته بود، نمایان شد. دست به دعا گشود و با ابراز اعتقاد به یگانگی خدا دعا کرد تا خدا وضع حمل او را بر او آسان گرداند. آنگاه دیدیم دیوار خانه شکافت، فاطمه داخل شد و سپس دیوار به حال اول بازگشت. ما نیز خواستیم برای ما هم چنین شود اما نشد، فهمیدیم این امر خدایی است. روز چهارم فاطمه از خانه خارج شد، در حالی که علی(ع) در آغوش او بود. او بر زنان عالم برتری یافته و در خانه خدا از روزی‌های خاص بهره برده بود. هنگام خروج صدایی بر گوش او خواند که این مولود را علی نام‌گذار که او بلندمرتبه است. ایشان پس از خدیجه(س) دومین زنی است که اسلام آورد و نخستین زنی است که به مدینه هجرت کرد

فتال نیشابوری خبری را به صورت کوتاه از علی بن الحسین(ع) نقل می‌کند که ایشان فرمود: "فاطمه بنت اسد هنگامی که مشغول طواف کعبه بود، به درد زایمان مبتلا شد. پس داخل کعبه شد و امیرالمؤمنین را در آن به دنیا آورد". و در روایتی از امام موسی بن جعفر(ع) آمده است: "پس علی(ع) در کعبه متولد شد، در حالی که پاک و پاکیزه و بدون آلودگی بود. او ختنه شده به دنیا آمد و نافش هم بریده شده بود و صورتش همانند خورشید می‌درخشید. سپس ابوطالب او را علی نامید و پیامبر(ص) او را به سوی خانه آورد".

اما کینه دشمنان علی(ع) موجب شد تا در این فضیلت هم برای او رقیب تراشی کنند و با نادیده گرفتن نقل مؤرخان و راویان احادیث متواتر، با بی‌پروایی تمام ضمن ثبت این فضیلت برای دیگری، در اختصاص آن به علی(ع) تردید کنند. مثلا نقل شده، حکیم بن حزام در درون خانه کعبه به دنیا آمد. این فضیلت را برای غیر او سراغ نداریم! و آنچه درباره علی روایت شده که در درون کعبه به دنیا آمد، ضعیف است.

ابن ابی الحدید هم می‌گوید: بسیاری از علمای شیعه گمان می‌برند که علی در کعبه زاده شد، امّا محدثان این نظر را قبول ندارند و گمان می‌کنند که حکیم بن حزام در کعبه به دنیا آمد. حلبی و دیار بکری کوشیده‌اند با این احتمال که هر دو در کعبه زاده شده باشند، بین دو گروه، صلح برقرار کنند!

با توجه به آنچه از مؤرخان و محدثان نقل شد، چگونه چنین جمعی، پذیرفتنی است؟ مگر نه این است که حاکم نیشابوری به تواتر این خبر، تصریح کرده است؟ در حالی که اصولاً درباره صحّت سند مربوط به تولد حکیم بن حزام در کعبه تردید هست تا چه رسد که متواتر باشد؟ ثبت این فضیلت برای حکیم بن حزام بدین خاطر بود که زبیریان به او علاقه‌مند بودند، زیرا او پسر عموی زبیر و فرزندان اوست و نسب او حکیم بن حزام بن خویلد بن اسد بن عبدالعزی است؛ چنان که نسبت زبیریان هم به اسد بن عبدالعزی می‌رسد. حکیم در سال فتح مکه ایمان آورد و از کسانی است که رسول خدا(ص) با پرداخت غنایم حنین، دل او را به دست آورد. او در زمان رسول خدا(ص) طعام‌ها را احتکار می‌کرد. طبق نقل مامقانی از طبری، حکیم شدیداً طرفدار عثمان بود و از علی(ع) دوری جست و در هیچ یک از جنگ‌ها با آن حضرت همراهی نکرد. بنابراین طبیعی است که مصعب بن عبدالله و زبیر بن بکار که بی‌تردید از هواداران زبیر بودند، برخلاف اخبار متواتر و تصریح مؤرخان و محدثان بر ولادت علی(ع) در درون کعبه و اینکه احدی قبل و بعد از او در آنجا زاده نشده، روایت کنند که جز حکیم بن حزام کسی در درون کعبه به دنیا نیامده است!.

پسر فاطمه جانشین پیامبر(ص)

کلینی از امام جعفر صادق(ع) روایت کرده است که فرمود: "پس از تولد پیامبر(ص) فاطمه بنت اسد نزد همسرش ابوطالب آمد تا ولادت پیامبر(ص) را به او بشارت دهد. ابوطالب گفت: روزگاری صبر کن. تو را به فرزندی مانند وی بشارت می‌دهم، جز آنکه او پیامبر نیست" و در روایت دیگری نقل شده که گفت: "تو نیز وصی و یاور وی را به دنیا خواهی آورد".

وقتی دوران شیرخوارگی امیرالمؤمنین(ع) گذشت و او کودکی سه چهار ساله شد، او را برای تربیت به رسول خدا سپردند. رسم دیرین عرب بر این بود که اشراف و بزرگان، هنگامی که فرزندشان کمی رشد می‌کرد، او را برای تربیت به شخص بزرگی از اشراف دودمان خود می‌سپردند تا او را به بهترین وجه تربیت کند .

ابن مسکان از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت فرمود: "فاطمه در هنگام میلاد پیامبر(ص) به نزد ابوطالب آمد تا تولد پیامبر(ص) را به وی مژده دهد. ابوطالب به وی گفت: تو نیز به مدت "سبت" صبر کن، تو را به فرزندی همانند او مژده می‌دهم جز اینکه پیامبر نیست". و راوی افزوده است که سبت، سی سال است و میان میلاد پیامبر و علی(ع) سی سال فاصله بود.

یار پیامبر(ص)

به نوشته مؤرخان سرپرستی رسول خدا را بعد از عبدالمطلب، عموی ایشان، ابوطالب بر عهده گرفت و در این باره بیشترین تلاش را انجام داد. ابوطالب، مردی بزرگوار و در کمال ناداری، با مهابت بود. از علی(ع) روایت شده است که فرمود: "پدرم در حالی که فقیر بود به سیادت رسید و هیچ فقیری قبل از او به سیادت و برتری نرسید".

فاطمه دختر اسد بن هاشم که همسر ابوطالب و مادر همه فرزندان او بود، رسول خدا را در آن دوران همانند فرزندان خود، بلکه بهتر از آنها پرورش داد.

رسول خدا در دوران کودکی به جهت اکرام فاطمه و همسرش در میان فرزندان آنان احساس بیگانگی نداشت و تلخی فقدان پدر و ناداری را در نمی‌یافت و چنان مراقبت و تلاشی در نگهداریش از سوی آنان می‌دید که از آنچه انسان می‌تواند از رفتار پدر و مادری با یگانه فرزند دلبندشان تصور کند، فراتر می‌رفت. شدت علاقه فاطمه به او به حدی بود که در سال‌های بی‌آبی و قحطی که مردم از گرسنگی و تشنگی می‌مردند، فرزندان خود را از خوراک ضروریشان محروم ساخته، تنها او را سیر می‌کرد و رفتارش تا آنگاه که آن حضرت بزرگ شد و به جوانی رسید، همین گونه بود. فاطمه و فرزندان او نیز به مانند شوهر، علاقه و توجه و ایمان و فداکاری خاصی در راه محمد و رسالت او از خود نشان دادند و از رسالتش، در همه مراحل و شرائط دفاع کردند. این خانواده از دیگران حتی از عموزادگان محمد و فرزندانشان که نزدیکان وی بودند و همه کسانی که از نسل آنان بودند، در همه مراحلی که محمد و دعوتش از آن گذر کردند، متمایز بودند.

فاطمه و نقل معجزات و کرامات دوران کودکی پیامبر(ص)

فاطمه بنت اسد کرامات و معجزات فراوانی را از دوران کودکی و نوجوانی پیامبر خدا نقل کرده است که به یک مورد اشاره می‌کنیم.

از ایشان روایت شده است: در صحن خانه ما درختی بود که سال‌ها خشک شده بود. روزی آن حضرت به نزد آن درخت آمد و دست مبارک خود را بر آن مالید، همان دم آن درخت، سبز شد و خرمای تازه آورد. من هر روز برای آن حضرت خرما جمع می‌کردم و در ظرفی نگاه می‌داشتم و چون به نزد ما می‌آمد خرماها را به ایشان می‌دادم و ایشان آنها را بیرون می‌برد و بین کودکان بنی هاشم قسمت می‌کرد، آنها چهل کودک هم سن آن حضرت بودند. هر روز می‌آمدند و رطب‌ها را که از درخت ریخته بود می‌چیدند و آنها را از دست یکدیگر می‌ربودند و هرگز ندیدم آن حضرت از دست دیگری خرما بگیرد. روزی وقتی آن حضرت آمد، من عذر خواستم که امروز درخت، خرما نیاورده بود که من برای شما جمع کنم. به حق نور رویش سوگند می‌خورم چون این سخن را از من شنید، به سوی درختان خرما برگشت و به گونه‌ای با آنها سخن گفت. ناگاه دیدم یکی از آن درختان به قدری خم شد که دست مبارک پیامبر(ص) به سر درخت می‌رسید و پیامبر(ص) آنچه می‌خواست از خرماها چید و باز درخت به جای خود برگشت، پس من در آن روز به درگاه خدا تضرع کردم که ای پروردگار آسمان! مرا فرزندی روزی کن که برادر و شبیه او باشد. پس در آن شب نطفه امیرالمؤمنین(ع) منعقد شد و به برکت آن حضرت هرگز پیرامون بت نگردید و غیر خدا را نپرستید.

از امام سجاد(ع) درباره ابوطالب شؤال شده که آیا او مؤمن بود یا کافر؟، ایشان فرمود: "آری او مؤمن بود". گفتند: کسانی می‌پندارند او کافر بوده است؟ امام(ع) فرمود: "ابوطالب با دل آزردگی به خانه بر می‌گشت و با آن همسر نیکوکار روبرو می‌شد و او همان سان بود. چه بسیار جای شگفت است! آیا بر علی بن ابیطالب طعن می‌آورند یا بر رسول خدا؟ با آنکه خداوند در آیاتی از قرآن پیامبر(ص) را از این که زن مؤمنی را در همسری مردی کافر باقی بگذارد، نهی کرد و این در حالی است که هیچ کس تردید ندارد فاطمه بنت اسد از مؤمنان نخستین بود و در همسری ابوطالب تا وفات او باقی ماند".

اسلام آوردن فاطمه

زمانی که فرستاده الهی مردم را به پرستش خدای واحد یگانه و سبک شمردن بت‌ها و تندیس‌هائی که مردم آنها را به جای خدا، پروردگار خویش گرفته بودند، دعوتش را آغاز کرد، فاطمه و شوهر و فرزندانش در پذیرفتن دعوت او و ایمان به رسالتش و اخلاص ورزیدن با وی در پنهان و آشکار پیشی گرفتند .

از امام صادق(ع) نقل شده فرمود: "فاطمه بنت اسد، مادر علی بن ابی طالب، یازدهمین زنی بود که اسلام آورد و او از کسانی بود که در واقعه بدر حاضر شد. "ایمان فاطمه چنان برجسته است که به آن برای اثبات ایمان ابوطالب استدلال می‌شود.

در مقاتل الطالبیین از زبیر بن عوام نقل می‌کند: وقتی آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ نازل شد، فاطمه بنت اسد شنید که نبی اکرم(ص) زنان را به بیعت فرا می‌خواند و او اولین زنی بود که با آن حضرت(ص) بعد از نزول این آیه بیعت کرد.

نقل شده، روزی پیامبر و علی(ع) در حال خواندن نماز بودند و علی(ع) در سمت راست پیامبر(ص) ایستاده بود. ابوطالب به جعفر گفت: به پهلوی پسر عمویت بپیوند و در سمت چپ وی نمازگزار جعفر بدون درنگ در سمت چپ پیامبر(ص) به نماز ایستاد. ابوطالب از دیدن این صحنه بسیار مسرور شد و در حالی که از خانه رسول خدا خارج می‌شد اشعاری در تشویق فرزندانش برای حمایت از پیامبر سرود. از این نقل استفاده می‌شود ابوطالب و جعفر نماز را می‌شناختند و می‌دانستند چیست، لذا از دیدن آن صحنه تعجب نکردند و نپرسیدند این چه کاری است. جعفر نیز بی‌درنگ به نماز ایستاد بدون آنکه بپرسد چگونه نماز بخوانم.

ابن عساکر و شیخ صدوق از رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند که جعفر پیش از اسلام نیز موحد بوده و هیچ‌گاه بت نپرستیده است. پس از جعفر، زید بن حارثه سومین مردی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد. فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین نیز دومین زنی بود که اسلام را پذیرفت.

هجرت فاطمه به مدینه

امام صادق(ع) فرمود: فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین، اولین زنی بود که پیاده از مکه به سوی مدینه هجرت کرد. علامه امینی از سبط ابن جوزی نقل می‌کند بانوی گرانقدر فاطمه بنت اسد نه تنها پیاده بلکه با پای برهنه هجرت فرموده است. برخی گفته‌اند، فاطمه پیش از هجرت از دنیا رفت ولی درست آن است که وی هجرت کرد و در مدینه از دنیا رفت و شعبی نیز به این نظر معتقد است.

ماجرای هجرت فواطم به همراه امام علی(ع) بنا به گزارش کتاب‌های تاریخ، چنین است که امیرالمؤمنین(ع) به دستور رسول خدا(ص) در مکه ماند و اعلام کرد هر کس نزد محمد(ص) امانتی دارد، بیاید بگیرد. پس از سه شبانه روز توقف در مکه و سپردن امانت‌ها به صاحبانشان همراه زنان هاشمی و ایمن بن ام أیمن، غلام رسول خدا(ص)، ابو واقد، فرستاده رسول خدا(ص)، سوده، همسر رسول خدا و ام کلثوم دختر آن حضرت و مسلمانانی که تا آن روز هجرت نکرده بودند، به سوی مدینه حرکت کرد و در دل شب از راه ذی طوی رهسپار یثرب شد. به روایت شیخ طوسی جاسوسان قریش از هجرت دسته جمعی علی آگاه شدند و به تعقیب آنان پرداختند و در منطقه ضجنان به کاروان علی(ع) رسیدند و از او خواستند کاروان را به مکه باز گرداند. سخنان زیادی میان آنان و علی(ع) رد و بدل شد. در این حال شیون زنان به آسمان بلند بود. علی(ع) دید که جز دفاع از حریم اسلام و مسلمانان چاره دیگری ندارد؛ از این رو حضرت قهرمانانه به دفاع برخاست و قریشیان را سخت تهدید کرد و فرمود: هر کس می‌خواهد بدنش قطعه قطعه و خونش ریخته شود نزدیک بیاید!" قریشیان چون با این پاسخ کوبنده روبرو شدند از درگیری با علی(ع) خودداری کرده به مکه بازگشتند. علی(ع) که جوانی بیست و سه ساله بود زنان را سوار بر مرکب‌ها کرد و خود پیاده راه پیمود و به سبب طولانی بودن مسافت، پاهای وی به سختی مجروح و از آنها خون جاری شد. او همراه کاروان کوچک خود شب‌ها راه می‌رفت و روزها پنهان می‌شد تا سرانجام روز پانزدهم ربیع الاول به دهکده قبا رسید. ابن اثیر و ابن شاکر نقل کرده‌اند: هنگامی که علی(ع) با پاهای زخمی به قبا، وارد شد، پیامبر(ص) فرمود: "علی را بگویید نزد من بیاید". گفتند: نمی‌تواند راه برود. پس خود حضرت نزد علی(ع) رفت و وی را در آغوش گرفت و چون ورم و زخم‌های پاهایش را دید، گریه کرد.

در برخی اخبار آمده است که پیامبر(ص) به علی(ع) نامه‌ای نوشت و چون نامه پیامبر(ص) به آن حضرت رسید، برای زنان همراه خود شترانی خرید و آماده بیرون رفتن از مکه شد و به مستضعفانی که در مکه مانده بودند، فرمود: " شبانه و پنهانی به کوه ذی طوی بروند و خود به همراه فواطم و ام ایمن، خدمتکار پیامبر و ابو واقد لیثی از مکه بیرون آمده و به سوی مدینه به راه افتادند. چون ابو واقد، شتران را با شتاب می‌برد، علی(ع) به او فرمود: " ابو واقد، با زنان مدارا کن. "سپس خود زمام شتران را گرفته به راه افتاد. سپس به مسیر خویش ادامه داد تا به ضجنان رسید و در آنجا یک شبانه روز توقف کرد و در این مدت، عده‌ای از مؤمنان ناتوان که در میان آنها ام ایمن، کنیز رسول خدا(ص) نیز بود، به وی ملحق شدند. او آن شب را به همراه فاطمه بنت اسد و فاطمه دختر رسول الله(ص) و فاطمه دختر زبیر شب زنده‌داری کرده و نماز خواندند و خدا را در قیام و قعود و در همه حال یاد کردند و همین کار را ادامه دادند تا فجر، طلوع کرد و علی(ع) نماز را به جماعت برای آنها برگزار کرد. سپس حرکت خود را منزل به منزل ادامه دادند و آن حضرت هیچ‌گاه از یاد خدا غافل نشد و فواطم و دیگر همراهان نیز همین گونه بودند تا به مدینه رسیدند.

نزول آیاتی در شأن علی(ع) و همراهان ایشان

نقل شده قبل از ورود آنها به مدینه این آیات در شأن آنها نازل شد و پیامبر اکرم(ص) آنها را تلاوت فرمود: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِّأُولِي الأَلْبَابِ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ رَبَّنَا إِنَّكَ مَن تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلإِيمَانِ أَنْ آمِنُواْ بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأَبْرَارِ رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلاَ تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لاَ تُخْلِفُ الْمِيعَادَ فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لاَ أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى بَعْضُكُم مِّن بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَأُوذُواْ فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُواْ وَقُتِلُواْ لأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّن عِندِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ ﴾.

در این آیات منظور از ذکر، حضرت علی(ع) است و منظور از انثی، فواطم هستند و علی(ع) از فواطم و آنها از علی(ع) هستند. پس رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمود: "ای علی، تو اولین نفر از این امت هستی که به خدا و رسولش ایمان آوردی و اولین کسی هستی که به سوی خدا و رسولش هجرت کردی و آخرین کسی هستی که از رسول خدا جدا می‌شوی. قسم به آنکه جانم در دست اوست، هیچ مؤمنی تو را دوست ندارد، مگر کسی که خداوند قلب او را برای ایمان امتحان کرده باشد و کسی به جز منافق یا کافر با تو دشمنی نمی‌ورزد".

هدیه پیامبر(ص) به فاطمه بنت اسد

از جعده بن هبیره مخزومی از علی(ع) نقل شده که فرمود: به رسول خدا(ص) پارچه راهراه و ابریشمی هدیه شد و ایشان آن را برای من فرستاد. از ایشان پرسیدم: با آن چه کنم؟ آیا آن را بپوشم؟ پیامبر فرمود: "آیا برای تو راضی می‌شوم به آنچه که برای خود نمی‌پسندم؟! آن را به روسری‌هایی تقسیم کن و به فاطمه (در برخی نقل‌ها فواطم) هدیه کن "، لذا آن را به چهار قسمت تقسیم کردم و یک قسمت را به فاطمه دختر اسد، یک قسمت را به فاطمه دختر محمد(ص) و یک قسمت را به فاطمه دختر حمزه دادم. و فاطمه دیگری را نام برد که من نامش را فراموش کردم.

حضور در عروسی فاطمه(ع) و تولد امام حسن مجتبی(ع)

از خبری که بلاذری درباره تقسیم کار در خانه میان فاطمه، دختر رسول خدا و فاطمه بنت اسد که علی(ع) انجام داد و مطلبی که ابن اثیر درباره هدیه پیامبر اکرم(ص) به علی(ع) نقل کرده، فهمیده می‌شود فاطمه بنت اسد هنگام ازدواج حضرت علی و زهرا(ع) زنده بوده و در مراسم حضور داشته است، اگر چه نامی از او در کتاب‌ها نیامده است. هم‌چنین از تاریخ وفات فاطمه به دست می‌آید او بعد از تولد امام حسن(ع) از دنیا رفته است؛ اما با این وجود از حضور وی در این دو مراسم مطلبی نقل نشده و به جای وی اسم اسماء بنت عمیس، تصحیف شده اسماء بنت یزید بن سکن انصاری که خواستگاری از زنان را انجام می‌داد، به چشم می‌خورد.

تقسیم کارِ خانه بین فاطمه بنت اسد و فاطمه زهرا(س)

بلاذری با سند خود از علی(ع) روایت می‌کند او بعد از ازدواج با فاطمه زهرا به مادرش فرمود: "فاطمه دختر رسول خدا(ص) را در کارهای خارج از خانه مانند آب آوردن و غیره یاری کن و او هم در کارهای داخلی خانه مانند آسیا کردن و خمیر کردن آرد و غیره به تو کمک می‌کند.

رحلت فاطمه و ناراحتی رسول خدا(ص)

از جمله حوادث سال چهارم هجری وفات فاطمه بنت اسد، مادر علی(ع) بود.

از رسول خدا(ص) روایت شده است پس از وفات فاطمه که زنی مسلمان و بزرگوار بود، فرمود: "امروز مادرم وفات کرد". رسول مهر و رحمت، آن با وفای بزرگواری که به مردم، وفا و نیکوکاری می‌آموخت، کسی نبود که همراهی‌های فاطمه را ـ که فقدان پدر و مادر و نیایش را از یاد او برده بود ـ فراموش کند. از این رو وقتی که فاطمه از دنیا رفت، بر او گریست و در حالی که اشک‌ها از دیدگانش فرو می‌بارید، گفت: "امروز مادرم مرد"، و او را با جامه خویش کفن کرد و در قبر وی رفته، در آن دراز کشید و چنان رفتاری کرد که برای هیچ مسلمانی پیش از او نکرده بود.

نقل شده روزی رسول خدا(ص) در جایی نشسته بود، امیرالمؤمنین(ع) در حالی که گریه می‌کرد، به نزد آن حضرت آمد. رسول خدا(ص) به وی فرمود: " چرا گریه می‌کنی؟ " فرمود: "مادرم فاطمه از دنیا رفت". رسول خدا(ص) فرمود: "به خدا قسم که او مادر من هم بود". آنگاه به کنار جنازه‌اش آمد و بدان نگاه کرد و گریست. سپس به زنان دستور داد او را غسل دهند. پس از آنکه زنان او را غسل دادند، رسول خدا(ص) را باخبر کردند و حضرت(ص) یکی از لباس‌هایی را که بر تن داشت، درآورد و به آنها داد و فرمود با آن او را کفن کنند و پس از آنکه از غسل و کفن او فارغ شدند، آن حضرت به قبر وارد شد و در آن خوابید و سپس برخاست و جنازه فاطمه را در دست گرفت و داخل قبر گذاشت. و سپس بر روی او خم شد و با او به نجوا پرداخت... .

شیخ صدوق خبر درگذشت فاطمه و تجلیل رسول خدا(ص) از وی را چنین آورده است: روزی علی بن ابی طالب گریان نزد پیامبر(ص) آمد و می‌گفت: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾؛ رسول خدا(ص) به او فرمود: "ای علی چرا گریه می‌کنی؟ گفت: "یا رسول الله، مادرم فاطمه بنت اسد از دنیا رفت". پیامبر(ص) گریست و فرمود: "اگر مادر تو بود، مادر من هم بود". این عمامه مرا با این پیراهنم بگیر و او را در آن کفن کن و به زن‌ها بگو خوب غسلش بدهند و از خانه بیرونش نبر تا من بیایم. پیامبر(ص) پس از ساعتی آمد و بر او نمازی خواند که مانند آن را بر دیگری نخوانده بود و چهل تکبیر بر او گفت و در قبر او بی‌ناله و حرکت خوابید و علی و حسن(ع) را با خود وارد قبر کرد و چون از کار خود فارغ شد، به علی و حسن(ع) فرمود تا از قبر بیرون روند و خود را به بالین فاطمه کشانید تا بالای سرش رسید و به او فرمود: ای فاطمه، من محمد سید اولاد آدمم و بر خود نبالم. اگر منکر و نکیر آمدند و از تو پرسیدند: پروردگارت کیست؟ بگو خدا پروردگار من است و محمد پیامبر من است و اسلام دین من است و قرآن کتاب من و پسرم امام و ولی من. سپس فرمود: خدایا فاطمه را به قول حق بر جا دار و از قبر او بیرون آمد و چند مشت خاک روی آن پاشید و دو دست بر هم زد و آن را تکانید و فرمود: به آنکه جان محمد به دست اوست فاطمه دست بر هم زدنم را شنید. عمار بن یاسر از جا برخاست و گفت: پدرم و مادرم قربانت یا رسول الله؛ نمازی بر او خواندی که بر احدی پیش او نخواندی. فرمود: ای ابویقظان، او لایق آن بود. ابوطالب فرزندان بسیار داشت و خیر آنان فراوان و خیر ما کم بود. این فاطمه مرا سیر می‌کرد و آنها را گرسنه می‌داشت... گفت: چرا چهل تکبیر بر او گفتی؟ فرمود: به راست خود نگریستم چهل صف فرشته حاضر بودند برای هر صفی تکبیری گفتم. گفت: بی‌ناله و حرکت در قبر دراز کشیدی! فرمود: مردم روز قیامت برهنه محشور می‌شوند و من از خدا به اصرار خواستم او را با ستر عورت محشور کند. به آنکه جان محمد در دست اوست، از قبرش بیرون نیامدم تا دیدم دو چراغ نور بالای سر اوست و دو چراغ نور برابر او و دو چراغ نور نزد پاهای او و دو فرشته بر قبر او موکلند که تا روز قیامت برایش آمرزش جویند.

شیخ صدوق ذیل همین روایت می‌نویسد: کلینی در ضمن اخبار مولد امیرمؤمنان(ع) از امام ششم جعفر بن محمد(ع) روایت کرده که فرمود: به راستی فاطمه بنت اسد مادر امیرمؤمنان نخستین زنی بود که از مکه تا مدینه پیاده دنبال پیامبر اسلام(ص) مهاجرت کرد. احسان او نسبت به رسول خدا(ص) از همه مردم بیشتر بود یک بار شنید رسول خدا(ص) می‌فرماید: مردم روز قیامت برهنه محشور می‌شوند. فریاد زد: وای از این رسوایی!! پیامبر(ص) او را دلداری داد و فرمود: من از خدا خواهش می‌کنم تو را پوشیده محشور کند، یک بار دیگر شنید آن حضرت(ص) فشار قبر را یادآوری می‌کرد. فریاد زد: وای از ناتوانی من. رسول خدا(ص) او را دلداری داد و فرمود: من از خدا خواهش می‌کنم تو را کفایت کند و از فشار قبر معاف دارد. روزی به رسول خدا(ص) عرض کرد می‌خواهم این کنیز خود را آزاد کنم: فرمود اگر چنین کاری کنی در برابر هر عضو وی خداوند عضوی از تن تو را از دوزخ آزاد کند. چون بیمار شد پیامبر(ص) را وصی خود کرد و دستور داد خادمش را از جانب او آزاد کند. در این میان زبانش بند آمد و به رسول خدا(ص) اشاره می‌کرد. رسول خدا(ص) وصیت او را پذیرفت در این میان یک روز رسول خدا(ص) آسوده نشسته بود که امیرمؤمنان نزد او آمد و گریه می‌کرد. رسول خدا(ص) فرمود: برای چه گریه می‌کنی. عرض کرد مادرم فاطمه مرده است... . سپس می‌نویسد: این روایت سراسر فضائل بر جسته‌ای برای مادر امیرالمؤمنین(ع) در بر دارد ولی در چند قسمت آن شاهکارهایی است که برای بزرگترین مردان اسلام کمتر نصب شده است.

1. موضوع سابقه هجرت بر همه زنان مهاجر آن هم با پای پیاده از مکه تا مدینه، پیش آمد. مسلمانان کسانی هستند که در مکه به پیامبر اسلام(ص) گرویدند و چون آن حضرت در سال ۱۱ بعثت به مدینه هجرت کرد، ترک وطن کردند و دنبال او آمدند، خداوند این فضیلت را در سوره توبه آیه ۱۰۰ یاد کرده و فرموده است: ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ﴾ این است همان کامیابی بزرگ. فاطمه مادر علی(ع) از دسته سابقه داران مهاجر اسلام است، آنهایی که پرتو اسلام تا عمق دلشان را روشن کرد و تار و پود هستی آنها را دربرگرفت و چنان شیفته خدا و پیامبر(ص) و دین گردیدند که از وطن و خویشان و مال و جان دست کشیده و چون پروانه دنبال پیامبر اسلام(ص) شتافتند، خار بیابان ترسناک عربستان در زیر پای آنها چون پرنیان بستر آسایش بود چه بزرگ ستایشی است این کلمه که فرمود: نخست زن مسلمانی است که به پای خود از مکه تا مدینه هجرت کرد.
2. نسبت به رسول خدا از همه مردم خوشرفتارتر و مهربان‌تر بوده است، در خدمتگزاری و احسان به شخص پیامبر(ص) که بزرگترین رجال جهان و برگزیده عالمیان است از همه مردم بدون استثناء بیشتر خدمت و مهربانی کرده است. این کلمه اشعار به یک نحو منت پذیری از این بزرگ زن دارد چه مقامی بالاتر از این است که پیامبر اسلام(ص) منت پذیر کسی باشد با این تعبیر که او را اول شخص همه احسان‌کنندگان به خود قرار دهد چه روح بزرگی در وجود این زن بزرگ بود که شعور به مقام بزرگ نبوت خاتم پیامبر(ص) او را برانگیخت و این اندازه حسن خدمت انجام داد.
3. قوت ایمان و ترس از خدا و ملکه عفت که بزرگترین محاسن و امتیازات زن است، به مجرد اینکه از پیامبر(ص) می‌شنود مردم روز قیامت برهنه‌اند فریادش بلند می‌شود که وای از این رسوایی، به مجرد اینکه می‌شنود مرده‌ها فشار قبر دارند فریاد می‌کشد وای از سستی و ناتوانی در برابر این شکنجه، با زبانی گویا در پرتو سخن پیامبر(ص) همان آینده دور از باور مردان مؤمن جهان را در خود مشاهده می‌کند و از روی احساس ایمانی و وجدان دینی ناله می‌کشد و این همان مقام یقین است که بالاترین درجات سیر دینی است و یا به تعبیر عرفا مقام شهود است که در اثر نفس پیامبر(ص)، نفس آماده و پاک او تا اعماق جهان آینده پیش می‌رود و نادیده را می‌بیند و این احساس دینی را به فرزند خود از راه خون و شیر منتقل می‌کند که می‌فرماید لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا: اگر پرده از غیب برگیرند برای من علم جدیدی به دست نیاید زیرا من هر چه در پس پرده است دیده‌ام و دانسته‌ام.
4. از همه اینها بالاتر اینکه چون علی(ع) خبر مرگ فاطمه(س) را به پیامبر(ص) داد و عرض کرد: مادرم مرده. پیامبر(ص) با گریه فرمود: مادر من بوده که مرده. در این موقع که پیامبر(ص) در مدینه به بلندترین مقام معنوی و مادی خود رسیده بود، فاطمه را مادر خود می‌دانست.

از ابن عباس روایت شده: وقتی فاطمه، مادر علی(ع) فوت کرد، رسول خدا(ص) لباس خود را بر وی پوشانیده و در قبر او خوابید. اصحاب آن حضرت(ص) گفتند: یا رسول الله، ندیده‌ایم چنین کاری را برای غیر فاطمه انجام دهید؟! فرمود: "به درستی که بعد از ابوطالب کسی از او بر من مهربان‌تر نبود و من لباس خود را بر او پوشانیدم تا خدا بر او از لباس‌های بهشتی بپوشاند و در قبر او خوابیدم تا فشار قبر او آسان شود!"

ابن صباغ مالکی چنین می‌نویسد: وقتی فاطمه رحلت کرد، رسول خدا(ص) او را در لباس خود کفن کرد و به ابوایوب انصاری و اسامة بن زید و عمر بن خطاب و غلام سیاهی دستور داد قبری برای وی آماده کنند و هنگامی که آنها به لحد قبر رسیدند، آن حضرت(ص) با دست خویش به حفر آن پرداخت و با دست خاک‌های آن را بیرون ریخت و سپس در قبر خوابیده و فرمود: "همانا خدا است که زنده می‌کند و می‌میراند و او جاودانی است که هیچ گاه نمی‌میرد. خدایا، مادرم، فاطمه بنت اسد را ببخش و حجت او را به او تلقین کن و قبرش را بر او فراخ کن، به حق پیامبرت محمد و پیامبرانی که قبل از من بوده‌اند؛ به درستی که تو ارحم الراحمین هستی". پس به آن حضرت(ص) گفته شد: ای رسول خدا، کارهایی درباره فاطمه انجام دادی که قبلاً برای کس دیگری انجام ندادی؟! آن حضرت(ص) در جواب فرمود: "او را با لباس خودم کفن کردم تا از لباس‌های بهشتی بر او بپوشانند و در قبر وی خوابیدم تا فشار قبر آسان شود، به درستی که او بهترین و نیکوکارترین فرد بر من پس از ابوطالب بود". این خبر را صفار از امام صادق(ع) نقل کرده و در ادامه می‌نویسد: وقتی آن حضرت از قبر خارج شد، به وی گفته شد: ای رسول خدا، هر آینه با لباس خود او را کفن کردی و در قبر وی داخل شدی و نماز و مناجات او را طولانی کردی و چگونه است که چنین اقداماتی را نسبت به دیگران انجام ندادی؟! فرمود: "اما علت اینکه او را با لباس خود کفن کردم، این بود که روزی به وی گفتم: مردم در روز حشر برهنه از قبرهای خویش محشور می‌شوند. او با شنیدن این سخن، فریاد کشید که وای بر ما؛ لذا لباس خودم را بر او پوشاندم و در نماز خویش از خدا خواستم که کفن وی پوسیده نشود تا با همان وارد بهشت شود و خداوند نیز دعای مرا اجابت کرد و اما علت ورود من به قبر او این بوده است که روزی به وی گفتم: هنگامی که میّت را در قبر می‌گذارند و مردم به دنبال کار خویش می‌روند، دو فرشته بر میت وارد می‌شوند و از او سؤال‌هایی می‌کنند. در این حالت او فریاد زد: پناه بر خدا؛ لذا به داخل قبرش رفتم و از خدای متعال خواستم تا اینکه خداوند باغی از باغ‌های بهشت را بر قبر وی گشود و قبر وی یکی از باغ‌های بهشت است.

راوندی در این باره می‌نویسد: پس از رحلت فاطمه، پیامبر(ص) درباره او فرمودند: "به خدا سوگند او به راستی مادر من نیز هست. هیچ مهر و محبتی از عمویم ندیدم، مگر آنکه بیشتر از آن را از او دیدم". سپس صدا زد. "ای ام سلمه! این بُردِ مرا به کمرش ببند و این پیراهنم را به بالاتنه‌اش بپوشان و این ردایم را بر او بپوشان و چون غسلش دادی، مرا خبر کن". امّ سلمه پیامبر(ص) را خبر کرد. ایشان، جنازه را بر تابوت نهاد و سپس بر او نماز گزارد و آنگاه وارد قبر شد، مدتی گذشت و جز زمزمه‌ای از ایشان شنیده نمی‌شد. سپس پیامبر(ص) رو به جنازه فاطمه کرده، صدا زد: "فاطمه!". او گفت: "بله، ای پیامبر خدا!" فرمود: "آیا آنچه را برایت ضمانت کرده بودم، دیدی؟". او گفت: "آری. خداوند از جانب من به تو، در حیات و مَمات، برترین پاداش را بدهد". وقتی پیامبر(ص) لحد را پوشاند و از قبر بیرون آمد، از وی درباره آنچه به جا آورد، سؤال کردند. فرمود: "روزی برای او این آیه را قرائت کردم: "و همان گونه که شما را نخستین بار آفریدیم، اکنون نیز تنها به سوی ما آمده‌اید". گفت: ای پیامبر خدا! "تنها" یعنی چه؟ گفتم: یعنی عریان. گفت: چه شرم آور! و من از خدا خواستم که عورت او را آشکار نسازد. سپس از من درباره نَکیر و مُنکر پرسید و من از نحوه آمدن آن دو برایش گفتم. گفت: خدا به دادم برسد از دست آن دو. و من از خدا خواستم که آن دو را به او نشان ندهد و قبرش را برای او فراخ گرداند و وی را در همان کفنش محشور فرماید".

مدفن فاطمه

از علی(ع) نقل شده است که رسول خدا(ص) فاطمه بنت اسد را در الروحاء، مقابل حمام ابی قطیفه (قطیعه) به خاک سپرد.

عده‌ای از زائران و سیاحان در قرون گذشته گزارش‌هایی را درباره اماکن مختلف مکه و مدینه در آثار و سفرنامه‌های خود ثبت کرده‌اند، به برخی از آنها که درباره مزارهای بقیع و به ویژه مزار فاطمه بنت اسد پرداخته‌اند، اشاره می‌کنیم:

حافظ محمد بن محمود بن نجار ضمن وصف مقابر بقیع در اواخر سده ۶ هجری، از قبه‌ها و بناهای بقیع خبر داده و از جمله می‌نویسد: "في قبة كبيرة عالية قديمة البناء في اول البقيع وعليها بابان يفتح احدهما في كل يوم للزيارة رضي الله عنهم اجمعين". هم‌چنین نقل او ما را از وجود گنبد اول بقیع که بر فراز مزارهای عقیل بن ابی طالب و عبدالله بن جعفر بنا شده و گنبد برافراشته بر قبر ابراهیم و بنای مرقد فاطمه بنت اسد و... آگاه می‌کند.

ابن بطوطه، سیّاح مراکشی که در میانه سال‌های ۷۲۵ - ۷۵۴ ق به جهانگردی پرداخت. وی که در سالهای ۷۲۶ - ۷۳۰ ق به قصد زیارت مکه، به مدینه سفر کرده است؛ مدینه سال ۷۲۶ ق و بناهای قبرستان بقیع را چنین توصیف کرده است: "... روبه روی قبر صفیه قبر ابو عبدالله مالک بن انس است که گنبد مختصری هم دارد و در جلو آن قبر فرزند ارجمند پیامبر، ابراهیم واقع شده که گنبد سپیدی دارد و در طرف راست آن، تربت عبدالرحمن بن عمر بن خطاب معروف به ابی شحمه و محاذی این قبور، قبور عقیل بن ابی طالب و عبدالله بن جعفر واقع است و در محاذات این قبور، مقبره‌ای است که می‌گویند قبور زنان پیامبر در آن قرار دارد و پس از آن مقبره دیگری از آن عباس، عموی پیامبر و حسن بن علی است که گنبد بلند و محکمی دارد. این مقبره در دست راست از دروازه بقیع واقع شده و قبر حسن در پایین پای عباس قرار دارد و هر دو قبر، بزرگ و مقداری از سطح زمین بالاتر است و روی آنها را تخته سنگ‌هایی که با منتهای مهارت، به وسیله صفحات زرد رنگ ترصیع شده، پوشانده است... . در انتهای قبرستان بقیع قبر عثمان بن عفان است که گنبد بزرگی دارد و قبر فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابیطالب در نزدیکی آن است".

نایب‌الصدر شیرازی، معصوم علیشاه، از صوفی مشربان و صاحب منصبان فارس بود که به سیاحت شوق خاصی داشت. او از شوال ۱۳۰۵ ق به قصد زیارت قبله و سیاحت در حجاز و ایران و هند، عازم شبه جزیره شد. و از این سفر گزارشی با عنوان "تحفة الحرمین و سعادة الدارین"، به شیوه سفرنامه نویسی رایج در سده گذشته، به یادگار گزارد. در این کتاب وی ضمن شرح و وصف مدینه سال ۱۳۰۵ ق، از اماکن و مقابر مدینه عموماً و بقیع خصوصاً یاد کرده است که بعضی از نکات آن در میان کتاب‌های مشابه عربی بی‌نظیر است. او از وضعیت عمومی بناهای بقیع در سال ۱۳۰۵ ق اظهار تأسف کرده، زیرا مدت‌هاست که مرمت نشده و گفته که مقامات محلی ترک و عرب از اقدامات ایرانیان در این باره جلوگیری می‌کردند و نقل می‌کند: عبدالحسین امین التجار شیرازی ساکن بمبئی می‌خواست مختصر مرمتی در بقاع متبرکه انجام دهد که جز با پرداخت رشوه‌های زیاد میسر نشد. حتی تلاش‌های وزیر اعظم دولت ایران امین السلطان برای بازسازی بقاع بی‌نتیجه ماند. به هر حال قبرستان بقیع در توصیفاتش عبرت‌انگیز و گورستانی وحشت‌آمیز بوده زیرا "اطرافش باغات نخیلات و بساتین بسیاری بود که از یک طرف متصل می‌شود به احد و از یک طرف به قبا وصل می‌شده است.

همچنین می‌گوید: "برای حصار بقیع دو در نصب کرده‌اند: یکی محاذات بقعه متبرکه ائمه که غالباً مسدود است. و یکی به دروازه شهر نزدیک است و سنگ بزرگی بر سر در این باب است که روی آن به خط نستعلیق خوشی نوشته و حجاری شده است.

سپس بقعه ائمه را در یک ضریح و صف می‌کند و آثاری که در آن بقعه در پیش روی ائمه به طرف دیوار است و می‌گویند جناب صدیقه طاهره(س) در آن مدفون هستند"... و چند شعر ترکی بر سر در آن نقش بسته است

درباره دیگر بناهای بقیع می‌گوید: "بقعه بنات الرسول هم آنجاست و اسامی همه را بر سر در نوشته‌اند. زوجات آن حضرت هم آنچه در مدینه وفات یافته‌اند در یک بقعه هستند و بقعه ابراهیم ابن النبی بر سر در او چند شعر ترکی است. دو قبه وصل به یکدیگر یکی از مالک بن انس و دیگری نافع است. سابقاً دیوار بقیع فاصله بود، بعدا تعمیر و قبه دیوار را برداشته و جزء بقیع نموده‌اند. در قبه عثمان قبه‌ایست بر سر درش این کلمه نوشته هذه قبة حضرت حلیمة السعدیة(س)... در آخر بقیع به سمت باغات دو کوچه فاصل می‌شود، دو قبه است نزدیک به هم، یکی که مؤخرست بر سر درش نوشته: هذا قبة ابی سعید الخدری و به ترکی دو بیت بر سنگ نقش است. قبه مقدم متعلق است به حضرت طاهره مطهره فاطمه بنت اسد.

منابع

1. شهسواری، حسین، مقاله «فاطمه بنت اسد»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲
2. عباسی، حبیب، مقاله «علی بن ابی‌طالب»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱‌
3. دانشنامه نهج البلاغه ج۲
4. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
5. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم